Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Білімнің мазмҧнының басымдылықтарының талқылауы осыған байланысты бҧрынғыша 
кҿкейкесті.  Ҿзі  маңызды  тҧрғыларды  бір,  кҿп  зерттеушілердің  мойындауы  бойынша, 
адамның  қҧндылық  бағыттар  жҽне  қоюларын  қҧрастыруға  мазмҧнның  бағытталғандығы 
болып  қалыптасады.  Бҧл  қапылыста  емес.  Қҧндылықтың  ҿзі  қоғамның  дамытуында,  оның 
болмысының  шағылысуы,  аманшылық  немесе  ҽлеуметтік  ҿмірдің  сҽтсіздігінің  ҿзіндік 
индикаторының  бағдарлаушы  факторларымен  болып  табылады.  Қҧндылығы  бағыт  жҽне 
қоюлар  жеке  адамның  тіршілік  эрекеттерін  анықтайды,  тіршілік  мақсаттардың  оның  мінез-
қҥлығы,  анықтауы  жҽне  қҧрастыруды  бас  сызық  тіршілік  жоспары  болып  табылады. 
Э.Дюркгейм  ең  маңызды  интеграция  факторын  қҧндылықты  санады.  Ол  ҽлеуметтік 
детерминация тап адамның қҧндылық бағыты арқылы іске асатынын ойлады. 
П.Сорокиналар, қҧндылықты анықтай келе бҧл негізді жҽне ҽр тҥрлі мҽдениеттің іргесі, 
социомҽдениеттің  негізін  қалайтын  қағида,  орталық  байланыстыратын  буын  қоғам 
қҧндылықтардың оның жҥйесі шынын айтқанда кіріп тҥсінсін тек қана мҥмкін деп санады. 
Сонымен  бірге,  ҽлеуметтік  норма  мҽдениеттің  элементтері  керек  болады.  Олар 
адамдардың  мінез-қҧлығындағы  нақты  қоюлары,  сонымен  бірге  ҥлгі-ҿнегелерді  енді 
анықтайды.  В.Плахов,  ҽлеуметтік  нормасы  айтылғандай  ҥнемі  қҧбылмалы  қоғамдық 
қатынастардың  бекітуін  қҧрал  жасалған  жҥрісте  қоғамдық  эволюциялар  болады.  13  Щ 
Қҧндылық - дҥние тану тҧрғы негізгі білімнің мазмҧнымен қҧрауы керек. 
Мҽселелер  жиыннан  бар  осыған  байланысты  келесіге  маңызды  тоқтау:  студенттік 
жастардың қҧндылық  бағытының коррекциясы  мҽселелерінде бҧл қоғамның келешек кҽсіби 
потенциалы  жҽне  жалпыҧлттық  мҽдени  байлықтардың  кҥшейтудің  базасы,  ажырағысыз  отан 
сҥйгіштік жҽне азаматтық белсенділіктерден адам жҽне социумның менталитетінің ҿрнектеуі. 
Менталитет  сҿздің  кең  мағынасында  қоғамның  ҿзіндік  тектік  коды,  халықтар,  адам  баласы, 
тарихтың  бағдарлаушы  жҥрісі  барып  тҧр.  III  Менталитеттің  философиялық-ҽдістемелік 
кҿзқарасынан бҧл шағылысуды форма жҽне ҽдіс болып жататын, болатын ҿзіндік реакцияны 
немесе  сананың  мінез-қҧлық  бейнеленген  рефлексияларымен  менталитет  ҿмірлерде  орын 
алатын  нақтылы  дҥние  тану  қағида,  бекіткіш  қҧндылықтардың  жҥйесі,  халықтың  ділінде 
негізделген (немесе ) жҽне норма сияқты жариялаған / 4 5 6 7 /  (жеке ) бҧдан діл тҽжірибесі бҧл 
жҽне  оның  қызметінің  алгоритмын  ҽдістемелікті  анықтаған  ҽлемге  адамның  қатынасының 
(таңдаудың ҿзіндік сҥзгісі ) ҿзіндік белгісі бар негізі. 
Ҿте  тар  тҥрмен  ҧлттық  білім  адам  теңестіруі,  мҽдениеттің  ҽлеуметтік  ортақтықтар, 
тҥрлері,  қҧндылық  бағыттардың  қатынасындағы  адамның  ҿз  тағдырын  ҿзі  шешуімен 
байланған.  Ҧқсастықтың  ҧғымы  жҧмыс  социология,  философия,  психологиясында, 
педагогикаға  дҽл  қазір  болып  табылады.  Этносоциологияны  теңестіру  ретінде  қайталап 
айтады  нақтылы  ортақтықтың  ҿкілімен  ҿзіне  ҧғынудың  нақты  тетіктерінде  болады  / 8 9 1 0 / .  
Тап  діл  тҽжірибесі  бізше  бола  алады  қажетті  байланыстыратын  жиірек  табандатқан 
қҧрастырылатын сапалар жҽне қасиеттердің адамдары педагогикалық процеспен, соның ішінде 
жҽне зерделі қабілеттіліктер. 
Егер жеке діл тҽжірибесінің ҧйымының ерекшеліктері  бар парасаты  салыстырса, онда 
кез-келген оқушы жҽне не бір нақты ахуалдардағы оның зияткерлік белсенділігінің сипатын 
анықтаған  меншікті  тҽжірибемен  толтырылғанын  болжауға  болады.  Бҧдан  аксиоматикалық 
қорытынды заңды: ҽрбір индивид болуы мҥмкін ҿз діл тҽжірибесінің сҿндіруі зияткерлік ҿсуге 
арқасында барынша кҿмектесетін шарттар объективті тҥрде жасауға зарығады.  Ішкі  тҽжірибе 
бағдарланған  білім  гуманистік  оқуды  контекстті  сияқты  қаралады,  сезімдердің 
интуициялылық, қиял, ҿрнегін жеке алғанда  мадақталады, тіршілік ҽсерлер мектеп жиналған 
тыс. Белгілі жай, тап солардың сапасы халық педагогикаларымен таратады. Бҥгін жҽне қазіргі 
педагогика  ынталандырғыш  таңырлық  қызметін  ҥйренуші  жаңа  педагогикалық  жҥйелердің 
пішіндеуді ретінде негізін қалайтын қағидасының діл жолын баға қоюға ҧмтылысы ретінде 
маңызды. 
Екіншіден,  дҥние  танудың  қҧрастыруын  байланыста  жҽне  қҧндылық  бағыттар  тоқтау 
керек. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Ҥйренуді  негізгі  есептің  шешімі  -  ҽлемге  адамына  жҽне  оның  қатынасына  -бҥтіндік 
дҥние  тану  талап  етеді.  Белгілі  жай,  дҥние  тану  -  білім  интегралды.  Оның  да,  олардың 
балқымасына  компоненттерінің  байланысы  онда  принципті  маңызды.  Дҥние  тану  адамның 
ҽртҥрлі  білімдер,  сенімдер,  сезімдер,  кҿңілдер,  талпыныстар  жҽне  ҥміттерінің  кҥрделі  ҿзара 
ҽрекеттесуі ойлайды. Олар ҽлемнің аз-кем бҥтіндік тҥсінуі жҽне ҿздерінің ҿздерін дҥние тануда 
жалғастыра  алатын  сияқты  ҿседі.  Дҥние  танудың  қҧрамына  қорытылған  білімдер  маңызды 
рҿлді  оларда  кіреді  жҽне  ойнайды  -  кҥнделікті  немесе  тіршілік  -  жаттығу,  кҽсіби,  ғылыми. 
Немен  ©дпмГгҥндардың  қоры,  ҽсіресе  маңызды  тіректі  кҿрнектірек  дҥние  тану  ала  алады. 
Дҥние  танудың  бар  болуы  -  бҧл  адамның  жетілуін  кҿрсеткіші,  дҽлірек,  онда  ҿз  жеке 
дамытуындағы  адам  тек  қана  осындайда  ол  тыс  сҿздің  меншікті  мағынасындағы  адам  ҽлі 
жеуге жеткіліксіз болатын нақтылы дҥние тану қалыптасатын адам болып қалыптасады. 
Дҥние тану таңырлық толықтық, дҽлелдік, ойлап істегендік, ішкі келісушіліктің дҽрежесі 
не  бір  ҽртҥрлі  болады.  Білім  бірақ  дҥние  танудың  барлық  ҿрісін  ҿзімендермен  ешқашан 
толтырмайды. Маңызды рҿлдің білімдерінің дҥние тануында басқа қҧндылықтардың нақтылы 
жҥйелері ойнайды. Дҥние тану кҿрсетуге болады бҧл білімдер жҽне қҧндылықтардың кҥрделі, 
кернеулі, қарама-қайшы бірлігі. 
Қҧндылық  санада  бар  болмысымен,  эстетикалық,  дҥние  тану  идеалдар  қалыптасады. 
Қҧндылық  сананың  ең  маңызды  ҧғымдарымен  ҽдемілік  жҽне  кемтарлық  қабаған  ҧғымдар 
болып  табылады  мейірбан.  Нормалармен,  идеалдармен  салыстыру  арқылы,  бағалау  іске 
асады - болып жататын  қҧндылығының анықтауы. Қҧндылық бағыттардың жҥйесі жеке жҽне 
қоғамдық  дҥние  танудағы  маңызды  рҿлді  ойнайды.  Ҽлемнің  игеруінің  таңырлық  жҽне 
қҧндылық ҽдістері сҽйкес келуі керек. Дҥние танудың басқа компоненттерінің бірлігі сонымен 
бірге  жетуі  керек  сезім  жҽне  ақылдар,  ҧғынуын  жҽне  болжам  келешек  ҿткені  адамдардың 
тҥсіну  жҽне  ҽсер,  сенім  жҽне  кҥмҽн,  теориялық  жҽне  жаттығу  тҽжірибесі.  Олардың  тіркесі 
жҽне синтез бағыттың барлық жҥйесін бҥтіндік қамтамасыз етілуге шақырылған. 
Білімнің  басымдылықтарының  қарастыруын  ҥшінші  тҧрғы  ҧлттық  сезім  сияқты  дҥние 
танудың тҽуелділігінің мҽселесімен жҽне мҧндай оның компоненті байланған. 
Екі  бҧл  тҧрғылар  -  қҧндылық  бағыттар  сезім  -  жҽне  бір  кҿп  қырлы  процестің 
мінездемелерімен  болып  табылуға  бҿлінбейтін  мҽндері  бойынша:  ортаға  полимҽдениетке 
адамының дағдылануы. Екі тҧтас ҿзара байланысты процесс, бір жағынан - ҧлттық сезімге қарау 
керек,  ҧлттық  ортақтықтың  тҽн  ойына  адамды  ҧғыну,  ҿз  ҧлттық  тілге  жолын  ҧстаушылық, 
тарих,  мҽдениетін,  ҧлттық  ерекшеліктерге  тағы  басқалар,  басқа  -  жалпы  адамдық 
қҧндылықтарға, ҧлтаралық салыстыру жҽне ҧлтаралық қарым-қатынастың мҽдениетін қою .-
деп қарастырған.  Шеңберінде  мҽдениет  тану  жол,  ҧлттық  сезімнің  кҿзімен  ҧлттық  формалар 
11,  241/  болатын  компоненттермен  сайылмаған  ҧлттық  мҽдениет  болып  есептеледі 
Мҽдениеттің деңгейі жҽне тҥрімен қҧндылық жҽне ҧлттық сезімнің сапалары ҿлшенеді, бірақ 
оларға  апармайды.  Ҧлттық  мҽдениет,  оның  элементтері  ҧлттық  сезімнің  маңызды 
компоненттердің бір бҿліктері болып табылады : таңырлық, адамгершілік - қызу жҽне жҥріс-
тҧрыс.  Таңырлық  компонент  ҧлттық  мҽдениеттің  саласын  дерлік  қамтиды  :  ҧлттық  ҿзін 
танулар  қызмет  кҿрсетеді  ғана  емес,  тектің  ортақтығы,  тарихи  тағдыр,  аумақ  туралы 
ҧсыныстарды  береді  норма,  қҧндылық,  баға  тҥсінілген  білімдер  тарихты,  кҿркемҿнер,  тіл, 
салтты,  дҽстҥр,  ҧлттық  тҽрбие,  тағы  басқаларды  ҧлттық  ҽдеп.  Білімнің  басымдылықтарының 
тҿртінші  мҽселесі  тілдік  емес  ЖООлар  ҥшін  білімнің  мҽселесімен  тіл,  ҿте  кҿкейкесті 
байланған. 
Контекстінде  жҽне  қҧндылық  бағыттарды  қаралатын  білімнің  универсалдылығы  тап 
болған ҽлеуметтік мҽдениет ахуалдары бҧл адамына жҽне оның  ҥйлесімділігіне ҿзін кҿрсете 
білуі, тілдерге глобалды ҿзгерістердің ҥйренуді тҽжірибелерінде талап етеді. Лингвистикалық 
жҽне  психологиялық  соңғы  он  жылдықтардың  зерттеулері  біздің  жаңа  тҥсінуімізді  алдында 
айқара  ашты:  қалай  (немесе  тілдің  кез  келген  мағыналы  бірлігі  )  сҿзіндегі  мҽн  жҽне 
мағынасының  ажыратуы  барлығына  ортақ  жҽне  жеке  ішінде  бір  тіл  ең  алдымен  тҥсінуді 
мҽселені жылжытады. Автор қыстырылатын оқырман табылатын мҽтіндердің мағыналарының 
қайталанбайтындығы  ҿте  ауыр  жҧмыс  сҿйлеу  коммуникацияға  кіретін  ҽрбір  талап  етеді. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Сайып келгенде тіл білімінің ядросымен текстуалдық болып қалыптасады - ана тілі ғана емес, 
қазіргі  информациялық айырбастың ортасын кҧрайтын басқа ойдағыдай  меңгеруге  мҥмкіндік 
беретін  белгісіз  интеграция  қағидасы.  Текстуалдықты  қағида  ҥш  негізгі  компоненттердің 
қосындының  ҥйренуінің  программалар  жҽне  ҽдістемелерінен  талап  етеді:  сҿз  бҧл  сҿздің 
функциясы, адамның тіршілік ҽрекетіндегі оның мҽні жҽне қоғам қызметтің ерекше тҥрі; ішкі 
жҽне сыртқы оның формасы; мҽдени норма сҿйлеуі ахуал: ойлау жҽне қызметтің формаларына 
лингвистикалық формаларынан; мҽтін бҧл сҿйлеу қызметтің ҿнімі жҽне сҿйлеуі ахуал. 
Тіл білімінің мақсатымен, сайып келгенде, бас басымдылыққа жҽне бас қҧндылықтың 
тҥсінуді адамгершілік қарым-қатынас бастапқы тҽн ахуалмен қарап анықтайтын тіл адамына 
дамыту болып қалыптасады. 
 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1. Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. Метод социологии. Москва. Наука, 
1991. 
2. Сорокин П. Человек. Цивилизации. Общества. М., 1992. 
3. Плахов В.Д. Социальные нормы: философские проблемы основания общей теории. М. 
Мысль, 1985. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  этой  статье  было  определено  основы  текстуальность  интегративный  принцип, 
позволяющий успешно осваивать родной язык. 
 
ТҤЙІН 
Бҧл  мақалада  туған  тілді  жемісті  меңгеруге  мҥмкіндік  беретін  интеграциялық  принцип 
негіздері анықталған.  
  
 
 
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕРДІҢ ОҚУ ПРОЦЕСІНДЕ КОМПЬЮТЕРЛІК 
ОЙЫНДАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 
ЖОЛДАРЫ 
 
Салғараева Г.И. - оқытушы, (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Жалпы  білім  беретін  орта  жҽне  кҽсіптік  мектеп  реформасының  негізгі  бағыттарына 
сҽйкес  орта  білім  беруді  қайта  қҧрудың  негізгі  шарттарының  бірі  –  оқытуды 
компьютерлендіру. 
Қазіргі кезде білім беруді компьютерлендірудің ҥш негізгі бағытын кҿрсетуге болады: 
1)
 
жалпы  кмпьютерлік  сауаттылықты  қамтамасыз  ету,  мҧнда  компьютер  –  оқыту 
объектісі болып табылады; 
2)
 
компьютерді  оқытудың  тиімділігін  арттырудың  қҧралы  ретінде  пайдалану,  яғни 
компьютер мектептегі басқа пҽндерді оқыту қҧралы болып табылады; 
3)
 
компьютерді іс-қимыл міндеттерін шешу қҧралы ретінде пайдалану. Осыған сҽйкес 
оқытуды  компьютерлендірудің  міндеттері  қандай  жҽне  ол  қалай  жҥзеге  аспақ  деген  сҧрақ 
ҿзінен-ҿзі туындайды. 
Оқытуды компьютерлендірудің негізгі міндеттері: 
1.
 
Ғылымның  негіздерін  терең  меңгеруді  қамтамасыз  ету  жҽне  келешектегі 
практикалық  іскерлікке  дайындау  мақсатында  барлық  жастардың  компьютерлік 
сауаттылығын кҿтеру. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
2.
 
Ақпараттық  технологияларды,  есептегіш  техниканы  мектептегі  барлық  пҽндерде 
жҽне  кластан  тыс  жҧмыстарда  кеңінен  пайдалану  негізінде  білім  беру  жҽне  тҽрбиелеу 
жҥйесінің тиімділігін арттыру. 
3.
 
Халыққа  білім  беруді  басқару  жҥйесін  жетілдіру  мақсатында  компьютерлік 
техниканы  кеңінен  енгізу.  Бҧл  ағарту  жҥйесін  қоғамдағы  жалпы  информациялық  жҥйеге 
қосуға мҥмкіндік береді. 
Жаппай  компьютерлендіру  кезеңінде  компьютерлі  техниканы  оқу-тҽрбие  процесінде 
пайдалану арқылы ҥлкен жетістіктерге жетуге болатындығын практика дҽлелдеп отыр.  
Бастауыш  мектептегі  білім  мазмҧнын  жаңарту  кезеңінде  ҿзекті  мҽселе  –  бастауыш 
сыныптың  оқу-тҽрбие  процесінде  компьютерлік  технологияны  кеңінен  пайдалана  отырып, 
оқушылардың  ақыл-ойы  мен  шығармашылық  қабілеттерін  қалыптастырып,  дамыту. 
Бастауыш сыныптарда компьютерлік технологияны пайдалану арқылы оқушылардың ақыл-
ойы  мен  шығармашылық  қабілеттерін  дамытудың  қолайлығын  біз  ең  алдымен, 
компьютердің  орасан  зор  мҥмкіндіктерімен  жҽне  оқушылардың  бастауыш  мектеп  кезеңіне 
тҽн физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерімен тҥсіндіруге болады. 
Л.Н.Проволиенко,  Е.И.Машбиц,  Н.Ф.Талызина,  Б.Ф.Гершунский  компьютердің  зор 
мҥмкіндіктерін  айта  келіп,  оның  бақа  техникалық  қҧралдармен  салыстырғанда  тҿмендегі 
басымдылығымен тҥсіндіреді: 
Біріншіден,  компьютер  оқу  материалының  берілу  тҥрлерінің  мҥмкіндігін  кеңейтеді; 
тҥрлі-тҥсті  бояуды,  графиканы,  мультипликацияны,  дауысты  пайдалану  шындық  жағдайды 
қҧруға кҿмектеседі. 
Екіншіден,  компьютер  оқушылардың  оқуға  деген  ынта-ықыласын  дамытады 
(компьютермен жҧмыс істеу жаңалығы). 
Ҥшіншіден,  компьютер  оқушыларды  белсенді  тҥрде  оқу  процесіне  итермелейді. 
Программалап оқытудан ерекшелігі компьютер тек оқушылардың іс-қимылын бағыттап қана 
қоймайды, сонымен бірге ҿзі де олардың кҿмегімен басқарылады. 
Тҿртіншіден,  компьютердің  кҿмегімен  оқушылар  бҧрын  игеруге  қиындық  келтірген 
аумағы ҥлкен информациялармен жҧмыс істей алады. 
Бесіншіден,  компьютер  оқушылардың  іс-қимылын  бақылауын  сапалы  тҥрде  ҿзгертуге 
мҥмкіндік береді. Компьютер ҿзі оқушылардың қатесін тҥзейді, педагогтың қатынасыз-ақ ҿзі 
бағыт  беріп  отырады.  Бҧл  мҧғалімдерді  «қара  жҧмыстан»  (тексеру  жҧмысынан)  босатып, 
олардың  тҽрбие  мҽселесіне,  оқушылармен  істелетін  жеке  дара  жҧмыстарға  кҿп  кҿңіл 
бҿлулеріне кҿмектеседі. 
Алтыншыдан,  компьютер  шектен  тыс  тҿзімді  репетитор.  Оқушылардың  жіберген 
қатесіне ҧрыспайды, оны тҥзетуіне мҥмкіндік береді. 
Жетіншіден,  компьютердің  кҿмегімен  ҽрбір  оқушы  жеке  жҧмыс  істеуге  мҥмкіндік 
алады, бҧл оқу материалын тез меңгере алмайтын, оқушыға жағдай жасайды.  
Бастауыш  мектеп  кезеңі  –  7-10  жас  аралығындағы  оушыларды  қамтиды  жҽне  ол 
мектепке  дейінгі  негізгі  іс-ҽрекеті  ойын  болған  балалардың  оқу  процесіне  ену  кезеңі. 
Психологтардың,  педагогтардың  зерттеулерінше,  /35,  38,  33,  28,  21/  оқушының  мектептегі 
кезеңдерінің ішінде, ҽсіресе, бастауыш мектеп кезеңі оқушының танымдық, шығармашылық 
қабілеттерінің  дамуына  ең  тиімді  жҽне  қолайлы  кезеңге  жатады.  Себебі  осы  кезде 
оқушылардың танымдық іс-ҽрекеттерінің психологиялық негізі қалыптасады жҽне елестету, 
армандау,  шығармашылық  ойлау  жҽне  ойлау  операциялары:  талдау,  жинақтау,  жалпылау, 
салыстыру  жҽне  т.б.  жете  дамиды.  Сонымен  қатар  іс-ҽрекетті  бағалау,  қорытынды  шығару 
жҽне ҿз пікірін айту сияқты керекті негізгі қабілеттер де кҿріне бастайды.  
Н.С.Лейтестің  /35,  26-27  беттер/  айтуынша,  бастауыш  мектеп  кезеңінде  оқушыларда 
ғажайып  ҿзгерістер  болып  жатады:  ойдың  кҥрделі  қасиеттері  қалыптасады  жҽне  даму 
деңгейлері  басқа  кезеңге  жетуге  болмайтын  жылдамдықпен  дамиды.  Психологтардың  /26, 
28,  38/  зерттеулерінше,  бастауыш  сынып  оқушылары  логикалық  ойлауға,  «ойша» 
ҽрекеттенуге  қабілетті  жҽне  ойлауға  тҽн  кедергілерді  жеңуге,  ҿз  бетімен  шешімін  тауып 
ҽрекеттенуге  қабілетті,  сондай-ақ  белсенділікке,  шығармашылық  бағытта  жҧмыс  істеуге 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
бейім. Педагогтардың 21, 10 бақылауынша, бастауыш сынып оқушыларына ҿзін кҿрсете білу 
қасиеттері  тҽн.  Ал  оның  ҿзі  олардың  даралық  ерекшелікерінің  кҿрініп,  қабілеттерінің  іске 
асуларына кҿмектесіп, қуаныш сезімін тудырады. 
Д.Б.Элькониннің,  В.В.Давыдовтың  /48,  52/  зерттеулерінше,  бастауыш  сынып 
оқушылардың  ақыл-ой  қабілеттерінің  жоғарылығымен  жҽне  теориялық  ойлаудың 
элементтерін қалыптастыруға болатындығымен сипаталады. 
А.В.Скрипченконың  /63,  56-бет/  пікірінше,  бастауыш  сынып  оқушыларының 
жалпылау, дерексіздендіру, талдау сияқты қабілеттерінің дамуында жоғары деңгейге жетуге 
болады.  Бҧл  ең  алдымен,  жоғарғы  нерв  жҥйелерінің  1-ші  сигналды  жҥйешелерінің 
басымдылығымен  сипатталады  жҽне  қабылдау,  практикалық  қимыл  іс-ҽрекетімен 
байланысты. Жоғарыда айтылған психологтардың педагогтардың бастауыш мектеп кезеңіне 
қатысты  айтқан  пікірлері,  тҧжырымдарын  қорытындылай  отырып,  бастауыш  мектеп 
кезеңінің оқушылардың ақыл-ойының, шығармашылық қабілеттерінің дамуына тиімді екенін 
дҽлелдеп отыр. Біздіңше, бастауыш сынып оқушыларына тҽн: қызығушылық, ҿз қабілеттерін 
кҿрсете  білу,  іздену,  ҿз  бетімен  жҧмыс  істеу  сияқты  қабілеттермен  тҥсіндіруге  болады; 
екіншіден,  компьютердің  (тҥрлі-тҥсті  бояуымен,  графиктік,  текстік  редакторлардың  жҽне 
мультипликация элементтерінің басымдылығымен) мҥмкіндіктерімен тҥсіндіре аламыз.  
Енді  оқушылардың  ақыл-ойының  дамуы  дегеніміз  не,  оның  даму  кҿрсеткіші  қандай 
жҽне  оны  қалайша  тиімді  тҥрде  дамыта  аламыз?  Деген  мҽселелер  тобына  тоқталып  ҿтелік. 
Жалпы ақыл-ойдың дамуы ҧғымына берілген тҥпкілікті анықтама жоқ.  
Алайда психология ғылымында оқушылардың ақыл-ойының дамуы деп олардың ақыл-
ой іс-ҽрекетінде сапалық жағынан ілгері жылжуы мен соған байланысты жаңалықтың пайда 
болуын  айту  қалыптасқан.  Ал  осы  кҿрінетін  жаңалықты  кҿптеген  авторлар  ҽр  тҥрлі 
сипаттайды.  Мҽселен,  ақыл-ойдың  дамуына  бір  жағынан,  ҧғымдар  мен  олардың  жҥйелері 
ықпал етсе, ал екінші жағынан, ойлау операциялары меңгерудің мҽні зор деген пікірлер /25, 
29, 52, 49/ айтылады.  
Ақыл-ойдың  дамуы  –  кҥрделі  қҧбылыс  жҽне  ол  кҿптеген  қасиеттер  жиынтығымен 
сипаттала  отырып,  кҿптеген  себептерге,  мысалы,  білім  мазмҧнына,  ҽдіс-тҽсілдерге  тҽуелді 
/67, 21-22 беттер/ болады. 
Қазіргі кезде ақыл-ой дамуы мҽселелерін зерттеуде анық кҿрсетілген ҥш негізгі бағыт 
бар. Ақыл-ойдың дамуының тҿмендегі кҿрсеткіштерге тҽуелді болатындығы зерттелуде: 
1)
 
Оқушыларды  рационалды  ҽдістер  мен  ақыл-ой  іс-ҽрекетінің  тҽсілдеріне  ҥйрете 
отырып оқыту (Е.Н.Кабанова-Меллер, Н.А.Менчинская, Л.Б.Ительсон жҽне т.б.) /25, 34/;  
2)
 
ақыл-ой 
ҽрекетін 
қалыптастыру 
ҽдістемесін 
сҧрыптау 
(А.Я.Гальперин, 
А.Н.Леонтьев, Н.Ф.Талызина жҽне т.б.) /55, 49, 50/; 
3)
 
оқушыларда  жалпыланған  тҥсінікті  жҥйелерді  қалыптастыруға  дағдыландыру 
(В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин т.б.) /52, 48/; 
Ойлау кез-келген таным процесінің негізгі бҿлімдеріне: қабылдау, есте сақтау, елестету 
енеді.  Сондай-ақ  ол  ҿз  алдына  жҥйе  бола  отырып  танымдылық  ынта-ықылас,  ҿздігінен 
орындау  белсенділігінің  қҧрылысындағы  жҥйешелері  ретінде  кҿріне  алады.  Бҧдан 
туындайтын  пікір,  ақыл-ой  процесін  дамытуға,  басқаруға  болады  деген  сҿз.  Ақыл-ой 
ҽрекетін басқару ҽсіресе, бастауыш сынып оқушылары ҥшін ҿте маңызды, себебі ақыл-ой іс-
ҽрекетінің  мақсатқа  бағытталған  мазмҧнды  қҧрылымының  қалыптасуы  оқушыларды 
болашақта оқуға дайындайды /66, 134-бет/; 
Л.С.Выготский  /16,  85-бет/  бастауыш  мектеп  оқушыларының  қабылдауы  мен  есте 
сақтау  қабілеттері  белгілі  дҽрежеде  даму  деңгейінен  ҿткен  болса,  ал  интеллектісінің 
дамуының осы бастауыш мектеп жасында ерекше кҿрінетіндігі айтады. 
Педагогика  ғылымының  тҽжірибелік  эксперименттік  зерттеулері  оқушылардың  ақыл-
ой  ҽрекетінің  дамуы,  оларға  қойылған  талаптардың,  тапсырмалардың  анық,  дҽйекті  болып, 
қызықтыра тҥсуіне байланысты екенін кҿрсетеді.  
Мектеп  табалдырығын  аттап,  оқу  процесіне  енген  бастауыш  сынып  оқушыларының 
дамуы,  соның  ішінде  ақыл-ойының,  шығармашылық  қабілеттерінің  қалыптасуы,  дамуы 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
кҿбінесе  осы  оқу  процесінде  жҥзеге  асады.  Оқытудың  дамытушылық  мақсатының  ҿзі 
оқушылардың  білімдерді  ҿз  бетімен  қабылдап,  оны  практика  жҥзінде  қолдана  білуді 
кҿздейді.  Ал  оқушылардың  ҿз  бетіндік  жҧмыс  істеуін  қалыптастыру  оларды  ақыл-ой  іс-
ҽрекетіне  жаттықтыруға,  оларды  тиімді  қолдана  білуге  жҽне  ақыл-ой  іс-ҽрекетіне 
жаттықтыруға,  оларды  тиімді  қолдана  білуге  жҽне  ақыл-ой  іс-ҽрекетіне  қажетті  машық-
дағдылармен қаруландыруды талап етеді. Ақыл-ойды дамыту мҽселесіне қатысты теориялық 
материалдарды  талдау  негізінде  біз  ақыл-ой  дамуына  білімдер  жҥйесін  енгізу  мҽселесінің 
талас туғызып отырғандығын жҽне соған сҽйкес екі тҥрлі қалыптасқан кҿзқарас бар екендігін 
кҿре аламыз: 
1)
 
бірінші  бағыттың  ҿкілдері  білімдер  жҥйесін  (Крутецкий  В.А.,  Кабанова-Меллер 
Е.Н., Менчинская Н.А., Богоявленская Д.В.)  /25, 16, 34/ білімдер жҥйесін ақыл-ойдың даму 
шарттарына жатқызады; 
2)
 
екінші бағыттың ҿкілдері оны (Камыкова З.И., Люблинская А.А.) /61, 68, 69/ ақыл-
ойдың дамуының маңызды компоненті ретінде қарастырады. Бҧл айтылған екі кҿзқарастың 
біреуін  қҧптау  даулы  мҽселе.  Алайда  біздің  ойымызша,  бастауыш  сынып  оқушыларының, 
яғни  ойыннан  жаңа  шыққан  баланың  ақыл-ойының  дамуының  белгілі  дҽрежеде 
жинақталмаған  білімдер  жҥйесіз  жҥзеге  асуы  мҥмкін  емес.  Сонымен  бірге  ойлау 
операцияларының: талдау, жинақтау, жалпылау, дерексіздендіру, нақтылау т.б. орны ерекше. 
Зерттеуімізге  қатысты  мҽселелердің  бірі  –  бҧл  ақыл-ойдың  дамуының  критериясын 
(белгісін)  анықтау.  Бҧл  мҽселемен  кҿптеген  белгілі  психологтарымыз,  педагогтарымыз 
айналысқан /29, 61, 59, 62, 57, 63, 70, 69/. 
Н.Д.Левитовтың  /29,  70-бет,  32/  пікірінше,  ақыл-ойдың  дамуының  белгісі  мына 
қасиеттерге тҽуелді: 
1)
 
ойлаудың ҿз бетіндігіне; 
2)
 
оқу материалының жылдамдығына; 
3)
 
стандарттық емес тапсырмаларды шешуде ақыл-ойдың тапқырлығы, шапшаңдығы; 
4)
 
зерттелетін қҧбылыстың, заттың мҽніне терең ҥңілу; 
5)
 
ойлаудың сыншылдығы. 
Д.В.Эльконинің /29, 70-бет, 48/ айтуынша, ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі болып 
оқу  іс-ҽрекетінің  дҧрыс  ҧйымдастырылған  қҧрылымының  жҽне  оның  компоненттерінің 
болуы  (мақсаттың  қойылуы,  керекті  қҧралдардың  таңдап  алынуы,  ҿзін-ҿзі  бақылау  жҽне 
тексеру) табылады. 
Е.Н.Кабанова-Меллер  /29,  71-бет,  25/  ақыл-ойдың  дамуының  негізгі  белгісі  етіп 
оқушылардың  ақыл-ой  іс-ҽрекетінің  тҽсілдерін  ҿз  бетімен  оқу  жҽне  оқудан  тыс 
тапсырмаларға кең жҽне белсенді тҥрде кҿшіре білулерін алады. 
Сондай-ақ    З.И.Калмыкованың  ақыл-ойдың  дамуының  негізгі  белгісі  қатысты  айтқан 
пікірлері қҧнды. Автордың /29, 71-бет, 69/ пікірінше, ақыл-ойдың дамуы біріншіден, қозғалу 
жылдамдығымен  байланысты  жҽне  оны  жҧмыс  істеу  шапшаңдығы  мен  жалпылау 
шапшаңдығы  -  бҧлар  ҽр  тҥрлі.  Қозғалу  жылдамдығы  жалпылауды  қалыптастыруға  қажетті 
бір  типті  жаттығулар  санымен  анықталады.  Екіншіден,  ойлаудың  «ҥнемділігі»,  яғни 
оқушылардың қорытындылау негізінде ҿздеріне жаңа заңдылықтарды ашулары. 
Л.В.Занков  /62,  176-бет/  алуан  тҥрлі  тапсырмалар  негізінде  бақылау,  ҧғымдарды 
қалыптастыру,  практикалық  ҽрекеттерді  ойша  жоспарлай  білу,  «ойша»  ҽрекеттену 
қабілеттерін  ашып  кҿрсетеді.  Соның  ішінде  ақыл-ойдың  дамуының  белгісі  ретінде  «ойша» 
ҽрекеттену қабілеті кҿпшіліктің назарын аударуда. 
А.З.Зактың /27, 64-бет/ пікірінше, ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі ретінде «ойша» 
ҽрекеттену  қабілетін  алу  тектен-тек  емес,  себебі  ол  адам  интеллектісін  қҧрайтын  негізгі 
қасиет.  Біз  де  ҿз  зерттеуімізде  бастауыш  сынып  оқушыларының  ақыл-ойының  дамуының 
белгісі  етіп  оқушылардың  «ойша»  ҽрекеттену  қабілетін  алдық,  оған  тҿменде  тереңірек 
тоқталамыз.  
Педагогика ғылымында ҿз шешімін ҽлі де болса таппай отырған мҽселелердің бірі – бҧл 
бастауыш  сынып  оқушыларының  шығармашылық  қабілеттерін  дамыту.    Бҧдан 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
шығармашылық  қабілет  дегеніміз  не,  ол  қандай  ҿзіндік  қасиеттерімен  ерекшеленеді  жҽне 
оны қалай дамыта аламыз? деген сҧрақтар тобы туындайды. 
И.Д.Левитовтың /32, 214-бет/ пікірінше, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп 
іс-ҽрекет  қорытындысында  жаңа  бір  нҽрсені  ҥйренулері  жҽне  оқушылардың  даралық 
бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тҽжірибелерінің кҿрінуі болып табылады.  
Кҿптеген  психологтар  оқушылардың  жасы  ҿскен  сайын  нерв  жҥйелерінің 
мҥмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы ҥшін ең қажетті 
қҧнды  қасиеттерді  біртіндеп  жоғалтып  отыратындығымен  тҥсіндіре  отырып,  бала 
қабілеттерінің дамуы ҥшін ең қымбатты кезеңді тиімді пайдаланып қалуға асығу керектігін 
/35,  24-бет/  ескертеді.  Мектепке  дейінгі  балалардың  жҽне  бастауыш  сынып  оқушыларының 
жас ерекшеліктеріне сай қабілет олардың белгілі бір іс-ҽрекетке бейімділігі арқылы кҿрінеді. 
Бейімділік  –  бҧл  адамның  белгілі  бір  іс-ҽрекетпен  айналысуға  бет  бҧрысы,  оған 
кҿңілінің  аууы,  оянып  келе  жатқан  қабілеттің  алғашқы  /23,  243-бет/  белгісі.  Сондықтан  да 
біздің  ойымызша,  балалық  кезде  ерекше  кҿзге  тҥсетін  бейімділіктердің келешекте  олардың 
қабілеттерінің кҿрсеткіштері екенін ҧмытпай, оқушылардың бейімділіктерін дер кезінде кҿре 
біліп,  оларда  соған  сҽйкес  келетін  қабілеттерді  дамыту  біздің  міндетті  борышымыз  екенін 
ҧмытпауымыз керек. 
Бастауыш  сынып  оқушыларының  шығармашылық  қабілеттерін  дамыту  жҿнінде 
И.П.Волковтың  /21/  айтқан  пікірі  ҿте  қҧнды.  Сондықтан  да  біз  ҿз  зерттеуімізде  автордың 
пікіріне қосыла отырып, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық қабілетін оларды 
ҿз  бетімен  меңгерген  білімдерін,  іскерліктерін,  дағдыларын  пайдалана  отырып  ҿздеріне 
бҧрыннан белгісіз жаңадан бір нҽтиже алуы деп тҥсінеміз. Автор оқушылардың жаңадан бір 
нҽтиже  алуы  жалпы  білімдерімен  қатар  оларды  осы  нҽтиже  алу  жолында  пайдаланылатын 
ҽдіс-тҽсілдердің  тиімдісін  таңдай  алуына,  тапқырлықтарына  жҽне  т.б.  себептерге 
байланысты болатындығын айтады.  
Оқушылардың жалпы шығармашылық қабілеттерінің қҧрамдас компоненттері мҽселесі 
психология  жҽне  педагогика  ғылымдарында  тереңірек  зерттелген  мҽселелердің  бірі. 
Сондықтан да осы мҽселеге сҽйкес ғалым-педагогтардың, психологтардың еңбектерін талдау 
барысында 
біз 
бастауыш 
сынып 
оқушыларының 
шығармашылық 
қабілеттерін 
қалыптастырып,  дамытуда  олардың  ақыл-ой  қабілеттерін  теориялық  негізге  алуымызға 
болатындығын  кҿрсетті.  Бҧнда  біз  атап  айтсақ,  Л.А.Венгердің,  Н.С.Лейтестің, 
Б.Б.Богоявленскаяның, А.Н.Луктың, Я.А.Пономаревтың, А.З.Зактың еңбектеріне  /18, 31, 54, 
106,  38,  26/  сҥйене  аламыз.  Сондай-ақ  оқушылардың  шығармашылық  қабілеттерінің 
қҧрамдас  компоненттерін  анықтауға  бағытталған  еңбектер  де  жеткілікті,  атап  айтсақ, 
И.Л.Лернердің, А.Н.Луктың, В.И.Андреевтің, А.Л.Яковлевтің, Д.Б.Богоявленскаяның /75, 76 
40,  42,  53/  еңбектері.  Біздің  ойымызша,  осы  аталған  еңбектердің  ішінде  И.Л.Лернердің, 
А.Н.Луктың,  В.И.Андреевтің,  А.Л.Яковлевтің,  Д.Б.Богоявленскаяның  /75,  76,  40,  42,  53/ 
еңбектері.  Біздің  ойымызша,  осы  аталған  еңбектердің  ішінде  И.Л.Лернер  мен  А.Н.Луктың 
/75, 76/ еңбектері ерекше назар аударарлық. 
А.Н.Лук /76, 144-бет/ шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің қҧрамына басқа 
кҿзқарас  тҧрғысынан  келе  отырып,  шығармашылық  қабілеттерді  3-негізгі  топқа  бҿліп 
қарастырады: 
1)
 
ынтамен байланысты қабілеттер (қызығушылықтар жҽне икемділік); 
2)
 
темпераментпен байланысты қабілеттер (кҿңіл-кҥй); 
3)
 
ақыл-ой қабілеттері. 
Біздің  ойымызша,  А.Н  Луктың  оқушылардың  шығармашылық  қабілеттерінің 
компоненттері қҧрамына қатысты айтқан пікірі қҧнды жҽне оны тҿмендегі себептерге сҽйкес 
тҥсіндіре аламыз: 
1.
 
Оқушы кез-келген іс-ҽрекет нҽтижесінде жақсы нҽтиже алу немесе белгілі қабілет 
тҥрін дамыту ҥшін алдымен, осы іс-ҽрекетке , қабілетке деген оның қызығушылығы, ынтасы 
болмаса оның нҽтижесінің де тҿмен болатыны сҿзсіз. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
2.
 
Кҿңіл-кҥй-  бҧл  кез-келген  істі  орындауда  негізгі,  қажетті  кҿрсеткіш  деуімізге 
болады.  Сондықтан  да  бастауыш  сынып  оқушыларының  шығармашылық  қабілеттерін 
дамытуда олардың осы бағыттағы іс-ҽрекетке деген кҿңіл-кҥй деңгейі маңызды, сондай-ақ ол 
олардың  жҧмыстарының нҽтижелігіне ҽсер ететін белгілі . 
3.
 
Кез-келген  іс-ҽрекетті  біз  ақыл-ой  қабілеттері  негізінде    ғана  іске  асыра  аламыз. 
Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жҧмыс істеулері де алдымен істейтін 
ҽрекеттерін  алдымен  осы  ақыл-ой  қабілеттері  арқылы  жоспарлап  алып,  оны  практика 
жҥзінде іске асыруларын талап етеді.  
 Я.  А.  Пономарев  кез-келген  шығармашылық  бағыттағы  іс-ҽрекеттің  негізгі,  бастысы-
шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму критериясы ретінде іштей жоспарлау ҽрекетін 
немесе  «ойша»  ҽрекеттену  қабілетін  (38,46-бет)  алады.  Біз  толықтай  автордың  пікіріне 
қосыламыз, себебі ешбір іс-ҽрекеттің, соның ішінде шығармашылық бағыттағы іс-ҽрекеттің 
«ойша»  ҽрекеттенусіз  іске  аспайтыны  анық.  Сондай-ақ  адамның  «ойша»  ҽрекеттенуі,  яғни 
ойша санауы, талқылауы, жоспарлауы жҽне т.б- бҧл адам интелектісінің айрықша кҿрсеткіші 
болып табылады. Біріншіден, адам «ойша» ҽрекеттене отырып нҽтижесінде не алатындығы, 
яғни  болашақта  алатын  нҽтижесінің  бейнесін  кҿз  алдына  елестете  алады;  екіншіден, 
қойылған  мақсатқа  жету  жолын  жоспарлап,  алынбақшы  нҽтижеге  жету  тҽсілін  ойша 
қҧрастыра алатындығын кҿреміз.  
Психологиялық  зерттеулерге  қарағанда  оқушылардың  «ойша»  ҽрекеттену  қабілеттері  
ҽсіресе,  бастауыш  мектеп  жасында,  яғни  негізгі  оқу  іс-ҽрекеті  дағдылары  қалыптасқанда 
ҥздіксіз (38,27,164) дамиды. 
Давыдов  В.В  (27,65-бет)  оқушыларда  осы  кезеңде  байқалатын  психологиялық  жаңа 
сапалық  қасиеттерді  сипаттай  отырып  былай  дейді:  «Оқушы  ҿз  ҽрекетінде  барынша  кҿп 
қадам  жасаған  сайын  ол  тапсырманың  тҥрлі  варианттарын  салыстыра  алады  жҽне  есептің 
шешуін  бақылай  алады.  Оқу  іс-ҽрекетінде  қажетті  бақылау,  ҿзін-ҿзі  бақылау,  сондай-ақ 
есептің  шешуін  ауызша  тҥсіндіруді  талап  ету,  бағалау  қажеттігі  бастауыш  сынып 
оқушыларында  ішкі  жоспар  бойынша  ҽрекеттенуге  жҽне  ойша  жоспар  қҧруға  қолайлы 
жағдай туғызады». 
Бастауыш  мектеп  оқушыларының  «ойша»  ҽрекеттенуін  немесе  ішкі  ҽрекет 
жоспарының  дамуын  тереңірек  зерттеген  белгілі  психолог  Я.А  Пономарев.  Оның  ҧсынған 
ҽдістемесінің  негізгі  ерекшелігі  оқушылардың  білім  деңгейіне  негізделмеуі.  Сондықтан  да 
автордың  пікірінше,  бҧл  ҽдістеме  интеллектуальды  қабілеттерінің  дамуының  басты  шарты 
(38) болып табылады. Аталған ҽдістеме бойынша оқушылар 2-варианттағы есептер жҥйесін 
шығарады: 
1-ші  вариантта  ойын  алаңына  сҥйене  отырып  атты  ойша  жҥргізіп  отыруға  берілген 
тапсырмалар 
2-ші  вариантта  ойын  алаңын  ойша  кҿз  алдарына  елестету  арқылы  шығарылатын 
тапсырмалар. Соған байланыста бағалауда оқушылардың дҧрыс шешімі ғана емес, сонымен 
бірге  олардың  ойда  сақтау  қабілеті,  ойша  жҥру  қадамының  саны,  жҥру  ҽрекетін  меңгеру 
жҽне оны есеппен байланыстыру деңгейі де ескеріледі. Алынған мҽліметтерді ҿңдеу авторға 
іштей жоспарлау ҽрекетін 5-кезеңге сҽйкес кҿрсетуге мҥмкіндік береді. (38,112-бет) 
А.З.Зактың (27,71-бет) пікірінше, оқушыларға ойша ҽрекеттенуді ҥйрету ҥшін олардың 
есептің  шешуін  шешу  барысында  оны  шешу  тҽсілін  ауызша  тҥсіндіріп,  ҽңгімелеп  беруін 
талап  етіп  отыру  қажет.  Бҧны  ҽсіресе,  оқушылардың  бірлескен  жҧмыс  барысында  ҿткізген 
тиімді.  Себебі  бір  оқушы  практика  жҥзінде    тапсырманы  орындай  отырып,  оның  шешу 
тҽсілін  тҥсіндіріп  отырса,  2-ші  оқушы  осы  1-ші  оқушының  айтқан  тҥсіндірмелерін  негізге 
ала  отырып,  осы  тапсырманы  қайталап  орындап  береді.  Бҧндай  жҧмыс  нҽтижесінде 
оқушылар  ролдермен  алмаса  отырып  есептің  шешу  тҽсілдерін  жете  меңгеріп,  оларды  ой 
елегінен ҿткізе отырып келесі есепке жоспарлай алады. Сондықтан да, автордың айтуынша, 
бҧндай жоспарлау толық деңгейдегі ақыл-ой іс-ҽрекеті болып табылады. 
Я.А.Пономаревтің  жҽне  А.З.Зактың  зерттеулері  (38,27)  бойынша,  ҽрекеттену 
қабілеттері  нашар  оқушылардың  білімді  де  меңгеру  қабілеттері  тҿмен  деңгейде 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
болатындығы байқалған. Ҿз зерттеуімізде бастауыш сынып оқушыларының ойша ҽрекеттену 
қабілеттерінің маңыздылығын айта отырып, оны қалыптастыру қажеттігін кҿре аламыз жҽне 
оны тҿмендегі себептермен тҥсіндіре аламыз: 
1-ден, бастауышта ойша ҽрекеттену қабілеті жақсы қалыптасқан оқушы білімді жоғары 
деңгейде  меңгере  алады,  ал  бҧл  оның  кейін  жоғары  сыныптарда  қиын  материалдарды 
жеңілмеңгеруіне кҿмекетеседі. 
2-ден,  ойша  ҽрекеттену  қабілеті  жоғары  оқушылардың  ақыл-ой,  жҽне  шығармашылық 
қабілеттері  де  (ҿз  бетімен  іздену,  салыстыру,  есептің  қолайлы  тҽсілін  табу,  қорытынды 
жасау)  жоғары  деңгейде  болады.  Ал  бҧның  ҿзі  болашақ  жас  ҿспірім  ҥшін  ең  маңызды,  аса 
қажетті қабілеттер деп айта аламыз. 
Жҥргізілген зерттеу (22) жҧмыстары бастауыш мектеп оқушыларының шығармашылық 
ҽлеуеті  ҽсіресе,  ҽн-кҥйде,  ойын  ҥстінде,  техника  саласында  жаңа  бір  нҽрсені  ашумен, 
қҧрастырумен,  білумен  байланысты  кҿрінеді.  Сондықтан  да  біздің  ойымызша,  бастауыш 
сынып оқушыларының «ойша» ҽрекеттену қабілеттерін біз компьютердің жҽне соған сҽйкес 
компьютерлік  ойындарды  (дамытушы  компьютерлік  ойындарды)  пайдалану  арқылы  біз 
толықтай қалыптастыра аламыз. 
Оқушылардың  ақыл-ой  іс-ҽрекеттерін  меңгертудің  заңдылықтары,  оны  қалыптастыру 
ҽдістемесі  толықтай  П.Я  Гальперин  мен  Н.Ф.  Талызинаның  ақыл-ой  ҽрекетін  сатылап 
қалыптастыру теориясында (39,55) қарастырылады. 
Ҽрекет - ол оқушының іс-ҽрекетті талдаудың бір бҿлігі. Мҧғалім ҽрекеттерді тек атап 
қана  қоймай,  сонымен  бірге  оның  қҧрылымын,  атқаратын  ролін,  негізгі  бҿліктерін,  оларды 
қалыптастырудың сатылары мен заңдылықтырын білу тиіс. Сондықтан да ҽрекет- бҧл ҿзара 
байланысқан элементтердің бір тҧтас жҥйесі. Ҽрекеттер орындалу немесе іске асу барысында 
негізгі  ҥш  қызметті:  бағдарлау,  орындау,  бақылау-тҥзету  қызметтерін  атқарады.  П.Я. 
Гальпериннің  ақыл-ой  ҽрекетін  сатылап  қалыптастыру  теориясы  бойынша  ҽрекеттерді 
меңгерту  ҥш  негізгі  сатыға  негізделген:  Бағдарлау,  орындау,  бақылау.  Соның  ішінде 
бағдарлау  сатысы  басты  орын  алады  жҽне  ҽрекеттің  сҽтті  аяқталуы  тікелей  осыған 
байланысты болады. Алайда оқушылар кҿбінесе бағдарлау сатысын ҿз дҽрежесінде бағалай 
бермейді, соған сҽйкес орындау сатысын іске асыруға асығады, яғни нҽтиже алуға, ҽрекетті 
тҥрлендіруге  аяқ  басады.  Бақылау  сатысы  бағдарлау  бҿлімінің  дҧрыстығын  тексеруге 
бағытталған  жҽне  қателік  болған  жағдайда  тҥзету  енгізіледі.  Ҽрекеттерді  қалыптастыруға 
қажетті  ең  маңызды  бҿлік  –  ынта.  Себебі  оқушының  іс-ҽрекетті  орындауға  деген  ынтасы 
болмаса,  онда  ҽрекеттің  орындалуының  жҽне  оны  қалыптастыру  нҽтижесінің  жоғары 
деңгейде  болмайтыны  сҿзсіз.  Сондықтан  да  ынта  –  кез-келген  іс-ҽрекеттің  басты  негізі 
деуімізге  болады.  Оқушылардың  іс-ҽрекетке  деген  ынтасын  кҿбінесе,  олардың  алдарына 
проблемалық  жағдай  тудыратын  сҧрақтар,  тапсырмалар,  қызықтыратын  ойындар  жҽне  т.б 
ҽдістерді пайдалануға болады. Сондықтан да,  ынта сатысын есепке ала отырып, жоғарыдағы 
теория бойынша ҽрекеттерді қалыптастырудың сатысын тҿмендегіше кҿрсетеді: 
Бірінші  саты-  ынталық  саты  жҽне  оны  проблемалық  жағдайларды  туғызумен 
байланысты.  Мҧғалімнің  алдын-ала  оқушыларға  негізгі  проблеманы,  міндеттерді  қоя 
білуімен  сипатталады. Осы  мақсатта мҧғалім ҽңгіме, тҽжірибені демонстрациялау жҽне т.б 
оқыту  ҽдістерін  қолданады.  Оқушылардың  берілген  проблеманы  қабылдауынан  кейін 
мҧғалім  оқушылардың  шешуін  табуға  байланысты  орындап  жатқан  жҧмыстарын 
басшылыққа алады. Ол кҿбінесе, ҽңгіме ҽдісі арқылы іске асады. 
Екінші  саты  -  оқушылардың  алдын-ала  ҽрекетпен  жҽне  оған  қажетті  біліммен 
таныстыру.  Бҧдан  да  бірінші  сатыда  пайдаланылған  ҽдіс-тҽсілдері  қолдануға  болады,  яғни 
тҥсіндіру,  ҽңгімелеу,  тҽжірибені  демонстрациялау.  Тҥсіндіру  ҽдісін  пайдаланғанда  мҧғалім 
оқушыларға  меңгертуге  қажетті  байланыстарды,  қатынастарды  пайдалану  керектігін 
кҿрсетіп,  оларға  тапсырмаларды  орындау  барысында  қалыптастырылатын  іс-ҽрекеттің 
моделі  кҿрсетіледі.  Ал  егер  ҽңгіме  ҽдісі  пайдаланылса,  онда  берілген  ҽрекеттер 
оқушылардың  қатысуымен  іске  асады.  Демонстрациялық  ҽдіс  кҿбінесе,  тҽжірибені  жҥргізу 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
немесе  қҧбылыстардың  пішінін,  тҥр-тҥсін  жҽне  т.б.  қасиеттерін  таныстырғанда 
қолданылады. 
Ҥшінші  саты-  материалдандырылған  ҽрекеттер  жҽне  осы  сатыда  оқушылардың  ҿздері 
қалыптастыратын  іс-ҽрекетті  орындаулары  тиіс.  Ҥшінші  сатыға  практикалық  сабақтар  тҽн. 
Оқушылардың орындаған ҽрекеттерін сҿйлей отырып орындауларын арттыру ҥшін ең тиімді 
ҽдіс  бірлескен  немесе  аз  топпен  жҥргізілетін  жҧмыс  тҥрі.  Аталған  жҧмыс  тҥрі  мҧғалімнен 
арнайы  параллель  тапсырмаларды,  іс-ҽрекеттің  кҿрсетілетін  бҿліктерін  қарастырып 
қҧрастыруды  талап  етеді.  Сондай-ақ  бҧл  саты  ақыл-ой  сатысы  болып  табылады,  себебі 
сыртқы ҽрекеттерді ішкі ҽрекеттерге тҥрлендірудің ақырғы сатысы болып табылады. Бҧрын 
оқушы практика жҥзінде орындаса, енді ойша орындайды, яғни заттың бейнелерімен жҧмыс 
жасайды. Заттар кҿрнекі тҥрде немесе ҧғымдар тҥрінде ьерілуі мҥмкін. Ақыл-ой тҥріне кҿшу 
ең алдымен, іштей сҿйлеу отырып орындау жҽне соңынан оқушының барлық операцияларды 
дыбыс  шығармай  іштей  ойша  ҽрекеттену  арқылы  жҥзеге  асады.  Іштей  сҿйлеу  ҽрекеті- 
Материалдық  жҽне  материалданған  ҽрекеттердің  бейнесі.  Оқушы  ҽрекеттердің  жаңа  тҥрін 
меңгеруде оның заттардың мазмҧнына, осы мазмҧнның сҿздік ҥлгіде берілуіне сҥйену керек. 
Егер тілдік ҽрекеттердің бірлігі ҥзілсе, онда ҽрекет сапасыз болады. Себебі тек тілдік тҥрге 
ғана сҥйену меңгеретін білімдердің, іскерліктердің дерексіздендірілуіне ҽкеп соғады. Ал егер 
оқушы  тек  заттың  мазмҧнына  ғана  сҥйенсе,  онда  ол  қабылдауға  сҥйенген  практикалық 
тапсырмаларды  ғана  орындай  алады  жҽне  алынған  практикалық  нҽтижені  талдау,  негіздеу 
сияқты негізгі қабілеттер қалыптастырылмайды. 
Сонымен 
ақыл-ой, 
шығармашылық 
қабілеттеріне 
қатысты 
психологиялық, 
педагогикалық  ҽдебиеттерді  талдау  бізге  бастауыш  сынып  оқушыларының  «ойша» 
ҽрекеттену  қабілеттерін  қалыптастырып,  дамытуда  П.Я.Гальперин  мен  Н.Ф.Талызинаның 
ақыл-ой  ҽрекетін  сатылап  қалыптастыру  жҽне  П.Я.  Пономарев  пен  А.З.Зактың  «ойша» 
ҽрекеттену  теорияларын  негізге  алуымызға  болатындығын,  сонымен  қатар  бҧл  теориялар 
компьютерлік технологияны пайдалану негізінде толық жҥзеге асатындығын кҿрсетті. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Талызина Н.Ф. Формирование познавательной деятельности младших школьников. – М., 
1988. – 165 с. 
2. Тихомиров О.К. Психология. 9-том. Адамзат ақыл-ойының қазынасы. - Алматы: Таймас, 
2006. – 323 б. 
3.  Машбиц  Е.И.  Психолого-педагогические  проблемы  компьютеризации  обучения.-М.: 
Педагогика, 1988. -191с. 
4. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. – М., 1986. – 240 с.  
5. Эльконин Д.Б. Детская психология. - М., 1960. – 554 с. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Бҧл  мақалада  бастауыш  сыныптарда  компьютерлік  технологияны  пайдалану  арқылы 
оқушылардың  ақыл-ойы  мен  шығармашылық  қабілеттерін  дамытуда  ҥлкен  жетістіктерге 
жетуге болатындығы жайлы қарастырылады. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматривается  как  можно  достичь  больших  достижений  в  развитии 
мышления и творческих способностей с помощью компьютерных технологий для учащихся 
в начальных классах. 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: