Просит принять срочные меры и оградить хозяйствующие субъекты Северо-Казахстанской области от неправомерных действий монополиста энергопередающей компании тоо «СевКазЭнергоцентр»
жүктеу/скачать 1,24 Mb.
|
Диссертация от 18.04.2013г.
| Үшінші кезеңде, яғни 2001-2012 жылдар аралығында мемлекеттік билік тармақтарының өзара әрекеттестік тетіктерін тепе-теңдік және тежемелік қағидасы аясында қолдану нәтижесінде экономикалық өсу байқалуда.
1999 жылдың 1 желтоқсанынан 2004 жылдың 16 маусым аралығында заң шығару бастамашылығы аясында Үкіметтің жұмысының қарқынды болды: атқарушы билік жалпы Парламентке түскен 784 заң жобаларының ішінен 613 заңның қабылдануына бастамашы болды. Нәтижесінде, Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің дерегі бойынша, 2004 жылы мемлекеттің ІЖӨ 9,4% өсіп, 5 542,5 млрд. теңгені құрады. Бұл 5083,0 млрд. теңге деп нақтыланған болжамнан 459,5 млрд. теңгеге асып түсті. Мемлекеттегі экономикалық тұрақтылық пен тартымды инвестициялық жағдай елдің позитивті имиджін қалыптастыруға әсерін тигізді [67, 12б.]. Қоғам мен мемлекеттің тұрақтануы және әлеуметтік-экономикалық дамуы осы кезеңде көрініс таба бастады. Жалпы алғанда республикалық бюджеттен әлеуметтік салаға бөлінетін қаржы 1999 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 2,1 есе өскен. Бұл ең төменгі еңбекақыны 2,5 есеге өсіруге мұрындық болды (2605-тен 6600 теңгеге дейін); орташа еңбек ақыны – екі еседен астам (11864-тен 26048 теңгеге дейін), минималды зейнетақы мөлшерін - 1,9 есеге (3000-нан 5800 теңгеге дейін), зейнетақының орташа деңгейін 2 еседен астам (4104-тен 8529 теңгеге дейін); күнкөріс деңгейін - 1,5 есеге (3394-тен 5394 теңгеге дейін). 2003 жылы еңбекақының нақты өсімі 7,6% құрады. 2003 жылғы 73,6% еңбекақының өсімі еңбек өнімділігінің өсімімен қамтамасыз етілді. Өнеркәсіптерде еңбек өнімділігінің өсімі 17% жуық нақты еңбекақының өсімін басып озды [67, 18-19б.]. Үшінші кезең ішінде Қазақстан мемлекеттік құрылыс, экономика, әлеуметтік, құқықтық және т.б. салалар бойынша бірқатар жетістіктерге қол жеткізді. Мемлекет басшысы Н.Назарбаев атап өткендей, «біз Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығында бірінші болып жеке меншікке, еркін бәсекелестікке және ашықтық принциптеріне негізделген нарықтық экономиканың заманауи үлгісін жасадық. Біздің моделіміз шетелдік инвестицияларды тартудағы мемлекеттің белсенді рөліне негізделген. Біз елімізге 160 млрд. доллардан астам шетел инвестициясын тарттық. Кәсіпкерлік қызмет үшін негізгі талаптар мен заманауи салық жүйесі қалыптасты. Стратегия-2030 қабылданғаннан бері 15 жыл ішінде мемлекетіміз әлемдегі ең серпінді дамушы елдер бестігіне енді. Нәтижесінде, 2012 жылдың қорытындысы бойынша ішкі жалпы өнімнің көлемі жағынан біз әлемнің 50 ірі экономикасының қатарына кіреміз. Әлемнің барлық елдері өз дамуын салыстыратын мойындалған рейтингтер бар. Осыдан алты жыл бұрын мен алдымызға әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру жөнінде жалпыұлттық міндетін қойдым. Қазақстан Дүниежүзілік экономикалық форумның рейтингінде 51-орынды иеленді. Біз бүгін осы мақсатымызға таяқ тастам ғана қалдық» [68]. Шындығында да біз қоғам мен мемлекеттің дамуы жолында алдымызға қойған әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елінің қатарына кіру жөнінде жалпыұлттық міндетті орындадық. Мұндай нәтижеге қол жеткізу бірінші кезекте Елбасы Н.