Проблемы языкознания

202 
 
Можем  ли  мы  исключить  возможность  того,  что  известная  ныне  наука  не  превратит 
человека  в  монстра?  Можно  ли  исключить  возможность,  что  это  будет  ущербный  человек, 
превращенный в убогий, угрюмый, самонадеянный механизм, лишенный обаяния и чувства 
юмора? 
В 1975 году в Лондоне вышла книга «Дао физики», сразу же переведенная на основные 
европейские и восточные языки. Ее автор – Фритьоф Капра, австрийский физик-теоретик, в 
1960-е годы близкий к хиппи и молодежной культуре. Пройдя довольно витиеватый путь от 
занятий физикой элементарных частиц до увлечения восточным мистицизмом, различными 
формами медитации и психоделической революции 1960-х, он обнаружил непосредственные 
параллели  между  современной  квантово-релятивистской  картиной  мира  и  идеями, 
высказанными  индуистскими,  буддистскими  мыслителями,  дзен-буддистами  и  даосами.  В 
этой  и  последующих  книгах  («Поворотный  пункт»,  «Неведомая  мудрость»)  Капра  увидел 
возможность синтеза западного знания и восточных учений, религии и науки, связывающих 
человека, природу и технологии в некое единое не-саморазрушительное целое. 
Удивительны  не  только  эти  параллели,  которые  Капра  пытался  провести,  но  и  его 
встречи  и  беседы  с  самыми  различными  людьми  –  физиками,  философами,  психологами, 
мистиками,  экологами,  экономистами  –  Вернером  Гейзенбергом,  Джеффри  Чу,  Дэвидом 
Бомом,  Грегори  Бейтсоном,  Аланом  Уотсом,  Джидду  Кришнамурти,  Станиславом  Грофом, 
Робертом Лейнгом и другими, пытавшимися найти новые парадигмы и для homo sapiens, и 
для пожирающей самое себя цивилизации. 
Показателен  в  этом  смысле  диалог  между  физиком  и  мистиком  –  Капрой  и 
Кришнамурти, состоявшийся на рубеже 1970-х. Идеал восточного мудреца – молчание ума и 
созерцание  Целого;  парадигма  науки  –  анализ,  мысль  и  действие.  Как  преодолеть  это 
противоречие?  «Я  был  очень  взволнован,  –  говорит  Капра,  –  когда  наконец  лицом  к  лицу 
оказался с Учителем, но я знал зачем я пришел. «Как я могу быть ученым,  – спросил я, – и 
вместе с тем следовать вашему совету остановить мысль и достичь свободы от известного?― 
Кришнамурти не задумался ни на мгновение. Он ответил на мой вопрос за десять секунд так, 
что это совершенно разрешило мою проблему. «Прежде всего вы – человек, – сказал он, – а 
затем  уже  вы  –  ученый.  Сначала  вам  нужно  освободиться,  и  эта  свобода  не  может  быть 
достигнута  посредством  мысли.  Она  достигается  лишь  медитацией  –  осознанием 
целостности  жизни,  в  которой  любая  форма  разделения  прекращается».  Достигнув  этого 
понимания жизни как целого, сказал он, я смогу специализироваться и работать как ученый 
без  всяких  проблем.  Переходя  на  французский,  Кришнамурти  добавил:  «Я  обожаю  науку. 
Это чудесно». 
Следует  добавить,  что  до  Капры  еще  более  интенсивные  беседы  с  Кришнамурти  вел 
классик  квантовой  физики  ХХ  века,  высоко  ценимый  Эйнштейном,  Дэвид  Бом.  И  эти 
диалоги, позднее собранные в книгу, по собственному признанию Бома, оказали сильнейшее 
воздействие на его творчество. 
«Дао  физики»  стало  интеллектуальным  бестселлером,  но  «нормальные  ученые» 
восприняли идеи Капры весьма сдержанно. Почему бы не полистать Лао-цзы, Бхагаватгиту 
или  Гераклита  –  это,  несомненно,  может  способствовать  возникновению  новых  идей,  но, 
увы,  материалистическая  наука,  где  главное  все  подсчитать  и  измерить,  остается  наукой,  а 
любой мистицизм – мистицизмом. Он не поддается измерению и формализации. 
Но знаменательно, что в этом же году появился скандальный трактат (сегодня, можно 
сказать,  почти  классический)  философа  и  теоретика  науки  Пола  Фейерабенда  «Против 
метода.  Очерк  анархической  теории  познания».  Фейерабенд  продемонстрировал,  что 
жесткие  правила  принуждения  губят  интеллектуальную  свободу  и  многие  научные 
революции  начинались  с  отказа  от  подобных  правил;  он  призвал  безжалостно  разрушать 
устоявшиеся  научные  догмы  и  ориентироваться  на  фантазию,  игру,  искусство, 
мифотворчество.  Фейерабенд  обладал  интеллектуальным  авторитетом,  и  его  книга  стала 
плодотворным скандалом «в благородном семействе». 

