Психолингвистика пәні бойынша

Сӛздің  психологиялық  статусының  мәні  ой  мен  сӛз  формасының  арасында 

болуымен  анықталады.  Мағынаның  психологиялық  құрылымы  сӛздікте  берілген  сӛз 

мағынасымен  анықталмайды,  қолдану  процесінде,  тілдік  қызметте  сӛздердің  қарым-

қатынас жүйесінің қандай екенімен анықталады. Сондай-ақ, сӛз мағынасының құрылымы  

сӛйлеу  барысында  қоршаған  ортасымен  және  объектінің  қандай  қасиетін  бейнелеуімен 

анықталады.  

Алдымен  бала  сӛзді  санасыз  түрде  игереді  және  әрине,  алғашқы  кезде  сӛздің 

мағынасына  анықтап  бере  алмайды,  алайда  сӛйлеу  ағымынан  сӛзді  ерекшелей  алады. 

Бірақ әрқашан қандай да бір зат немесе іс-әрекетті атай отырып, бала оны зат немесе іс-

әрекеттің белгілі бір класына жатқызады және осы арқылы заттың бейнесін жасайды.  

Кӛрнекі компонентке (наглядный компонент) ие және абстракты компонентке ие 

сӛздер бар екені белгілі (103). Бала үшін барлық сӛздер кӛрнекі компонентке ие (104,105). 

(102) пудель, роза, кофемолка 

(103) ойлар, мемлекет, сана, аң, жиһаз, жұмыс, күлкі, қуаныш, қайырымдылық 

(104) Зауыт – бұл мұржа бар жер. 

(105) Зауыт – папа жұмыс істейтін жер.  

Сӛздің  мағынасын  дұрыс  меңгеруде  проблемалардың  бірі  оның  (сӛздің) 

кӛпмағыналығы болып табылады. Айталық, банту тайпасының тілін зерттеуші еуропалық 

адам  ӛзіне  сол  тайпаның  тілінде  сӛйлеуші  адам  аспанды  қолымен  кӛрсете  отырып,  оған 

таныс  емес  сӛзді  айтқан  ситауцияға  тап  болуы  мүмкін  (106).  Егер  басқа  ситуацияларда 

кездессе (және бұл сӛзді басқа контекстерде де қолданғанын тыңдау қажет), бұл сӛз құсқа, 

ұшаққа немесе жақсы ауа-райына қатысты айтылғанын білу мүмкін. Бұл жерде проблема 

мынада:  шындық  ӛмірде  бір  сӛздің  кӛптеген  интерпретациясы  болады.  Және  бала  дәл 

осындай ситуацияға ұшырайды. Ол қандай бір дыбыстарды естиді және ересектер қандай 

да бір заттарды нұсқап отырғанын кӛреді. Бірақ сӛз нақты қай затқа қатысты екенін түсіну 

оңай емес.   

(106) ndege 

Жоғарыда  айтылғандардан  баланың  абстаркты  компонентті  сӛзді  анықтауда 

қиналатынын  байқадық  (103).  Сонымен  қатар,  салыстырмалы  мәндегі  сын  есім  мен 

үстеулердің мағынасын игеру де қиын, себебі бұл үшін салыстырудың бірқатар ментальды 

эталондарына  ие  болу  қажет.  Балада  оның  физикалық  дамуымен  және  тәжірибенің 

жоқтығымен  және  оның  физиологиясымен  шартты  байланысты  белгілі  бір  ақыл-ой 

мүмкіндігі жағынан (умственные ограничения – mental constraints) шектеу бар. Сондықтан 

тіл дамуындағы прогреске қарамастан үш жасар бала үшін сӛз деректі (конкретті) болып 

қала береді. Егер ересек адам кез келген сӛзге жеткілікті түрде кең түсінік бере алса (107),  

ал баланың түсініктемесі ӛте деректі және ситуативті (108):  

(107)  Ит  –  бұл  үй  жануары;  сүтқоректілер  класына  жатады,  адаммен  бірге 

(108) Ит – ол мені мына жерімнен тістеп алды.  

Балалар  метафоралық  мәнді  және  «ӛрескел  сұрақтарды»  (несуразные  вопросы) 

(112-115)  қоя  отырып,  сӛздің  жалпы  ауыспалы  мағынасын  меңгеруде  қатты  қиналады. 

Мысалы,  Алиса  (из  Страны  чудес  -109)  сарай  маңынан  аластатылды  (выдворение  из 

пределов  -110)  қалай  жүзеге  асатынын  ӛз  кӛзімен  кӛріп  қуанып  кеткен  болатын  (басқа 

аудармада кӛтерілісті басу –подавление восстания -111).  

 

(109)  Here  one  of  the  guinea-

pigs 

cheered, 

and 

was 

immediately suppressed by the 

officers  of  the  court.  (As  that