Назарбаевтың қыруар еңбегінің арқасында мүмкін болды. Екіншіден, алдымызға қойған мақсатқа жетуде заң шығарушы орган мен атқарушы органның біріккен жұмысын атап өтпеуге болмас. Көз жеткізіп отырғанымыздай, Парламент атқарушы биліктің әлеуметтік-экономикалық даму бастамаларына әрқашанда қолдау білдіріп, оны жүзеге асыру үшін тиісті нормативтік құқықтық базамен қамтамасыз етіп келеді. Мұнда еліміздің экономикасының жақсаруына тікелей әсер еткен – Үкіметтің инвестицияларды тарту бойынша жасасқан келісім-шарттарын Парламенттің дер кезінде ратификациялап отыруы жөнінде ерекше атап өту қажет. Дегенмен атқарушы биліктің заң шығару жұмысын жобалауда, оны қабылдауда заңның өміршеңдігі есепке алынбастан өрескел қателіктер жіберілуде. Оны үш топқа бөліп қарастыруға болады: Сараптама жүргізудің тиімсіздігі. Жойылып кеткен заңды қайта жоюы; Заң жобалау қызметінің әлсіздігі, стратегиялық жобалаудың жоқтығы, сыбайлас жемқорлықтың белең алуы; Қазіргі таңда Үкіметпен енгізілетін заң жобаларының сапасы халықты былай қойғанда, халық қалауларын да қанағаттандырмайтындығы айдан анық. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты Қ.Сұлтанов Премьер-Министрдің атына заң жобаларының сапасына және құнына байланысты былай деп депутаттық сауал жолдаған еді: «заң жобасына сараптама жүргізуге бюджеттен аз қаражат бөлінбейді. Осы жылы бюджеттен 2 миллиард 335 миллион тенге көзделген. Бұл қаражат бүкіл Парламенттің қызметін қаржыландырудың 30% құрайды». Депутаттың пікірінше, сараптаманы өткізуге тендерді көбіне жеке ұйымдар ұтып алып, соңынан жұмысты қосалқы мердігерлікпен ЖОО мамандарына береді. Компаниялар оларға 30-70 мың теңге төлеп, пайда табады, себебі қазіргі таңда бір сараптама бір миллионнан алты миллионға дейін тұрады.... Өкінішке орай, сараптамалардың сапасы төмен, оны барлығымыз көрудеміз. Парламенттен өтетін заң жобаларының барлығы дерлік қалай болғанда да Конституцияға және басқа да заңдарға қайшы болып келеді [69]. Үкімет өз кезегінде 07.03.2012 жылғы № 20-20/417 жауабында Қаржы министрлiгiнiң Қаржы бақылау комитеті жүргізген тексерiс нәтижелерi бойынша 2009 жылғы 1 сәуiр мен 31 маусым аралығындағы мерзімде жүргізілген ғылыми сараптамалар бойынша қаражатты мақсатсыз пайдалану анықталмағандығын, сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Әдiлет министрiнiң 2011 жылғы 16 наурыздағы № 115 бұйрығымен ғылыми сараптаманың құнын бағалаудың жаңа өлшемдері бекітілгендігін, қолдану нәтижесiнде ғылыми сараптама бірлігінің құны:) заң жобалары бойынша тиісiнше (2010 жылы) 700 мың теңгеден (2011 жылы 600 мың теңгеге дейiн, заң жобаларының тұжырымдамалары бойынша 500 мың теңгеден 450 мың теңгеге дейiн айтарлықтай төмендегендігін, бұдан басқа, ғылыми сараптаманы жүргізуді ұйымдастыруды жетілдіру мақсатында 2010 жылы берушілерге жоғары бiлiктiлiк талаптары (кадрлық құрамында кемінде: штатта 3 заң ғылымдарының докторы, штатта 5 заң ғылымдарының кандидаты; осы ұйымда кемінде 6 ай нормативтік құқықтық актілердің жобаларына ғылыми сараптама жүргізу бойынша тәжірибесі бар қызметкерлерінің штатта болуы) белгілендігін жеткізді. Мәселен, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты қызметінің 2011 жылғы қортындысына сай осы жылы Парламентпен жалпылай алғанда 152 заң қабылданған (2010 жылы – 155). Оның ішінде 1 кодекс, 16 жеке заңдар (2010 жылы – 15), 57 әрекет етуші заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу (2010 жылы – 50), 78 халықаралық келісімдер мен шарттарды ратификациялау туралы заңдар (2010 жылы – 89). Егер осы заңдарды қабылдау үшін сараптамаға кеткен қаражатты есептейтін болсақ, шын мәнінде бұл үлкен қаражат. Ал бірақ, заң жобаларына жүргізетін сараптаманың жайы сын көтермесі анық. Бұған мысалды біз заң шығарушы органның қызметін жетілдіру бойынша қаралатын тарауда кеңінен тоқталатын боламыз. Сондай-ақ, Мәжіліс депутаты Ерген Дошаевтың пайымдауынша «өткен сессия ішінде Үкіметтен Парламент Мәжілісіне барлығы 568 заң жобасы келіп түскен еді. Олардың қазақ және орыс тіліндегі мәтіндерінің тең түпнұсқалы болмауынан ғана 140 заң жобасы Үкіметке кері қайтарылды. Сонда мемлекеттік тілде дұрыс дайындалмауының салдарынан әрбір төртінші заң жобасы қайтарылған болып шығады. Ал жаңа ашылып отырған осы сессияға келіп түскен небары 2 заң жобасының 1-еуі тағы да кері қайтарылды» [70]. Мәселені шешудің тетігі ретінде депутат Ерген Дошаев ҚР Премьер-Министрі Кеңсесінің құрамынан арнайы құрылым ашуды көздейді. Үкіметтің қабылдаған белгілі бір заңдарын немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерін Конституциялық Кеңестің конституциялық емес деп тануы құқықтық салдары туғызады. Конституциялық бақылау органының шешімін басқа бірде-бір мемлекеттік орган қайталамауы тиіс. Конституциялық Кеңестің қаулысы императивті болып табылады және қандай да болмасын басқа мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қосымша құптауын қажет етпейді. Бұл тағы да бір рет олардың әрекет етуші құқық жүйесіндегі нормативтік құқықтық актілер түрінің негізгі екендігін дәлелдейді [71]. Бұрынғы Конституциялық Кеңестің төрағасы Ю.Хитриннің пікірінше, «Конституциялық Кеңеспен республика Конституциясының 74-бабы 2 тармағына сәйкес заңды немесе нормативтік құқықтық актілерді Конституцияда баянды етілген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп тануы олардың жойылуына әкеп соғады және бұл конституциялық емес актілер қолданылуға жатпайды». Бұл үшін конституциялық емес актіні қабылдаған органның шешімі қажет етілмейді. Заңдық күшін ол автоматты түрде жоғалтады[72]. Бұл пікірді конституциялық ғылым саласының білікті маманы, Конституциялық Кеңестің бұрынғы мүшесі А.К. Котов та қолдайды. Профессордың пікірінше, «Конституциялық Кеңестің қаулылары толыққанды императивті болып табылады және мемлекеттің немесе оның лауазымды тұлғаларының қандайда бір құптауын қажет етпейді»[73]. Дейтұрғанмен, бұл мәселе тәжірибеде өзінің ақауын көрсетуде. Мәселен, Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатына 2009 жылғы 3 ақпанда №3-106 Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қаулысымен бекітілген «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» Қазақстан Республикасының заңына өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы заңының жобасы келіп түсті. Заң жобасы бойынша «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі Қазақстан Республикасының заңына мынадай өзгерістер енгізу көзделген болатын: – 9-баптың 3-тармағын алып тастау; – 22-баптың 9-тармағын алып тастау; – 25-баптың 1-тармағының 6) тармақшасын алып тастау. Заң жобасы Конституциялық Кеңес шешімінің негізінде және оны орындау барысында әзірленді. Ол бойынша «Қостанай облысы Қостанай қаласының №2 сотының өтініші бойынша «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» №310-III 2007 жылғы 26 шілдедегі Қазақстан Республикасының заңының 9-бабы 3-тармағының және 25-бабының 1-тармағы 6) тармақшасының конституциялығын тексеру туралы» Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 23 сәуірдегі №4 нормативтік қаулысына сәйкес, заңның 25-бабының 1-тармағы 6) тармақшасы Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес келмейді деп танылды»[74]. Бірақ заң жобасын ұсынушы Әділет министрлігінің пайымдауынша, «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» №310-III 2007 жылғы 26 шілдедегі Қазақстан Республикасының заңының 25-бабының 1-тармағы 6) тармақшасы Конституцияға сай емес деп танылғанын ескере отырып, өткізіп алынған мерзімді сот тәртібімен қалпына келтірудің қажеті болмай қалды, соған байланысты Әділет министрлігімен заңның 9-бабының 3-тармағы, 22-бабының 9-тармағы және 25-бабының 1-тармағының 6) тармақшасын алып тастауды көздейтін заң жобасы әзірленді. ... заңның 9-бабының 3-тармағы, 22-бабының 9-тармағы және 25-бабының 1-тармағының 6) тармақшасын алып тастау мемлекеттік бюджеттен қосымша шығыстарға және құқықтық, әлеуметті-экономикалық жайсыз салдарларға әкеп соқпайды». Заң жобасына бірнеше ассоциациялар және заңды тұлғалар бірлестіктерімен сараптама жүргізілді[75]. Нәтижесінде, көп сараптамаларда заң жобасына қатысты ұсыныстар мен ескертпелер жоқ деп хабарлайды. Сонымен қатар, ғылыми сараптама жүргізуші ұйыммен берілген ғылыми құқықтық сараптаманың қорытындысына көз жүгіртіп өтер болсақ, онда «Конституциялық Кеңес «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі №310-III Қазақстан Республикасының Заңының 9-бабы 3-тармағын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес деп танығаннан кейін, заң жобасын әзірлеуші ұсынып отырғандай, аталмыш норманы Заңнан жою мүмкін емес. Қазақстан Республикасының Конституциясына сай келмейтін «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі №310-III Қазақстан Республикасының Заңының 25-бабының 1-тармағының 6) тармақшасы ғана заңнан жойылуға тиесілі. Сондай-ақ, «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі №310-III Қазақстан Республикасының Заңының 22-бабының 9-тармағын жоюдың негіздемесі жоқ, себебі бұл норма да Конституциялық Кеңеспен Конституцияға қайшы келетін деп танылмаған»[76]. Біздің пікірімізше, мұндай дәйектер мен дәлелдер мүлдем ақылға қонымсыз және Конституцияның ережелеріне тікелей қарама-қарсы келіп отыр. Ғылыми сараптамада Конституциялық Кеңеспен Конституцияға сай келеді деп танылған заң жобасын мүлдем жоюға болмайды делінген. Сондықтан да Конституциялық Кеңес Конституцияға сай келеді деп тапқан ережені өзгертуге болмайды деген дәйекті негізсіз деп білеміз. Сол сияқты «Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы» 2007 жылғы 26 шілдедегі №310-III Қазақстан Республикасының заңының Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 23 сәуірдегі №4 нормативтік қаулысына сәйкес, Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған, яғни мемлекеттің НҚА кеңістігінен жойылып кеткен 25-бабының 1-тармағының 6) тармақшасын қайта заңнамалық тұрғыдан жоюдың қажеттілігі жоқ. Оны жою туралы Конституциялық Кеңес талап етіп отырған жоқ. Бұл процедуралардың барлығы конституциялық нормалар шеңберінде өзінің шешімін тауып қойған. Мәселен, Қазақстан Республикасы Конституциясының 74 бабына сәйкес, «Конституциялық емес деп танылған, оның ішінде адамның және азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіреді деп танылған заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің күші жойылады және қолданылуға жатпайды. Конституциялық Кеңестiң шешiмдерi қабылданған күннен бастап күшiне енедi, республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi, түпкiлiктi болып табылады және шағымдануға жатпайды»[52]. Ресейдің бірқатар ғалымдарының пікірінше, «Ресей Федерациясы Конституциялық Сотының шығарған шешімдердің құрамы жеткілікті болып табылады және ешбір басқа органдардың шешім шығаруын қажет етпейді. Нормашығарушы орган конституциялық емес деп танылған нормативтік актінің ережелерін жойып, Конституциялық Сот қабылдаған шешімді қайталамауы тиіс»[77]. Демек, Конституциялық Кеңес өзінің заңды немесе белгілі бір нормативтік құқықтық актіні конституциялық емес деп тапқан шешімі ешбір мемлекеттік органмен қайталанбауы тиіс. Конституциялық Кеңестің шешімі қабылданған күннен бастап күшіне енеді. Конституциялық емес деп, күші жойылған нормативтік құқықтық актілердің күшін қайтадан жоюдың еш қажеттілігі жоқ. Онымен қоса, Парламентке Үкіметтің бастамашылығымен енгізілген заңдардың біраз уақыттан соң өзінің қызметін тоқтатқан (күші жойылмаған, бірақ реттейтін қоғамдық қатынастар жоқ) жағдайлар кездесіп тұрады. Мәселен, «BIOXIM Компаниясы» АҚ 2006 жылдың қыркүйек айында «30 үздік жоба» бағдарламасы негізінде ресми түрде іске қосылған болатын. Үкімет Солтүстік Қазақстан облысы Тайынша ауданында орналасқан зауытқа инвесторлар іздейтінін мәлімдеп [78], бұл қатынастарды ретету үшін заң жобасын әзірлей бастады. Осы кезде Параламент депутаттары бір зауытқа бола заң жобасын әзірлеп, кейбір шаруа қожалықтарының мүддесін лоббилап жатыр деп ауылшаруашылығы министрлігін айыптаған еді [79]. Онымен қоймастан, Үкімет әзірлеген және бастамашы болған заң жобасы Парламентке енгізілді, онда қызу талқыланды. Нәтижесінде 2010 жылғы 15 қарашада «Биоотын өндірісін және айналымын мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстан Республикасының №351-IV Заңы қабылданып, күшіне енді. Байқап тұрғанымыздай, бір зауыт үшін бір заң қабылданды. Дегенмен, бұл заңды қазір «өлі» заңдар қатарында десе болады, себебі 2011 жылдың 17 қарашасында Солтүстік Қазақстан облысы Тайынша ауданында орналасқан «Биохим» зауыты өз жұмысын тоқтатты [80]. Енді осы зауыт пен заңның экономикалық тиімділігін есептейтін болсақ, онда зауыттың салынуы, жұмысшыларға төленген қаржы, құрылыс материалдары, заң жобасын әзірлеу, қазақша нұсқаға аудару, мемлекеттік органдармен келісу, тиісті сараптамалар енгізу, Үкіметтің қарауына енгізу, заң жобасы бойынша жұмыс тобының көшпелі отырыстарының өтуі, парламентте қабылдануы біршама қаржылық ресурсты талап еткені рас. Бір ғана сараптаманың өзі орташа есеппен алғанда 500-700 мың теңгені құрайды. Оған құқықтық, ғылыми, сыбайлас жемқорлыққа қарсы, экономикалық тиімділік жөнінен сараптамалар міндетті түрде жүргізіледі. Бұл әрине атқарушы биліктің заң жобалау жұмысының дұрыс жолға қойылмағанын, әлсіздігін білдіреді. Біз заң шығарушы органның басқа билік тармақтарымен өзара әрекеттестік тетіктерін зерделегенде баяндаған болатынбыз, Үкіметтің жанынан құрылған заң шығару жұмысы жөніндегі ведомствоаралық комиссияның құрамына заң шығарушы органның бар болғаны 3 қана өкілі кіреді. Ал сот билігінің бірде-бір өкілі жоқ. Демек бұл атқарушы биліктің заң жобалау, жоспарлау жұмысында сот тәжірибесі ескерілмейді деген сөз. Сондықтан да атқарушы билікке заң жобалау жұмыстарында басқа билік тармақтары арасынан көбірек өкілдер жинау керек деп есептейміз. Заңдардың орындалуына байланысты мәселелер орындаушы биліктің қызметінде ерекше рөлді атқарады. Өзінің аты айтып тұрғандай, Үкімет орындаушы орган ретінде заң шығарушының шығарып берген басқарушылық шешімдерін орындап, қоғамдағы түрлі салалардағы қатынастарды шешу үшін құрылған. Алдыңғы бөлімде біз заң шығарушының қоғамдағы маңызды болып табылатын қоғамдық қатынастарды реттеу үшін заң түріндегі актілер қабылдайтынын, ал басқа қатынастардың барлығы заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілермен реттелуі қажеттілігі жайында баяндаған болатынбыз. Осыған сәйкес Үкімет Конституцияның 69 бабының ережелеріне сүйене отырып, республиканың барлық аумағында міндетті күші бар қаулылар шығарады. Дегенмен, бұл қаулыларды да заңға сәйкес келеді деп айтуға болмайды. Үкіметтің қаулылары көп жағдайда соттардың өтініші бойынша Конституциялық Кеңеспен конституциялық емес деп танылып жатады (келесі тарауда қарастыратын боламыз). Сондай-ақ, әділет министрлігінің мәліметіне жүгінетін болсақ, онда «есептік кезеңде орталық және жергілікті органдардың актілеріне жүргізілген тексерістер, мониторингнәтижесінде министрлікпен мың жарымнан аса (1524) (2011 жылы – 2017) заңсыз қолданылған нормативтік құқықтық актілер анықталып, 58 (2011 жылы – 73) әкімшілік іс қозғалды, 547 (2011 жылы – 551) заң бұзушылықтарды жою туралы ұсыныс енгізілді» [81]. Түйіндеп келгенде, атқарушы биліктің билік тармақтарының арасында ерекше назарда екенін көруге болады. Атқарушы билік заң шығарушы және сот билігі тармақтарымен өзара әрекеттестік тетіктерін жетілдіре түсу қажет. Себебі, алдында айтып кеткеніміздей, заң шығару жұмысын әзілеу жөніндегі ведомствоаралық комиссияның құрамында мүлдем сот билігінің өкілі жоқ. Ал заң шығарушы биліктің үш қана өкілі бар. Комиссияның құрамына билік тармақтарының өкілдерін кіргізу атқарушы биліктің мәртебесін арттыра түседі. Жалпы алғанда, қазіргі таңдағы Үкімет заң шығарушы билікпен де, сот билігімен де тығыз қарым-қатынас орнатқан. Біз атқарушы биліктің басқа билік тармақтарымен өзара әрекеттестігін жетілдіру арқылы оның бұдан әрі де мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік әлеуетін арттыра береріне сенімдіміз. жүктеу/скачать 1,24 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|