203 
 
Что же касается интеллектуальной утопии Капры, являющегося физиком, католиком и 
буддистом  одновременно,  и  его  сторонников  (их  иногда  именуют  «учеными  эпохи  Нью-
эйдж»,  а  Фейерабенда  –  «постмодернистом  от  науки»),  провозгласивших  другой  стиль 
мышления,  другую  экологию,  другой  взгляд  на  человека  и  мироздание,  то  она  вполне 
соответствовала методологическому анархизму Фейерабенда. Она вдохновила очень многих 
и породила немало новых идей на стыке различных областей знания. Вместе с тем  «путь с 
сердцем»  (название  первой  главы  «Дао  физики»)  для  современной  науки,  что  называется, 
«чересчур»:  подобные  люди  стали  персонами  non  grata  для  подавляющего  большинства 
ученых, по-прежнему остающихся материалистами. 
Но очевидный сдвиг произошел: окончательное крушение идеи прогресса и веры в раз 
и  навсегда  установленные  научные  догмы  за  последние  сорок  лет  серьезно  изменили 
интеллектуальный  климат  в  мире.  Когда-то  невозможно  было  себе  и  представить,  скажем, 
Клода  Бернара,  плодотворно  беседующего  о  природе  нервной  системы  со  Штейнером,  или 
Резерфорда, обсуждающего с Успенским и Гурджиевым метафизические и психологические 
проблемы. Сегодня речь идет не просто об академическом, но и экзистенциальном интересе 
ко всем формам вненаучного знания. Серьезные мыслители говорят об идее альтернативной 
науки – не только в физике, но и в экономике, биологии, истории, психологии, психиатрии, 
экологии, антропологии и т.д. О том, что еще недавно считалось если не «мракобесием», то 
заблуждением  наших  предков  –  шаманизме,  алхимии,  архаической  магии,  герметизме, 
древней  (а  не  современной)  астрологии,  –  каждый  год  выходят  десятки  фундаментальных 
исследований:  люди  вчитываются  в  древние  письмена,  прекрасно  осознавая,  что  истоки 
кризиса уходят в забытое прошлое. 
Мы  все  так  же  пребываем  в  кошмаре  абсолютно  раздробленного  мира,  где  каждое 
возможное  решение  рождает  сотни  вопросов,  а  они,  в  свою  очередь,  порождают 
неубедительные ответы. 
Чем,  в  конце  концов,  занимался  доктор  Фауст  в  «идеальном»  смысле?  Он  –  по-
прежнему  герой  нашего  времени.  Фауст  пытался  соединить  несоединимое  и  выйти  за 
пределы  раз  и  навсегда  данного  нам  мира.  Мы  хотим  преодолеть  его  границы  и  бьемся 
головой  о  непроницаемые  стены.  Мы  разбиваем  головы,  но  ничего  не  меняется.  Мы 
воздеваем руки к небу и молим о чуде. Но Бог молчит, молчим и мы. 
 
Список литературы 
1 Гете И.В. Страдания юного Вертера. Фауст. Стихотворения. пер. с нем. /И.В. Гете. – 
М.: Пушкинская б-ка: АСТ, 2003. – 752 с. – (Золотой фонд мировой классики). 
2 Легенда о докторе Фаусте. /Под ред. В. Жирмунского. – М.: «Наука», 1978. – 430 с. – 
(Серия: Литературные Памятники). 
3 Эккерман И.-П. Разговоры с Гете. /Пер. с нем. Н. Ман., вступит. статья Н. Вильмонта, 
коммент. и указатель А. Аникста. – М.: Изд.-во: Худож. лит., 1981. – 687 с.  
4 Рассел Б. История западной философии. В 3 кн.: 3-е изд., испр. /Подгот. текста В.В. 
Целищева. – Новосибирск: Сиб. унив. изд-во; Изд-во Новосиб. ун-та, 2001. – 992 с. 
5 Успенский П.Д. Новая модель Вселенной. – М.: «ФАИР-ПРЕСС», 2010. – 560 c. 
6 Бердяев Н.А. Философия свободы. Смысл творчества /Н.А. Бердяев; вступ. ст., сост., 
подгот. текста, примеч. Л.В. Полякова. – М.: Правда, 1989. – 607 с. 
7  Бердяев  Н.А.  Новое  средневековье:  размышления  о  судьбе  России  и  Европы  /Н.А. 
Бердяев. – М.: «Феникс:ХДС-пресс», 1991. – 81 с. 
8 Мейер А.А. Философские сочинения. – Париж: La presse libre, 1982. – 477 с. 
 
Мақала  авторының  негізгі  міндеті  Қайта  ӛрлеу  дәуірінің  және  Жаңа  кезеңнің 
герметикалық  әдебиеттің  «Фауст»  трагедиясының  символикасына  әсерін  етуін  жете 
зерделеу.  Герметизмнің  толыққанды  санаткерлік  дәстүрі  ортағасырлардағы  Қайта  ӛрлеу 
дәуіріндегі европалық мәдениеттің пәрменді құрамдасы әрі негізі алхимиялық ілімде кӛрініс 
тапты. Нақтыжаратылыстану, діни және философиялық түсінік пайымдаулардың мәдени 

204 
 
ӛмірдің  осынау  салиқалы  құбылысында  аралас-құраласып,  Гетенің  ынтазарлық  ықыласын 
оятқан,  оның  философиялық  лирикасында,  әсіресе  негізгі  туындысы  «Фауст» 
трагедиясында кеңінен сӛз болады.  
«Фауст» трагедиясындағы кӛркемдік кеңістіктің ишара белгілері мен аллегорияларын 
жете  танымай,  мифологиялық  құрылымдарына  терең  барлау  жасамай    авторлық  ойды 
түсіну  мүмкін  емес,  демек  трагедияның  түпкілікті  мазмұнын  ашатын  егжей-тегжейлі 
ерекшелік қырларын айқындау де қолымыздан келмейтініміз  анық.  Бұл тұрғыдан келгенде, 
зерттеу мақаласының басты мақсаты болып, Гетенің тұжырымдамасындағы «Миф – бұл 
поэзия»  сублимациясына  негізделген  «Фауст»  трагедиясының  архаикалық  мифологиялық 
проекциялардың анализін жасау болып табылады. 
 
The  main  objective  of  the  author  of  this  article  was  to  investigate  the  influence  of  the 
Hermetic literature of the Renaissance and modern times on the symbolism of «Faust». The most 
complete  intellectual  tradition  embodied  in  the  Hermetic  alchemy  as  an  important  component  of 
European  culture  from  the  Middle  Ages  and  the  Renaissance.  Goethe's  interest  in  this  original 
phenomenon of cultural life, in which mixed scientific, religious and philosophical ideas of the past, 
reflected  in  his  literary  works  and  scientific  works:  in  «Poetry  and  Truth»  in  «color  theory»,  in 
philosophical lyrics and, more importantly, in the tragedy «Faust». 
At the beginning of this paper, it was stated that no analysis of symbols and allegories in art 
space  and  accounting  deep  specificity  phenomena  and  functioning  mythological  structures  in 
«Faust» is impossible to penetrate the author's intent, and thus closer to a full understanding of the 
tragedy.  In  connection  with  what  was  stated  objective  research  –  analysis  of  projections  archaic 
mythological structures in the «Faust» by Goethe in the unity of their aesthetic and philosophical 
and  artistic  importance  for  the  formation  of  well-known  aesthetic  credo  –  «Myth  -  It  is  poetry». 
Study of  the Hermetic ideas  that influenced the formation  of  the world  and to  reflect  in  Goethe 's 
«Faust», should become a legitimate topic getevedeniya because it reveals a great work of Goethe 
new  semantic  and  aesthetic  shades  open  and  polyphonic  sound  of  «Faust»  for  a  more  complete 
perception. 
 
 
 
ҼОЖ 0-01-1 
Ж.Т. Қадыров,
1 
Ж.С. Таласпаева,
2
 Ҽ.Қ. Шапауов
3 
М. Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
1,2 
Ш.Уҽлиханов атындағы Кҿкшетау мемлекеттік университеті
3 
Петропавл, Қазақстан
1,2
  
Кҿкшетау, Қазақстан
3
  
 
МҦСА АСАЙЫНОВТЫҢ АҚЫНДЫҚ ШЕБЕРЛІГІ 
 
Бұл мақалада қазақ поэзиясының белгілі тұлғасы Мұса Асайыновтың шығармашылық 
шеберлігі замандастарының поэзиясымен салыстырыла зерделенеді.  
 
Тірек сӛздер: ақындық шеберлік, Мұса Асайынов, Кӛкен Шәкеев, ӛлең ӛрнегі 
 
    
 
 
 
 
«Ақындық сҿзге шіркін ұста болды, 
   
 
 
 
 
 
 
Білгенге айтқандары нұсқа болды» - 
деп,  ақын  Кҿкен  Шҽкенұлы  Мұса  Асайыновты  «сҿз  ұстасы»  деп  таныса,  оны  ақын 
ҿлеңдерін  оқып,  талдауда  аңғаруға  болады.  Ақын  Мұса  Асайынов  сан  қырлы  ҿлеңдер  мен 
поэма, толғаулар туындап, ҽр тақырыпқа бой сүйеп, ой – толғанысын, арманын, кҿз қарасын, 
сезімін аса бір тебіреніспен мҽнерлі де кҿркем образ күйінде ұсына білген. Бұл орайда ғалым 
Сыдиқов  Қ.  «...кҿркемдік  ҿрнек  ерекшеліктер  ақын,  жыраулардың  жан  сезімі  мен  ой  – 

205 
 
қиялын,  арман  мұратын  ҿз  дҽуіріне,  сол  кезеңдегі  тарихи  елеулі  оқиғалар  мен  белгілі 
адамдарға деген кҿз қарасын, сайып келгенде, суреткер мұрасын шынайы танып – білуімізге 
мүмкіндік  береді»  [3,  239]  –  дейді.  Ендеше  Мұса  Асайынов  поэзиясының  тілдік  қуатын 
сезініп, ой – түйсігіне, танымына тоқталғанымыз жҿн.  
Ғалым  С.Негимов  «Поэзиялық  образ  дҽлдікке,  шынайылыққа,  нанымдылыққа 
негізделеді. Кҿркем безендіру  -  ҽдіптемелер  мағына  мен мҽнерліктің үйлесуінен туады»  [4, 
23-24]  –  дейді,  яғни  бұдан  аңғаратынымыз;  ақынның  ҿмір  шындығына  негізделген 
тақырыбы,  идеясы  жҽне  белгілі  бір  тақырыптық  идеяны  кҿркем  етіп  жеткізу.  Ҽрине  бұл 
қасиеттер ақын шеберлігін қажет етеді. 
Мұса  Асайынов  жасынан  сҿз  зергерлік  кҽсіпке  үйреніп,  машықтанып  ҿссе,  еліне 
«ақындық сҿздің ұстасы» болып та танылды. 
Ақын шеберлігін ҿлеңдеріндегі кҿркемдегіш құралдар болып табылатын эпитет, теңеу, 
метафора, метанимия, параллелизмдер, аллегория т.б. тҽсілдердің сҽтті, мҽнді қолданысынан 
– ақ байқауға болады. Мысалы: 
Үлпектер алтын жібек түбіттері, 
Келеді жеті нүкте жүзіп бері, 
Қала ма жеті сҽби жетім болып, 
Маржандай қирап қалған жүзіктегі – деп, ақын оқиға желісіне ҿз 
жан дүниесінің кҿңіл – күйін, сезімін қоса баяндайды, яғни «үлпектер», «алтын жібек», «жеті 
нүкте»  деп  эпитет,  теңеулер  арқылы  сүйіспеншілігін  білдірсе,  «маржандай  қирап  қалған 
жүзіктегі»  деген  жолдардан  автор  мен  тыңдаушыға  ортақ  қабылдауды  да  байқаймыз. 
Сонымен бірге бұл кҿрініс оқырманның сезім дүниесіне ҽсер етіп, эстетикалық нҽр беретіні 
де  күмҽнсіз.  Оқырманның  кҿз  алдына  елестете  алатындай  шынайы  сурет  туғызу  үшін 
алдымен  ақын  ҿзі  кҿріп,  сезініп,  ҿзі  толқуы  керек.  Бұған  қоса  табиғат  кҿрінісінің  ҽр  түрлі 
рең-бояуы, күйі толығып отырып, оқиға желісінің шиеленісіп, кейіпкердің психикасын, жан 
дүниесін ашып кҿрсетуде үлкен ҽсері болады. 
Мұса  Асайынов  поэзиясында  табиғат  кҿріністерін  оқиға  желісімен  ҿрбіте,  жарыстыра 
үндес етіп суреттеуі – ақын шеберлігінің бір тұсы болып табылады.  
Ақын поэмасын: 
Сызылып құланиек алауланып, 
Нұрланды  құба  жиек  жалауланып  –  деп,  бастауының  ҿзі  бір 
қатердің болатынына мегзеп, сездіртіп тұрғандай. Ақын осы бір  кҿріністерді  оқырмандарға 
ҽсер  беріп,  ойын  жетелеп  отыратын  параллелизмдер  арқылы  кҿркем  етіп  суреттейді. 
Мысалы: 
«Қобыз күй қаңқылдаған дауысынан 
Ұршықтай бұлт тҿбеде иірілген. 
Қаз кейде елегізіп шошынады, 
Немесе: 
Сұм ажал аямады құтқармады, 
Түнеріп  судың  бетін  бұлт  шарлады  –  деп,  табиғат  кҿрінісі  мен 
ішкі  тебіреніс  егіздеу  тҽсілі  арқылы  үйлестіреді.  Мұндай  қолданыс  эпостық  жырларда 
айрықша  орын  алса,  Мұса  Асайынов  поэзиясы  да  авторлық  суреттеу  мен  қаһармандардың 
диолог  –  монологтарына  құрылған  эпостық  баяндауы  арқылы  ерекшеленеді.  Бұл  орайда 
оның  «Аңшы  аңызы»  поэмасын  атауға  болады.  Поэмадағы  басты  кейіпкер  –  адам  емес, 
оқиға,  іс-қимыл  болып  табылады.  Ғалым  З.Сейтжанов  эпостық  туындылардың 
ерекшеліктерін  анықтауда  ҿз  ойын  айтып,  тұжырымдайды.  Ол:  «Негізгі  ерекшелігі  сол  – 
нақты  тарихи  эпоста  жыршы  басты  оқиғаны  кҿрсетуді  мақсат  етеді.  Ал  қаһармандық 
эпостардың  сюжеттік  желісінде  эпикалық  батырдың  ғажайып  туысынан  хабардар  ететін 
кіріспе  болады»  [5,  82]  –  деп  жазады.  Мұса  Асайыновтың  «Аңшы  аңызы»  поэмасында 
З.Сейітжанов – анықтаған нақты тарихи эпосқа тҽн ерекшеліктерді анықтауға болады. Яғни 
нақты тарихи жырда кейіпкерлердің күші, батырлығы айтылмайды, оның қимыл, іс-ҽрекеті 
анық  кҿрсетіледі.  Жҽне  поэмада  нақты  ҿмір  құбылысындағы  қатардағы  адам  бейнесі 

206 
 
беріледі.  Яғни,  ақын  аңшы  Қонақбайдың  аңға  шығуын,  кҿл  бетіндегі  сусып  жүзген  қазға 
кезігуін,  аңдып,  жеті  балапанына  қарамастан  мылтықтың  шүріппесін  басып,  атқан  оғынан 
жараланып,  жанашырлық  күй  кешуін,  таңдайға  татырлық  істі,    сонымен  бірге  табиғат 
ҿзгерісін  оқиға  желісінде  ҿрбіте  суреттеп,  баяндайды.  Кҿркем  құралдардың  бір  түрі  – 
қайталау тҽсілі эпостық жанрға тҽн болса, поэмада – негізгі тҽсілдердің бірі болып табылады. 
Мҽселен: 
Оңаша айдынды еркін тойлап жүрген. 
Дара қаз емес екен бойдақ жүрген.  
Бар екен жеті бірдей балапаны - 
Қамыстың тасасында ойнап жүрген. 
Немесе: 
Сол кезде қамыс жақтан шу да шықты, 
Жарық етіп қаз жарықтық суға шықты. 
«Аңдаусыз ажал» деген осы екен ғой, 
Мылтыққа маңдай тосып тура шықты. 
Жалпы  Мұса  Асайынов  поэмасының  ҿн  бойынан  қайталау  тҽсілін  жиі  ұшыратуға 
болады. 
Екі  затты  салыстыру  арқылы  олардың  кҿркемдік  мҽнін  ашып,  эстетикалық  ҽсерін 
арттыруда теңеудің қызметі ерекше болып келсе, поэтикалық ҿрнектің осы бір түрі де ақын 
қолданысында шебер беріледі. Мҽселен, ақын: 
Жүгіріп аңдай орғып, оқтай ұшып, 
Ісі жат қауіп – қатер жоқтай күшті. 
Немесе: 
Қала ма жеті сҽби жетім болып, 
Маржандай қирап қалған жүзіктегі – деп бейнелі суреттейді.  
Жалпы  Мұса  Асайынов  поэзиясында  кездесіп  отыратын  эпитет,  теңеу,  инверсия  т.б. 
тҽсілдер образдылық жүйеде бірін-бірі толықтырып, сҽн беріп, ҽсерлі үн қосады. Мысалы: 
«Мұқалмапты жүзі алмас қылыштың, 
Ашып еді-ау талай бетін ұлы істің 
Болашаққа бара жатқан сияқты 
Үлкен ойлы, ақылды ұлы шығыстың. 
Немесе: 
Қуанышта, жанарына қарашы, 
Жас  кҿрінді  ақ  меруерт  біріндеп»  -  деген  жолдарда  Шоқан 
Шыңғысұлын  алмас  қылыш  бейнесінде,  кҿз  жасын  ақ  меруертке  ұқсата  бейнелі,  образды 
түрде  кҿрсете  білген.  Ғалым  Негимов  С.  «Сҿздің  поэзиялық,  кҿркемдік  қасиеттері  айтыс 
текстерінде  айрықша  байқалады.  Ана  тілінің  ҽшекей  –  кестесін  жіті  аңғартып,  сҿздің 
мағыналық  байланыстарының  тексіздігін,  халық  тілінің  шалдар  байлығын,  ұлттық 
игіліктердің  қоңыраудай  күмбірлеген  түйдек-түйдек,  кесек-кесек  оралымдарын,  сҿздік  – 
бейнеліліктің ҿлшеусіз мүмкіндіктерін эстетикалық, творчестволық тұрғыдан танып, қажетке 
жарату – халық ҿнерінің ҿкілдеріне тҽн ерекшеліктер» дей келе, Мұса Асайыновтың: 
«Уа, менің республикам – гүлістаным!» 
немесе: 
Қадірлі шопан, ерлерім – 
Падишасы даламның. 
Бозала  таңнан  қой  жайып»  -кҿріністеріндегі  поэзиялық 
лексикалар арқылы ақынның ерекше сҿздерді іріктеп алудағы шеберлігін кҿрсетеді. 
Мұса  Асайынов  туындыларының  қайсысынан    болмасын  кҿркем  сҿздің  шебер 
қолданысын байқауға болады. 
Мына ҿлең шумақтарынан келтірілген жолдардың ҿзі-ақ осыны аңғартқандай: 
Тау басынан тасқын атқан бұлақтай, 
Шабытым тың ала қашар құр аттай. 

207 
 
Немесе: 
Мырзашҿлдей кең жайылып құшағым, 
Ақ кҿңілмен ақ мақтаңа ұқсадым – деп келген ҿлең жолдарында 
теңеуді сҽтті, үйлесімді етіп қолдана білген. 
Жалпы  ақын  поэзиясынан  теңеулерді  анықтауға  сызба  түрінде  кҿрсетуді  жҿн  кҿрдік. 
Мҽселен,  Мұса  Асайынов  поэзиясында  «тіршілік»  сҿзі  мына  сҿздердің  қолданысында 
берілді.                                        
Яғни,  ақын  қазақтың  халық  поэзиясында  бұрыннан  қалыптасқан  дҽстүрлі  сҿз 
нақыстарына сүйенеді. Ал, 
Белгілі күйші, дана жыр тануың, 
Кҿз  тартар  Кҿкшегүлдің  қылтаңымын  –  деп,  шабытын, 
ақындығын, ҿзін бейнелі сҿз ҿрнегімен таныта білген. 
Ассалаумағалейкум күй атасы, 
Тебіренді Сырымбеттің қия тасы.   
Сексен кҿл сексен рет аунап түсіп, 
Кҿкшенің қол сілтеді түйе тасы. 
Немесе: 
Қарт Айыртау ақсақалы желбіреп, 
Ол да жетті сені есен келді деп. 
Петербургтен оралғанда апаңдай 
Туған елің шықты алдыңнан елжіреп –жҽне де  
Кҿгілдір Кҿкше мұнартып, 
Жамылып соған жатады, 
Кең кеудесі күмбірлеп 
Мың түрлі күй тартады – деп, бейнелі, бедерлі жыр шумақтарын 
тізбектейді. 
Ақын шығармашылығындағы образ үнемі қозғалыста, қимыл - ҽрекер үстінде кҿрінеді. 
Ҽрбір кҿркем сҿз бҿлшегін барынша шынайылық тұрғысында пайдалануға тырысады. 
Ақынның  ҿлең,  поэма,  толғауларының  тілі  кҿркем  образды,  сырлы  сҿздерге  ҿте  бай, 
яғни  жансызға  жан  бітіріп,  сезім  толғаныстарымен  береді,  кҿз  алдымызға,  ой-сана  ҽлеміне 
елестете біледі. Ол дҽстүрлі суреттеу, ҽсерлеу құралдарын орынды пайдалана отырып, жаңа 
образды мол кіргізген ақын. 
Мысалы: 
Күндік ғашық – жұтым су, 
Онда  қандай  лҽззат  бар  –  деген  үзіндіде,  ақын  бір  күнгісін 
ойлағандардың махаббатын «жұтым суға» балап, кҿркем символмен күшейте түседі. 
Біз  ақын  туындыларынан  Мұса  Асайыновтың  үнемі  тың  ойлар,  кҿркемдеу 
құралдарының жаңа бояуларын табуға тырысып отыратындығын аңғарамыз. 
Мысалы: 
Бауырында сексен кҿл күлімдеген, 
Мҿлдірі лайланып бүлінбеген. 
Арудың тҿсіндегі қос анардай, 
Қос шалқар қос қолтықта дірілдеген – я болмаса: 
Жүрегімді менің де жалын бойлап, 
Отырғанда тұйықтан ҽнімді ойлап. 
Бҿлектенген бір үйір ақ бҿкендей 
Кҿз алдымда кетті ғой сағым ойнап - деген ҿлең шумақтарындағы 
«сексен кҿлі күлімдеген», «қос анардай қос шалқар» қолданысындағы теңеулерді бірінен соң 
бірін тоғыстырып, сұлу табиғат кҿрінісін ару қызға балап, образды түрде ұсынса, ҿз сҿзімен 
«бҿлектенген бір үйір ақ бҿкенге» теңеп, шынайы суреттеу арқылы жан-жаққа бытыраған ҿз 
сезімінің пернесін дҿп басады. 

208 
 
Мұса  Асайынов  ҿлеңдерінде  де  туған  жеріне  деген  пҽк  сезім 
байқалады. Ақын «Теңіз» деп аталатын ҿлеңінде: 
Асау толқын кҿбік атып еліріп, 
Жар қабақты мылжалайды кеміріп. 
Қара деген теңіздері кҿк екен 
Қиял  тербеп  кҿп  отырдым  телміріп  –  деп  келсе,  осынау 
жолдардан  асау  толқындай  аласұрған  ақынның  кҿңіл-күйін  аңғарамыз.  Себебі,  сағыныш 
сезімінен туған жыр шумақтары ақын жүрегін мазалайды. 
Ол:  
Хал сұрайды алдымдағы тал шыбық, 
Мен отырмын ауылды ойлап жан шығып. 
Жүрегімді мазалайды сағыныш, 
Теңіз кҿріп, жырға тұрдым малынып – деп, тебіренеді. 
Ақынның  туған  еліне  деген  ыстық  сезімі  табиғат  лирикасымен 
ұштасып жатады. Ол: «Кҿгілдір Кҿкше» толғауында: 
Сұлулық, байлық кернеген, 
Кҿркем Кҿкше бауырын. 
Мақтауға тіл жетер ме, 
Сарыарқаның сауырын. 
Кҿкорай шалғын қойыны, 
Тіл үйірген мойылы – деп тебіренсе, 
Шақырып шабыт, толғанып, 
Бурабайдай балқиын, 
Оқжетпестей ҿрлейін, 
Сырымбеттей шалқиын, 
Сексен кҿлдей тебіреніп, 
Жыр  асылын  қалқиын  –  деп,  шабыты  ҿсіп,  туған  жерінің,  небір 
ҽсем жерлерін жырға қосып тҿгілтеді. 
Аққу ұшып, қаз қонған 
Айдын да шалқар кҿліме 
Ғашық болған кҿрген жан 
Жеріме  ҽлде  еліме  –  деп,  жан  кҿрсе,  сұлулығына  қызығар  тау  – 
тасы мен ағаш, кҿлін айтып мақтан етеді. 
Одан  ҽрі  Кербез  Кҿкшенің  бұлбұлдары    Үкілі  Ыбырай,    Біржанды,  ғұлама  ғалым 
Шоқанды, Арқаның кҿркі – Кҿкшені ҽлемге танымал еткен ақын-жазушыларды айтып, еңсесі 
кҿтеріліп, ақындық шабыты шарықтай түссе, 
Еңбектегі ерлерім, 
Ел сенімін ақтаған 
Соларға толғау арнаймын 
Кҿңілімдегі сақтаған 
-  деп,  еңбегі  мен  елінің  босағасын 
жайнатқан халқын жырға қосып тебіренеді. 
Мұса  Асайыновтың  «Тың  толғауы»  ҿлеңінде:  елінің  елеулі  оқиғаларын,  жетістіктерін 
айтып жігерлендіреді, «жерім», «елім»   деген үні асқақ шығады. 
Ол: 
Ҽлемге үлгі болған елімді айтпай, 
Еңбекте үздік шыққан ерімді айтпай 
 
...  ...  ...  ...  ...  ...  ...  ...  ...  ...  ...  ... 
Советтік космонавтика пионері 
Юрий Гагариндей серімді айтпай, 
Тау-тау боп тың ҿлкемде алтын дҽннен 
Күн сайын артып жатқан ҿнімді айтпай, 
Толқыны түйдектеліп тулап аққан 

209 
 
Мұхиттай  кең  пейілді  кенімді  айтпай,-  деп  тасқындаған  елді, 
ашылып  жатқан  кенді,  еңбектегі  ерлерін  айтып  құйқылжытады.  Ақын  осынау  толғауында 
Кҿкшенің сұлу табиғаты мен біте қайнаған адамдардың тіршілігін де айтып суреттейді. 
Ол:  
Ҿркенді гүл жайнаған Кҿкшетауым 
Ерге азық, тарыққанға болған сауын 
Туғызып талай батыр саңлақтарды, 
Ҽн-күйден алқа жапқан омырауын дей келе, 
Бес түлік жайлауымда мамырлаған, 
Ҿсімі жылдан-жылға қалыңдаған. 
Түгінен кҿк майсаға майы тамып, 
Ҿмірі бір күйінен арылмаған. 
Жайнай бер, таусылмайтын ҽнім – далам!- деп, кҿңілі ҿссе, 
Құлдырап шыңнан құзға бал бұлағы, 
Құйылып қайрақтымен сҽн құрады. 
Шілде де  сол бұлақтың тҽттісінен 
Бір  жұтсаң  тарқағандай  жан  құмары  –  деп  кҿңілдегі  бар  ойын, 
сезімін осы бір мҿлдір бұлақтай пҽк етіп бейнелейді. 
Мұса  Асайыновтың  лирикасындағы  туған  жері  Кҿкшенің  ой-қыры,  сай-саласы,  ҿзен 
кҿлі, зеңгір тауы, қалың орманы, тҿрт түлік малға толы байтақ жері түгел ҿз суретін табады. 
Ақын  жаңа  құрылысты,  жаңа  заманды,  оның  ырысы  мен  байлығын,  еңбек  адамдарының 
жарқын келбетін ардақтап, ҽрдайым ҿлеңдеріне арқау етіп отырады. 
Халық поэзиясындағы патриоттық арнау кҿбіне – үндеу, шақыру түрінде болып келеді. 
Патриоттық  арнау  –  қазақтың  халық  поэзиясында  Ұлы  Отан  соғысы  кезінде  кең  ҿрістеген 
халық лирикасының түрі [6, 129].  
Мұса  Асайыновтың  эпикалық  күш  арыны  ағынды  жыр  үлгілерінен  мұрат  тұтатын, 
осынау қазыналардың бірі «Батырларға мың алғыс» толғауы. Бұл толғауын ақын Ұлы Отан 
соғысы  жылдарында  ер  атанған  батырларына  арнайды.  Ел  тыныштығы  үшін  кескілескен 
қанды  шайқасқа  барған,  аянбай  тер  тҿккен  батырлар  образы  суреттеледі.  Бұл  толғау 
ақынның  патриоттық  санасының  жемісі.  Ерлікті  үлгі  ету,  ерлер  ісіне  сүйсіне  білу,  ақын 
толғауларының негізгі нысанасы болып табылады. 
Ол: 
«Оқжетпестей ҿр тұлға 
Батыр Мҽлік Кҿкшелік 
Қаптаған жауды еңсеріп, 
Қайратын кҿкке жаныған 
Ардагер батыр ерлігі 
Қан  майданда  танылған»  -  деп,  батыр  Мҽлік  Ғабдуллиннің 
бейнесін берсе, 
Отан үшін, ел үшін, 
Туып ҿскен жер үшін, 
Арайлап атқан таң үшін, 
Ақ сүт берген ана үшін. 
Бесіктегі бала үшін. 
Жау үрейін ұшырып, 
Қайырып кейін ысырып, 
Жалын атып от ұшқан 
Кҿкшетаулық Рамазан 
Алысқан жаумен жас қазақ – деп, Рамазан Елебаевтың ер атанған 
тұлғасын батыр бейнесінде бейнелі етіп кҿрсетеді. 
Ақын  толғауын  шындыққа  сай,  терең  идеямен  ақындық  шеберлікті  қабыстыра,  жаңа 
шабытпен жырлаған. Ол батырлардың ерлік дҽстүрін дҽріптеп, кейінгілерге үлгі етеді. 

210 
 
Мұса Асайынов толғауларындағы батырлар образы нақты тарихи эпос жырларындағы 
мазмұндау үлгісімен берілген, яғни ҿз заманының ақиқат оқиғалары мен нақты кейіпкерлер 
бейнесі баяндалады. 
Дҽстүрлі жалғастық тапқан ҿзіндік ерекшеліктері бар мұндай жырлардың тҽрбиелік те, 
эстетикалық та мҽні болғаны сҿзсіз. 
Мұса  Асайыновтың  арнау  ҿлеңдерінің  бір  тобы  ұстаздарына,  халық  таланттарына 
арналады.  Жамбыл  Жабаевтың  125  жылдық  тойына  Мұса  Асайынов  та  «Арнау»  ҿлеңін 
бағыштайды. Ақын: 
Армысың, Жамбыл ата тойындағы 
Жер – жерден мол жиылған туысқаным! 
Тебіренбес қандай ақын Жҽкең десе, 
Жараспас қайсымызға ҽкең десе, 
Қолымды тҿбеме ұстап ҿтер едім, 
Сенімі  ақын  баба  ҿтелмесе  –  деп,  келсе,  мұндағы  «тебіренбес 
қандай  ақын  Жҽкең  десе»  деген  жолдар  арқылы  халқының  Жамбылға  деген  сый-құрметін, 
ықыласын білдірсе,  «жараспас қайсымызға ҽкең десе»  деген жолдарда  «біздерді  тҽрбиелеп, 
ҿнеге кҿрсеткен ақын Жамбыл ҽкеміздей» деген ойын білдіреді. 
Мұса  Асайыновтың  ұстазға  деген  ілтипаты  «Ұстазға  алғыс»  ҿлеңінде  ұстаз  ағасы 
Молдақмет Тырбиұлына арналады. 
Ол: 
Қиналғанда кҿзіме анам келген, 
Жыр түсірер ақ қағаз қаламменен, 
Домбыра да қол тимей ыңылдайды 
Қиянатты бҿлісіп маған деген. 
Ақ сағымда сондайда тізіп кҿрген, 
Е, Молдеке, ҿзіңсің жүзіп келген 
Ұстаз кезің кетеді еске түсіп, 
Ҿмірімнің  бір  шетін  үзіп  берген  –  деп,  жырға  қосса,  ақынның 
ҿнерге бой ұрып, осынау бір сара жолға түсуі – алдымен осындай ұстаздарының болуы деп 
түсінеміз. Ақын ұстаз жолын жалғастырып, осынау ҿнердің жалғас табатынына кейінгі ақын 
інілерінен үміт етеді. Ол «Ақын інілеріме» деген ҿлеңінде: 
Кешігіп қайда жүрсің, Жұмабайым, 
Тербелген алдымдағы құба қайың 
Советжан, Тұяқ қалқам, келіңдерші, 
Тҿсекте кҿңілді бір жұбатайын  – деп, ақын інілерінің ортасында 
бір сергіп қалса, 
Ҿнерлі інілерім іріктелген, 
Айтыста талай жүлде іліп келген 
Қуанам бүкіл дүние менікі боп, 
Кҿргенде бастарыңды біріктелген – деп, атадан берілген дҽстүрді 
ҿзінен кейінгі жалғастырар ҿнерлі інілерінің бар екендігіне қуаныш сезімін білдіреді. 
Мұса  Асайынов  «Редакторға»  деп  аталатын  ҿлеңінде  Біржан  сал,  Ақан  сері,  Үкілі 
Ыбырай сияқты алыптардан үйренгендігін айтады. 
Ол: 
Мен үйрендім ҿлеңді атандардан – 
Заңы берік ҿнерге қаталдардан. 
Сал-серілік дарыды бала жастан 
Үкілі Ыбырай, Біржан сал, Ақандардан – деп келсе, 
Тұлпар тұяқ қашанда мұқала ма, 
Ақын кҿңіл кҿк қылыш жұқара ма 
Ҿмірімді айтады ҿлең досым 
Түзеп, күзеп, мҽнерлеп жұқалама – деп толғанады. 

211 
 
Мұса  Асайынов  туындыларынан  сұрай  арнауға  құрылған  ҿлеңдерінің  ҿзіндік 
ерекшеліктерін байқауға болады. Мҽселен, «Ҿлең керек» ҿлеңінде: 
Ақын болу – кҿп ҿлең жолында ма? 
Бұрқыраған  жылма-жыл  томында  ма?  –  деп,  сауал  арқылы 
бастап, ҿзі соған жауап беруде шешендікке толы сҿз оралымдарын жасайды. Яғни, 
Ҿлең керек ақ ниет жаратылған, 
Қиналғанда серік боп ара тұрған. 
Ұя басқан қамысты қимай ұшып, 
Аққу-қаздай қаңқылдап қанат ұрған. 
Ҿлең керек қиянат кҿрмейтіндей, 
Кҿңілдерде  құс  болып  кҿлбейтіндей  –  деп,  жан  дүниеңді 
тебірентер,  кҿңілді  шалқытар,  үміт  беріп  тірілтер  ҽсем  де  құдіретті  ҿлеңнің  керектігін 
айтады.  Сонымен  қатар,  бұл  соңғы  ҿлеңдерінен  ақынның  жаны  күйзеліп,  терең  ойға 
шомылған  жабыңқы  кҿңілін  де  байқауға  болады.  Осындайда  таза  да  ҽсем  ҿлең  ақын 
жанының сырласы, жұбанышы, үміті болып қолдау табады. 
Ол: 
Ҿлең керек, батырым, ҿлең керек, 
Ауру  адам  оқыса  ҿлмейтіндей  –  деп,  поэзияға  қоятын  талабын 
айқындай  түседі.  Яғни,  сұрау  арнауға  құрылған  туындылар  ақындық  болмысты  танытатын 
кесек-кесек терең ойлармен кҿркем етіп беріледі.   
Қорыта  айтатын  болсақ,  ақын  Мұса  Асайынов  ҽр  тақырыпқа  ой  қозғап,  ҿлең  поэма, 
толғаулар  туындатқан.  Атап  айтсақ,  арнау  ҿлеңдері  «Жамбылға»,  «Еңбек  ері  Еркінге», 
«Ақын інілеріме», «Құттықтау» (Ахмет Жұбановқа), «Шоқан ескерткішіне», «Ұстазға алғыс» 
(халық  ақыны  Молдақмет  Тырбиұлына);  табиғат,  туған  жер  туралы  «Кҿгілдір  Кҿкше» 
толғауы, «Аңшы аңызы» поэмасы, «Тіршілік», «Шабытым», «Теңіз», «Жүрек ұшқыны» атты 
т.б. шағын ҿлеңдері ақын поэзиясынан орын алады. 
Ақынның  байқағыштығы  мен  тапқырлығы,  кҿркемділік  шеберлігі  –  бҽрі  бір  жерден 
келіп  тоғысқан,  яғни  поэзиясының  тілі  соны  аңғартады.  Ақын  эпитет,  теңеу,  метафора, 
инверсия т.б. тҽсілдерді образды бейнелеуде үйлестіре, жүйелі, мҽнерлі етіп қолдана білген. 
Мұса  Асайынов  туындыларынан  кҿркемдік  құралдың  ғажап  үлгілерін  ұшыратуға 
болады. Демек, ақын Мұса Асайынов – кҿркем сҿздің шебері. 
 
Ҽдебиеттер тізімі 
1
 
Сыдиқов Қ. Ақын-жыраулар. – Алматы, 1974. – 239 б. 
2
 
Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы: Ғылым, 1991.– 174 
б. 
3
 
Сейтжанов З. Тарихи эпос. – Алматы: Ғылым, 1994. – 82 б. 
4
 
Тебегенов Т. Ҽдебиет тарихы. – Алматы, 1999. – 205 б. 
5
 
Сейдеханов  К.  Қазақтың  Ұлы  Отан  соғысы  кезіндегі  халық  поэзиясы.  –  Алматы: 
Ғылым, 1974. – 310 б. 
6
 
Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік кҿркем ҽдебиет баспасы, 
1956. – 332 б. 
7
 
Пернедегі термелер. Халық ақындарының шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1965. – 
269 б.  
8
 
Қазақтың қазіргі халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1979.      – 136 б. 
9
 
Жұбанов А. Замана бұлбұлдары. – Алматы: 1963. – 442 б. 
10
 
Жұмағалиев Қ. Ҽдебиет теориясы.  – Алматы: 1974. – 162 б. 
11
 
Ахметов З. Ҿлең сҿздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973.      – 154 б. 
12
 
Ҽдебиеттану терминдерінің сҿздігі. – Алматы: Ана тілі, 1996.  – 240 б.  
13
 
Негимов С. Ҿлең ҿрімі. – Алматы: Ғылым, 1980. – 135 б. 
14
 
Есекеев Ж. Асқақ ҽнші, дарынды ақын. – «Кҿкшетау» газеті, 1994. 26 мамыр. 
15
 
Асайынов М. Аңшы аңызы. – Алматы, 1978. – 88 б. 

212 
 
В  данной  статье  описывается  поэтическое  мастерство  видного  акына  казахской 
поэзии  Мусы  Асаинова.    В  его  лирике  особое  место  занимает  образ  лирического  «я».   
Н
ациональные  мысли    народного  поэта  подтверждаются  конкретными  примерами  из  его 
поэзии. Через свой образ, мысли он создает в своих произведениях национальный характер, 
национальный колорит эпохи народа.  
 
This  article  describes  the  poetic  mastery  of  modern  bard  prominent  Kazakh  poetry  Musa 
Asainova . Poetic mastery of visible акына of the Kazakh poetry of Мусы of Асаинова is described 
in  this  article.  In his  lyric poetry the special place occupies character of  lyric "я".   The national 
ideas  of folk poet are confirmed by certain examples from his poetry. Through the character, ideas 
he creates in the works national character, national colour of epoch of people.
 
 
 
 
ҼОЖ 821.512.122 
Нағбду Қамарова 
Ш. Есенов атындағы Каспий мемлекеттік технологиялар жҽне инжиниринг университеті  
Ақтау, Қазақстан 

жүктеу/скачать 3,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: