Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
В.Н.Мясищев  басқа  адамдар  мен  қарым  –  қатынас  жҽне  іс-ҽрекет  процесінде  дамитын 
тҧлғаны кҥрделі қатынастар жҥйесі ретінде кҿрсетті. 
Отандық  ғалымдарының  еңбектеріндегі  қарым-қатынас  тҧжырымдарын  талдап,  ол  ҿз 
зерттеуімізде  арқау  болады.  Х.Т.Шерьязданованың  /8/  зерттеу  жҧмыстарында  тҧлғаның 
қарым-қатынасын жетілдірудің психологиялық- педагогикалық амалдары дҽйектеледі.  
А.Р.Ерментаева  /9/  қазақстанда  алғаш  рет  тҧлғаны  психологиялық  дайындаудың 
субъект-бағдарлы  негізін  зерттеуге  байланысты  тҧжырымдаған.  С.Қ.Бердібаева  зерттеуінде 
тҧлғаның  қарым-қатынас  кезіндегі  шығармашылық  іс-ҽрекеттің  қарастырған.  Б.Ҽ.Ҽмірова 
/10/  тҧлғаны  зерттеуді  қазіргі  теориялық  жҽне  тҽжірибелік  психологиядағы  ең  маңызды 
бағыттардың бірі ретінде дҽлелдейді. Н.Қ.Тоқсанбаева қарым-қатынасты бірлескен іс-ҽрекетті 
жҥйелендіру  факторы  ретінде  қарастырған.  Қарым-қатынастың  коммуникативтік, 
интерактивтік жҽне перцептивтік ҥдерістермен бірдей жҥйе ретінде кҿрінуінің ҿзі  бірлескен 
бірлескен  іс-ҽрекетті  жҥйелендіру  факторы  ретінде  анықтап,  тҧлғаның  қарым-қатынастағы 
эмоциялық  кҥйлерінің  қҧзыреттілігі  бірлескен  іс-ҽрекетті  жҥйелендірудің  факторы  ретінде 
анықтады.  
Тҧлға  қоғамдық  қатынастар  жҥйесінде  қалыптасады.  Қарым-қатынас  қоғамдық 
қатынастардың жҥзеге асыру тҽсілі ретінде кҿрінеді.  
Қарым-қатынас  ҥнемі  іс-ҽрекетпен  тығыз  байланысты  жҽне  іс-ҽрекеттің  ерекше  тҥрі 
ретінде  қарастыра  аламыз.  Біз  кеңестік  психолог  А.Н.Леонтьевтің  іс-ҽрекет  теориясын 
қолдандық. Адамдар ҿмірінде қарым-қатынас кҿптеген функциялар атқарады. Біз олардың ҥш 
тҥрін бҿліп кҿрсеттік: 
-
 
бірлескен іс-ҽрекетті ҧйымдастыру; 
-
 
тҧлғааралық қатынасты қалыптастыруды дамыту; 
-
 
адамдардың бірін-бірі тануы. 
Қарым-қатынас категориясының мҽнділігі адамның жҽне тҧлғаның қоғамдық мҽнділігін 
ашуға кҿмектеседі.  
А.С.Макаренко қарым-қатынасты жеке теориялық  мҽселе ретінде қарастырған жоқ. 
Алайда  оның  еңбектерінде  ҧжымның  қалыптасуындағы  қарым-қатынастың  рҿлі, 
ҧжымдағы  іскерлік  жҽне  жеке  қатынастар  мҽселері,  оқушылар  ҧжымымен  ҿзара  ҽрекет 
жасау  аспектілері  айқын  сипатталынады.  Олай  болса  қарым-қатынас  біріншіден  оқу 
міндеттерін  шешу  қҧралдары,  екіншіден  тҽрбие  ҥрдісін  ҽлеуметтік-психологиялық 
қамтамасыз  ету  шарты,  ҥшіншіден  оқу  мен  тҽрбиені  нҽтижелі  ететіндей  педагогпен 
оқушылардың ҿзара қатынасын ҧйымастыру тҽсілі болады. 
А.С.Макаренко  оқушылармен  қарым-қатынас  жасауға  педагог  студенттік  кезінде 
ҥйретілуі  қажеттігін  жетілдіру  ҥшін  арнайы  дҽрістерді  жоғарғы  оқу  орындарында  оқыту 
керек дегенді.  
В.А.Сухомлинский  еңбектерінде  оптималды  (тиімді)  қарым-қатынас  оқыту  мен 
тҽрбиенің  басты  мҽселесі  болып  кҿтеріледі.  Ол  ҧжым  мҥшелерінің  бір-бірін  қарым-
қатынас жасауды қажетсінуін жатқызады. 
Соңғы кездерде жас ерекшелік жҽне педагогикалық психология салаларында қарым-
қатынасты  зерттеу  мҽселері  барынша  жиі  кҿтеріледі.  Ол  оқушы  психикасын  дамыту 
тҽжірибесіндегі  сҧраныс-қажеттілікпен тҥсіндіріледі. Қазір  «қарым-қатынас»  жҽне  «жеке 
адам»,  «қарым-қатынас»  жҽне  «даму»  ҧғымдары  параллель  қарастырылады  да, 
оқушылардың 
психикалық 
ҥрдістерінің, 
функцияларының, 
қасиеттерінің 
коммуникациялық  детерминациясы  ғылымда  жан-жақты  талданады.  Бҧл  жағдайдың  ҿзі 
қарым-қатынас 
бойынша 
теориялық 
жҽне 
эксперименталдық 
зерттеулерді 
интенсификациялап  қана  қоймай,  психология  пҽнінің  принципиалды  жаңаруына  жағдай 
жасады  (Г.М.Андрева).  Осылайша  адамның  психикалық  дамуы  басқа  индивидтермен 
қарым-қатынас, байланыс жасау  арқылы психологиялық  жағынан бағаланып, талданады. 
Сонда  адам  психикасының  даму  мҽселесі  «тері  астындағы  адам»  (А.Н.Леоньтев) 
сипаттамасынан «асып шығады» да, басқа адамдармен қарым-қатынас жасау, ҽрекеттесу, 
коммуникация кеңістігімен қарастырылады.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Қарым-қатынастың  бҧл  аспектісі,  кезіндегі  кеңес  психологтары  Л.С.Выготский, 
Е.Л.Рубинштейн, 
А.Н.Леонтьев, 
В.Н.Мясищев, 
Д.Б.Эльконин, 
Б.Ф.Ломов, 
А.В.Петровский, Г.М.Андреева, А.А.Бодалев, В.П.Панюшкин жҽне т.б. еңбектеріне негіз 
болды. 
Біздің  зерттеулер  ҥшін  айрықша  маңызды  жайт,  ол  жоғарыдағы  қарым-қатынас 
детерминттілігін  (себептілігін),  яғни  адам  пcихикасын  дҧрыс  қалыптастыру,  дамуды 
психикалық 
дҧрыс 
қалыптастыру, 
дамуды 
психикалық 
коррекциялау 
жҽне 
реабилитациялау  міндеттерін  шешуде  қарым-қатынастың  ҽрі  қҧралы,  ҽрі  мақсаты  болып 
табылатындығы. Осы бағыттың негізінде Э.Фромм, Г.С.Салливен, Ж.Лакан, К.Р.Роджерс, 
А.Г.Маслоу, Р.Мэй, С.М.Джорард концепциялары, ҽсіресе оның психокоррекциялық жҽне 
психотерапиялық жақтары дамып отыр. 
Психологиялық,  педагогикалық  зерттеулерде  педагог  пен  оқушылар  арасындағы 
қарым-қатынас  мҽселесі  басқы  орын  алады.  Бҧл  қарым-қатынасты  анықтауда  арнайы 
«педагогикалық  қарым-қатынас»  деген  ҧғым  қолданылады.  Педагогикалық  қарым-
қатынас  А.А.Бодалев,  В.А.Кан-Калик,  Я.Л.Коломинский,  Е.А.Панько,  В.А.Петровский, 
А.А.Леонтьев  т.б  еңбектерінде  мазмҧны,  формалары,  тҽсілдері  бойынша  сипатталады. 
Педагогикалық  қарым-қатынас педагог пен оқушылар арасындағы нақты психологиялық 
контакт деп тҥсіндіріледі.  
60-шы 
жылдардың  аяғында  ҽлеуметтік  жҽне  педагогикалық  психологияның 
қиылысында  «педагогикалық  қарым-қатынас»  тҥсінігі  пайда  болып  кеңестік  ғалымдардың 
қызығушылықтарын тудырды.  
80-ші жылдардың басында А.А.Бодалев жҽне В.Я.Ляудис педагогикалық қарым-қатынас 
тҧлғаның қалыптасуының жҽне оның дамуын басқару мҥмкіндіктерін қарастыратын білімнің 
жаңа аймағы екендігін атап кҿрсетті. 
А.А.Леонтьевтің  педагогикалық  қарым-қатынас  мҽселесінің  оқыту  жҽне  тҽрбиелеу 
тҽжірибесінде  аса  ҿзекті  екендігіне  кҿңіл  аудартуы  ерекше  рҿлге  ие.  Ҿз  еңбегінде 
А.А.Леонтьев  ҽрбір  мҧғалімге  педагогикалық  қарым-қатынас  тҥсінігінің  мҽнін  жан-жақты 
жҽне тҥсінікті етіп жеткізді.  
В.А.Кан-Калик  ҿзінің  жҽне  басқалардың  педагогикалық  тҽжірибесіне  сҥйене  отырып, 
мҧғалім  мен  оқытушы,  мҧғалім  мен  сынып  арасындағы,  қатынастарда  кездесетін 
қиндықтардың  себебі,  мҧғалімнің  педагогикалық  қатынасының  қыр-сырын  ҽлі  де  болса 
бойына  сіңірмегені  туралы,  ҽр  мҧғалім  коммуникативті  іскерліктерді  меңгеріп,  оны  оқыту 
жҽне  тҽрбие  ҥрдісінде  қолданылу  қажет  екенін  айтады.  В.А.Кан-Калик  мҧғалімнің 
коммуникативті  іскерліктеріне:  кҿпшілік  алдында  сҿз  сҿйлей  білу;  қарым-қатынасқа  тҥсе 
білу; ҽр тҥрлі жағдайлар туғыза отырып шығармашылық іс-ҽрекетті ҧйымдастыру, оқу жҽне 
тҽрбие ҥрдісінде дҧрыс қарым-қатынас қҧрып, оны басқара білу іскерліктерін қарастырады.  
В.Н.Мясищев  оқушы  мен  мҧғалімнің,  бастық  пен  қол  астындағылардың,  ата-ана  мен 
баланың т.б. қарым-қатынастарын талдай келіп, қарым-қатынастың мазмҧнды, мҽнерлі жҽне 
ҽрекетті,  элементтері  тек  ғана  тіл  мен  немесе  ым-ишаратты  мен  ассоциативтік 
байланыстарды (тҥрлі бейнелер немесе кҥшті эмоциялармен қанықтырылған) кҿрсетумен де 
байланысты екенін тҧжырымдайды. В.Н.Мясещевтің негізгі идеясы бойынша, адамның жеке 
даралық  қасиеттері: мінезі,  тіпті  бейімділіктері  мен мен қабілеттері де адам аралық  қарым-
қатынаста кҿрінеді де, дамиды деп тҧжырымдайды.  
А.В. Мудрик қарым-қатынасты педагогикалық категория ретінде кҿрсетіп, оқушыларда 
бір  мақсатты  бағыттағы  коммуникативті  жағдайдан  шығу  жолдарында  жаңа  тҽсідерді, 
қолдана  білу  іскерліктерін  жатқызады.  Бҥгінгі  таңда  қарым-қатынас  мҽселесі  педагогика-
психология саласында ең ҿзекті мҽселелердің бірі болып саналады.  
Педагогикалық қарым-қатынас негізінде оқушылардың мінез-қҧлқы, таным дҥниесі, 
адамгершілік позициясы қалыптасып, жетіледі. (Х.Т.Шерьязданова, В.Ф.Моргун т.б.). 
Педагогикалық  қарым-қатынастың  формасы  -  оқушылар  мен  педагогтың  «субъект-
субъект» жҥйесіндегі бірлескен ҽрекеттестіктері болып табылады. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Сондықтан  келешек  педагог  жҽне  психологтар  оқушылармен  педагогикалық  қарым-
қатынас  ҧйымдастыра  білуі  керек.  Осыған  сҽйкес  келешек  педагог  жҽне  психологтарды 
даярлауда, педагогикалық қарым- қатынасқа даярлауды бірінші критерий деп білеміз. 
Педагогикалық  қарым-қатынас педагогтың жеке басы, оқушылар психикасына ҽсер 
етудегі рҿлі, яғни қарым-қатынас стилі арқылы ҽр деңгейде кҿрінеді.  
В.С.Мухина 
қарым-қатынас 
стилін 
педагогтың 
оқушыларға 
ҽлеуметтік 
психологиялық ҽсер етуінің дара типологиялық ерекшелігі деп анықтайды.  
Ҽдебиеттерге 
талдау 
жасағанда 
педагогтық 
қарым-қатынас 
стилінде 
коммуникациялық  тҽсіл,  қатынас  сипаты,  даралық,  оқушылар  ерекшелігі,  ҽлеуметтік-
адамгершілік қҧндылықтар, ҽлеуметтік рҿлі мен статус кҿрінеді. 
Ал К.Левин қарым-қатынастағы стилдің ҥш тҥрін авторитарлы, яғни басқарудағы қатал 
тҽртіп; демократиялы тҽсіл, бҧл ҽріптестік, ҽркімнің белсенділігін арттыру; немқҧрайлы тҽсіл 
деп нақтылайды. 
А.А.Бодалев жҽне В.Я.Ляудис педагогикалық қарым-қатынас тҧлғаның қалыптасуының 
жҽне  оның  дамуын  басқару  мҥмкіндіктерін  қарастыратын  білімнің  жаңа  аймағы  екендігін 
атап кҿрсетті.  
  Х.Т.Шерьязданова  қарым-қатынасты  болашақ  педагогтарды  кҽсіби  дайындау  негізі 
ретінде дҽйектеген.  
А.Р.Ерментаева  педагогикалық  қарым-қатынасты  дамытудың  этнопсихологиялық 
негізін, ҧлттық психологияның педагогикалық қарым-қатынасқа ҽсерін қарастырған. 
Қарым-қатынастың  психологиялық  ерекшелігі  жҽне  психологиялық  ҽдістерді  «адам-
адам»  саласы  бойынша  байланыс  жасайтын  мамандық  иелері  ҥшін  аса  маңызды.  Мҧндай 
мамандықтардың бірі – педагог жҽне психолог мамандық иелері. 
А.А.Леонтьевтің  педагогикалық  қарым-қатынас  мҽселесінің  оқыту  жҽне  тҽрбиелеу 
тҽжірибесінде  аса  ҿзекті  екендігін  атады.  Мҧғалім  мен  оқушының  ҿзара  қатынасын  
гуманизациялауды 
Беларусь 
психологтары 
Н.А.Березовина, 
Я.Л.Коломинский, 
С.В.Кондратьев жҽне олардың шҽкірттерінің еңбектерінде қарастырылған. 
Оқу-тҽрбие қарым-қатынасы мҽселесін қарастыруда В.А.Кан-Калик, Х.Т.Шерьязданова, 
А.Р.Ерментаева  т.б.  ғалымдардың  еңбектерінің  маңызы  зор.  Т.Н.Мальковская  мҧғалімнің 
жоғары сынып оқушыларымен қарым-қатынасының аспектілерін қарастырды. 
А.В.Мудрик  оқушылар  мен  тҽрбиелік  ҽсердің  ҿзара  ҽрекеттестігін,  В.В.Чечета  ата-
аналар  мен  балалар  арасындағы  қарым-қатынас  ерекшелігін  қарастырды.  Ғалымдар 
мҧғалімнің оқушымен байланыс жҥйесінің жетілдіру міндетін алдыға қояды. Педагогикалық 
қарым-қатынас мҧғалімнің кҿп бейнелік коммуникациясын біріктіретін кең тҥсінік – тек қана 
оқушылармен емес, олардың ата-аналарымен, ҽріптестерімен, ҽкімшілікпен қарым-қатынас. 
Л.Колбергтің  айтуы  бойынша  келешекте  ҿзінің  қызметі  мен  функциясын  атқарып 
қоғамның алға басуға жағдай жасап, ҽділ қоғам қҧру ҥшін, жастарға мектептер мен жоғарғы 
оқу орындары кҿмектесу қажет. 
Қазіргі  кездегі  жоғары  оқу  орынындарында  болашақ  педагог  жҽне  психолог 
студенттерді  даярлауда  қарым-қатынас  жасау  деңгейін  жоғарылатуға  байланысты  курстар, 
ҥйірмелер жҧмыстары қарастырылмайды. 
А.И.Шербетенко  зерттеулері  педагогикалық  жоғары  оқу  орны  студенттерінің  ҽртҥрлі 
психодинамикалық қарым-қатынастылыққа байланысты екенін ҿз зертеуінде анықтайды.  
Б.С.Иванова 
қарым-қатынастың 
психологиялық 
қҧрылуы 
адамның 
психо-
физиологиялық ерекшеліктеріне ғана емес ҽлеуметтік факторлардың ҽсеріне де байланысты 
екенін  қарастырады.  Ҽлеуметтік  фактордың  ҽсері  қарым-қатынастың  мазмҧндылық  жҽне 
динамикалық жағына, оның стиліне ҽсер ететіндігін тҧжырымдайды . 
Отандық  ғалым  А.Р.Ерментаева  педагогикалық  қарым-қатынаста  тренинг  ҽдістерін 
қолданудың  этнопсихологиялық  бағытын  алғашқылардың  бірі  болып  қарастырған.  Ғалым 
зерттеулерінде  студенттерде  субъектілікті  дамытуға  ықпал  ететін  психологиялық  тренинг 
мҽселелерін  дҽйектейді,  қазақ  топтарында  алғаш  рет  психологиялық  тренинг  жҥргізу 
ерекшеліктері талданды. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Оқу  тҽрбие  қарым-қатынасы  мҽселесін  қарастыруда  В.А.Кан-Калик  /8/  еңбектерінің 
маңызы зор. 
Т.Н.Мальковская  педагогтардың  жоғары  сынып  оқушыларымен  қарым-қатынасының 
аспектілерін қарастырды. 
Я.Л.Коломинский  берген  қарым-қатынастың  психологиялық  анықтамасы:  «ақпараттық 
жҽне  заттық  ҿзара  ҽрекеттестік»  ескере  отырып  педагогикалық  қарым-қатынасты 
коммуникативті  жҽне  заттық  аспектілерге  бҿлуге  болады.  Олар  бір-бірімен  органикалық 
ҿзара 
байланысты. 
Заттық 
ҿзара 
ҽрекеттестік 
коммуникативтілікті 
тудырады. 
Коммуникативтілік  ҿз  кезегінде  заттық  ҿзара  ҽрекеттістіктің  ҿнімділігін  қамтамасыз 
ететіндігін дҽйектеді. 
Коммуникатвитілік ҿзара ҽрекеттестіктің мақсаты мен мазмҧндылығын заттық іс-ҽрекет 
пен  детерминантталатындығын  ескере  отырып  кейбір  жағдайларда  оның  ҿзіндік  бағалы 
екендігін ескеруіміз керек. Сенімді қарым-қатынастың педагогикалық мҽні тҧлғалық рухани 
қҧндылықтармен ҿзара алмасуда, оқушылар осындай қарым-қатынасқа зҽру болады. 
Тҧлғаның  дамуына  А.А.Бодалевтің  пікірінше,  заттық  іс-ҽрекет  жҽне  қарым-қатынас 
бірлесе  ҽсер  етеді.  Бірақ  дҽстҥрлі  педагог  оқушылардың  білімдік  даярлығына  шоғырланған. 
А.А. Бодалевтің пікірінше, қарым-қатынас «қатынастардың кҥрделі шиеленуі», яғни  субъект 
ралық  қатынас  педагогикалық  ҥдеріс  барысында    толық  бағаланбады.  Бҧл  оқыту  жҽне 
тҽрбиелеудің  нҽтижелілігінің  тҿмендеуіне  ҽкелді.  Тҧлғааралық  ҿзара  қатынас  жҥйесі 
педагогикалық  мҽнді  болып  саналмады.  Педагогикалық  қарым-қатынастың  тҧтастай 
ҥдерісінде  коммуникативтілік  аспектіні  бҿліп  кҿрсету  шартты  болып  табылады.  Бҧл 
феноменнің теориялық талдауы, оның мҽнін бҿліп кҿрсету жҽне жетілдіру жолдарын анықтау 
ҥшін қажет. Ең алдымен оның мақсат қоюын анықтау маңызды. А.А. Леонтьевтің пікірінше, 
кез-келген  қарым-қатынас  реценденттің  мҽндік  аймағында  оның  объектісін  ҿзгертуге 
бағытталған мақсатқа ие болатындығын анықтайды. 
А.А.Леонтьевтің
 
кҿзқарасынша,  педагогикалық  қарым-қатынас  бірлескен  іс-ҽрекетті 
жоспарлауға, бағыттауға жҽне белсендендіруге мҥмкіндік жасайды. 
Оқу  тҽрбие  ҥдерісінде  педагог  тек  қана  танымдық,  еңбектік  жҽне  іс-ҽрекеттің  басқа 
тҥрлерінің  ҧйымдастырушысы  ғана  емес,  сонымен  бірге  қарым-қатынас  басшысы  ретінде 
кҿрінеді. 
Директивті нҧсқаулар жҽне басшылық кҿмегімен жҥзеге асатын оқу-тҽрбиелік іс-ҽрекет 
педагогикалық  тиімділікті  қамтамасыз  ете  алмайды.  Қарым-қатынастың  тҽрбиелік 
нҽтижелілігі  оқушылардың  педагогпен  белсенді  ҿзара  ҽрекеттістікке  тҥсуіне  итермелейтін 
қажеттіліктерге  тҽуелді.  Ҽлеуметтік  психологияның  беделді  ғалымы  А.  Маслоу  байланыс, 
махаббат,  мойындау,  ҿзіндік  актуализация  қажеттіліктерін  базалық,  яғни  адамның  алғашқы 
қажеттіліктеріне жатқызды /1/. 
М.И.Лисинаның  зерттеулерінің  кҿрсетуінше,  алғашқы  жеті  жыл  ҿмірде  келесі 
қажеттіліктер пайда болады: 
1) мейірімді зейін; 
2) бірлесе іс атқару; 
3) ҥлкендердің сыйлы қатынасы; 
4) ҿзара тҥсіністік пен жанашырлық. 
А.И.Божович  зерттеуінде  баланың  ҿкпелеуін,  негативизімін,  агрессивтілігін  қарым-
қатынас қажеттілігінің қанағаттандауымен байланыстырып дҽйектейді. 
А.В.Мудрик  оқушылардың  қарым-қатынасын  зерттей  отырып  жеткіншектік  жҽне 
жасҿспірімдік  кезеңде  ол  жаңа  ақпараттар,  эмоционалды  байланыстар  жҽне  ҽлеуметтік 
тҧлғалық бекітілу қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталатынын кҿрсетеді. 
Педагогикалық  ҥдерістің  компоненті  ретінде  ҿзара  ҽрекеттістік  педагогпен  оқушының 
бірлескен бастан кешулері қарым-қатынас жағдайының жаңғыртылуы ерекше педагогикалық 
мҽнге байланысты болатындығын нақтылайды. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Педагогикалық  қарым-қатынастың  маңызды  сипаттамасы  оның  қҧрылымы  деп 
қарастырылады.  Қазіргі  кезде  ҽлеуметтік  психологиялық  блок  жеткілікті  қарастырылған 
болып табылады. 
Қарым-қатынастың  нҽтижелілігі  біріншіден,  оқушы  мен  педагог  бірін-бірі  қалай 
қабылдайды.  
Екіншіден, соған байланысты қандай сезімдер кешеді.  
Ҥшіншіден,  олар  қалай  ҿзара  ҽрекеттістік  жасайтындығына  тҽуелді  болады  деп 
нақтылайды.  
Г.М.Андреева қарым-қатынастың коммуникативті, интерактивті, перцептивті; 
А.А.Бодалев аффективті, перцептивті, праксикалық; 
Б. Ф.Ломов ақпараттық, аффективті жҽне реттеушілік; 
Я.Л.Коломинский  когнитивті,  аффективті  жҽне  мінез-қҧлықтық  қҧрылымдарын  бҿліп 
кҿрсетті. 
Ғылымда  қарым-қатынастың  деңгейлері  де  қарастырылады.  Б.Ф.Ломов  ҥш  - 
макродеңгей, мезадеңгей жҽне микродеңгейді сипаттайды.  
Макродеңгей  индивид  басқа  адамдармен  қалыптасқан  қоғамдағы  қатынастарға, 
дҽстҥрге, салтқа сҽйкес қарым-қатынас жасауынан кҿрінеді.  
Мезадеңгей тақырып мазмҧнымен анықталады. 
Микродеңгей  -  мазмҧны  жҽне  сыртқы  кҿрсеткіштері  (сҧрақ-жауап,ым-ишара  т.б.) 
арқылы кҿрінетін контактілік байланыс. 
Қарым-қатынас  ҥдерісін  басқару  қҧрылымын  В.А.  Кан-Калик  теориялық  жҽне 
практикалық қызығушылыққа бҿледі: 
1)
 
болашақ қарым-қатынастың нақты жоспарланған жҥйесі; 
2)
 
болашақ қарым-қатынастың шартары жҽне қҧрылымының нақтылануы; 
3)
 
тікелей қарым-қатынастың бастапқы кезеңінің жҥзеге асуы; 
4)
 
басталған қарым-қатынас жҥйесін  басқарудың бастамашылдығы. 
Педагогикалық қарым-қатынастың басты компоненті гуманизм принципіне негізделген 
ҽрбір  баланың  жеке  басын  сыйлау,  оның  тҧлғалық  ерекшеліктерін  жҽне  ҿзіндік  бағасын 
бағалау, педагогикалық тактіні сақтауға бағытталған кҽсіби адамгершілікке байланысты /8/.  
В.И.Писаренко  жҽне  И.Я.Писаренко  тҧжырымдағандай,  кҽсіби  этика  нормативтері 
педагогтың  мінез-қҧлқы  мен  қарым-қатынасын  реттеуші  ғана  емес  сонымен  бірге 
педагогикалық еңбектің қҧралы болып табылатындығын тҧжырымдайды. 
Педагогикалық  қарым-қатынас  педагогпен  оқушылардың  оқу  ҥдерісі  барысындағы 
ҿзара  ҽрекеттесу,  ынтымақтастық  формасы.  Педагогикалық  қарым-қатынас  вербалды, 
бейнелік,  символдық  жҽне  кинетикалық  қҧралдардың  бҥкіл  жиынтығын  пайдалана  отырып, 
бір  мезгілде  коммуникативтік,  перцептивтік  жҽне  интерактивті  функцияларды  жҥзеге 
асырады.  Функционалды  тҥрде  бҧл  білім  беру  ҥдерісінің  барлық  субъектілерінің 
қатынастарын  орнатушы  контактік,  ақпараттық,  тҥрткі  болушылық,  ҥйлестіруші  ҿзара 
ҽрекеттесу болып анықталады. 
Педагог  пен  оқушы  арасындағы  ҿзара  тҥсіністікке  жетудегі  кезеңдердің  бірі  -  баланы 
зерттеу, оның ішкі дҥниесін тҥсіну болып табылады.  
С.Л.Рубинштейн:  «Оқушының  мінез-қҧлқындағы  ішкі  мазмҧнды  ашпай,  сыртқы 
формалды  сипатын  есепке  алып  жҧмыс  жасайтын  педагог,  ҿз  жҧмысының  нҽтижесін  кҿре 
алмайды»,- деп жазған болатын. 
Оқушыларды  тану  ҥдерісінде  педагог,  олардың  мінез-қҧлқындағы  мотивтері  мен 
мақсаттарына,  толқуларына,  бағдарларына,  кҿңіл-кҥйлеріне,  педагог  тарапынан  мақтау 
кҥтулеріне, айналадағы адамдардың назар аударуына, олардағы қорқыныш сезімдерін тҥсінуі 
қажеттігіне тоқталады. 
Бізде,  атап  айтқанда,  Қазақстанда,  ҽсіресе  қазақ  мектептері  мен  арнаулы  білім  беретін 
жоғары оқу орындарында педагогпен шҽкірттер арасындағы қарым-қатынас орнату, олардың 
арасында кездесетін қиыншылықтар психологиялық тҧрғыдан ҽлі де қолға алынып, тиянақты 
қарастырылмаған мҽселелердің бірі деп санауға болады.
 
Ал педагогпен шҽкірттер арасындағы 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
қатынасты  іздестірудегі  ғылыми-педагогикалық  бірең-сараң  ҽдебиет  пен  мақалаларда  тек 
педагогқа  қажетті  сапалар  қарастырады.  Осы  кезде  тҽлім-тҽрбие  ісіндегі  оқушылармен 
қарым-қатынас  жасауда  мҧғалімнің  ҿзіндік  сапа  ерекшеліктерімен  қатар,  оның  ҿзге 
адамдармен,  ҽсіресе  шҽкірттердің  даралық  ерекшеліктерімен  санасып  отыру  қажеттілігіне 
баса  мҽн  беріледі.  Осындай  талапты  анықтап  оны  жҥзеге  асыру  жолында  педагог  жҽне 
психолог мамандар бойында ҿзіндік сапа, ҧстаздық қасиет жҽне арнайы білім алу керек деген 
міндет қойылады. Келешек педагог жҽне психологтардың кҽсіби жҽне педагогикалық қарым-
қатынасқа  даярлық  негізін  қарастырғанда  біз  кҿптеген  ғалымдардың  психологиялық, 
педагогикалық тҧжырымдарына сҥйендік. 
А.В.Мудрик,  В.А.Сластенин,  Н.В.Кузьмина,  Х.Т.Шерьязданова,  А.Р.Ерментаева 
еңбектерінде  оқытушыларды  педагогикалық  қарым-қатынасқа  даярлауға  байланысты 
зерттеулер  дҽйектелген.  Оқытушының  педагогикалық  қарым-қатынастағы  негізі  жҽне 
қҧрылымы анықталады.  
Жас  ҿспірімдер  бҧл  кезеңде  ҿздерін  ересектер  қатарына  қосылдық  деп  санап,  ҥлкен 
адамдардың  ҿздеріне  ілтипатпен  кҿңіл  аударып  сеніммен  қарауды  талап  етеді.  Керісінше, 
ҥлкен  адамдар  мен  ҧстаздарды  оларға  ҽлі  де  бала  деп  қарайтын  болса,  онда  олар  мҧндай 
талаптарға қарсы шығып, ҿздерінің қарсылығы мен наразылығын сҿйлеген сҿздерімен істеген 
істері мен мінез-қҧлықтары арқылы білдіреді. 
Педагогтың  ҧстаздық  қызметіндегі  барлық  іс-ҽрекетін  оқушылардың  ой-пікірлері 
бойынша қалайша бағаланатынын анықтау ниетімен ҧнамды жҽне ҧнамсыз жақтары деп екі 
кҿзқарасқа  бҿлінді.  Осы  сапалар  мен  ерекшеліктерден  педагогтын  ҧстаздық  қызметіндегі 
даралық  қасиеттері  мен  мамандық  біліктілігіне  қойылатын  талаптар  айқындала  тҥсер  деген 
жорамал  жасалды.  Соның  нҽтижесінде  шҽкірттер  тарапынан  педагогке  қойылатын  талаптар 
мен тілектердің мҽн-жайын қарастырып мынадай тҿрт топта бҿліп қарастырылды: 1.Ҧстаз бен 
шҽкірт арасындағы қарым-қатынастағы педагогтын адамгершілік сапалары жатады. Олар: 
- игі тілек; 
- шҽкірттерге мҥмкіндігінше ықыласты кҿмек кҿрсету; 
- жан дҥниесін тҥсіну. 
Сонымен  шҽкірттердің  ҧстаз  бойындағы  сапалары  мен  ерекшеліктері  туралы  
кҿзқарастары мен ҿзіндік пайым-тҥсініктерін мынадай тҿрт топқа бҿліп анықтап кҿрсетейік : 
1.
 
Педагогтың адамгершілік сапалары мен ҿзіндік қасиеттері; оқушыларға деген 
қатынасы; 
2.
 
Педагогтың ҿз пҽнін меңгеру мен ҧстаздық шеберлігі; 
3.
 
Педагогтың сынып жҧмысын басқарып, оған жетекшілік ете алуы; 
4.
 
Педагогтың мінез-қҧлқындағы даралық сапалары, бойындағы қасиет ерекшеліктері.  
С.В.Кондратьев  еңбегінде  педагогикалық  психологияның  ҿзекті  мҽселелерінің  бірі 
маман  педагогтың  іс-ҽрекетінің  ҽртҥрлігінің  қалыптасуы  болып  табылатындығын, 
оқытушының  сабақ  ҥстіндегі  жҥзеге  асыратын  педагогикалық  ҿзара  қатынасының 
ерекшеліктері мекемедегі тиімді оқытудың басты элементі деп анықтаған. 
Психологиялық  типологияның  негізгі  ерекшеліктері  болып  мыналар  қолданылады: 
тҧлғаның қажеттілік қырлары; қабылдаудың психологиялық ауқымдылығы; іс-ҽрекет жҥйесі; 
шебер педагогикалық іс-ҽрекетті жҥзеге асыруын қамтамасыз ету. 
Келтірілген  типологияның  белгілі  бір  жаңалығы  бола  тҧрса  да,  теориялық  модельдің 
шекарасынан  аспайды.  Аталған  типтердің  тҥсініксіз  практикалық  мағынасы  қалады.  Қазіргі 
мектеп практикасында педагогикалық  ҿзара қатынасты талдау  барысында оқу  сабақтарында 
кҿбінесе вербалды ҿзара іс-ҽрекет ҽдістемесі қолданылады. (Н.Фландерс ҽдістемесі). 
Н.Фландерс  ҽдістемесінің  негізіне  формалды  бақылау  принципі  қойылған.  Вербалды 
ҿзара  іс-ҽрекетті  талдау  10  позиция  бойынша  ҿтеді,  оның  ішінде  7-уі  мҧғалімнің  сҿзімен 
ерекшелінеді де екеуі оқушылардың сҿзі, біреуі ҥзіліс. А.А.Реан ҧсынып отырған ҽдістемені 
екі  категориямен  толықтырады:  потенциалды,  ҿнімді  ҥзіліс,  оқушының  жолдасына  деген 
қатынасы. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Н.Д.Хмель  пікірінше,  ҽлеуметтік  жҥйедегі  адамдардың  ҿзара  қатынастары  іс-
ҽрекеттердің алмасуымен сипатталады, бҧл тек қоғамдық қатынастардың ҿмір сҥруінің шарты 
ретінде  кҿрінеді,  жҽне  ол  негізінен  тікелей  қызмет  кҿрсетумен,  немесе  ҿнімдермен  алмасу, 
яғни заттын формасы ретінде жҥзеге асуы мҥмкін . 
Демек,  басқару  ҥдерісінде  «ҧстаздар  –  оқушылар»  жҥйесінде,  адамдар  арасындағы 
кҥрделі  қатынастарды  ретке  келтіру  ҥдерісі  жҥзеге  асуы  керек.  Педагогикалық  ҥдеріске 
қатысушылардың  ҿзара  ҽрекеттері  негізінде  пайда  болатын  қатынастар  –  жеке  тҧлғалар 
арасындағы,  ҧжымдар  арасындағы  қатынастар.  Ол  оқушының  тҧлғасын  «барлық  қоғамдық 
қҧрылыстың жиынтығы» болып қалыптастыратын, тҽрбиелік мҽні маңызды екені сҿзсіз. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. М., 1982. 
2.
 
Давыдов  В.В.  Проблемы  развивающего  обучения:  опыт  теоретического  и 
экспериментального психологического  исследования. - М., 1986. 
3.
 
Агеев В.С. Межгрупповое взаимодействие и внутригрупповые социально - 
психологические процессы  Вест.МГУ. Сер.14. Психология 1983. ғ2.  
4.
 
Луначарский А.В. О воспитании образовании. М., 1976. - С.456-460. 
5.
 
Крупская Н.К. Пед. Соч.: В 10-ти т. М.,1957. 
6.
 
Шацкий С.Т. Избр. пед. произв. М., 1961. -с.326. 
7.
 
Немов  Р.С.  Психология  /  Р.С.  Немов.  –  4-е  изд.  –  М.:  Владос,  2000.  –  Кн.2.  Психология 
образования. – 606 с. 
8.
 
Шерьязданова  Х.Т.  Психологические  основы  профессиональной  подготовки  педагогов 
дошкольного оброзавания. Докт. дисс. на соискание ученой степени  псих. наук, М., 1999.  - 
307 с. 
9.
 
Ерментаева А.Р. Студенттерді психологиялық дайындаудың негіздері. – Ҿскемен: ШҚМУ 
баспасы, 2007. – 404 б. 
10.
 
Ҽмірова  Б.Ҽ.  Мектеп  жасындағылар  мен  студенттердің  оқу  ҥрдісінде  ҧлттық  сана 
сезімдерін  қалыптастыру.  Павлодар  мемлекеттік  педагогикалық  институтының  ғылыми, 
ақпаратты талдамалы журналы «Қазақстан педагогикалық хабаршысы». № 1, 2010. - 251б. 
  
ТҤЙІНДЕМЕ  
Мақалада педагогикалық қарым-қатынастың ерекшеліктері жҽне оның психологиялық 
жақтары  қарастырылады.  Педагог-студенттердің  коммуникативтік  қарым-қатынасқа 
дайындығын  дамыту  жолдары  қарастырылады.  Осы  мҽселе  бойынша  педагогикалық-
психологиялық  ҽдебиеттерге:  А.А.Бодалев,  А.А.Леонтьев,  М.И.Лисина,  Х.Т.Шерьязданова, 
А.Р.Ерментаева жҽне т.б. педагогикалық қарым-қатынас теорияларына талдау жҥргізілді. 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: