Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
КӘСІБИ ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ӚЗІНДІК САНА МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Нуркасинова Л.М. – оқытушы (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Тҧлғаның  кҽсіби  психологиясын  зерттеуде  оның  кҽсіби  маңызды  тҧлғалық  қасиеттері 
ерекше  орында  болады.  Себебі,  кҽсіби  іс-ҽрекет  адамның  ҿмірлік  іс-ҽрекетінің  негізгі 
формаларының  бірі.  Адамның  ҿзін  маман  ретінде  қабылдауы  мен  бағалауы  жҽне  кҽсіби  іс-
ҽрекеттегі  жетістіктері  оның  жалпы  кҥйі  мен  табыстылығына  ҽсер  етеді.  Кез-келген 
мамандықтың  адам  тҧлғалығына  қоятын  талаптары  болады.  Адамның  ҿз  мамандығына  сай 
келуі - кҽсіби даму мен жетілудің, шеберліктің, ҿз іс-ҽрекетінен рахат алудың жҽне ҿмірдің 
мағыналалығын сезінудің маңызды себептерінің бірі. 
 Кҽсіби  іс-ҽрекетті  психологиялық  тҧрғыдан  зерттеу  тҧлға  мҽселелерімен  тығыз 
байланысты.  Бір  жағынан,  жҧмысшының  тҧлғалық  ерекшеліктері  оның  кҽсіби  іс-
ҽрекетіне  ҽсер  етсе;  екінші  жағынан,  адамның  тҧлға  ретінде  қалыптасуының  ҿзі,  кҿп 
жағдайда кҽсіби іс-ҽрекетте жҥзеге асады. 
Кҿптеген  авторлар  осы  іс-ҽрекет  тҥрінің  тҧлға  ҥшін  ҿте  маңызды  екенін  кҿрсетеді. 
Қазіргі  уақытта  кҽсіби  іс-ҽрекетте  адамның  барлық  негізгі  қажеттіліктері 
қанағаттандырылуы мҥмкін (қауіпсіздік  қажеттілігі, ҿзін сыйлау, ҽлеуметтік мойындау 
т.б.). Тҧлғаның ҿзіндік актуализациясы да кҽсіби іс-ҽрекетте ҿнімді жҥзеге асады /1/. 
Осыған  байланысты  1940  ж.  бастап  кҽсіби  психологияда  тҧлғалық 
қасиеттерді  зерттеуге  ерекше  мҽн  беріле  бастады.  Бҧл  қызығушылықтың  себептері 
мынадай: 
1.
 
Тҧлғалық  қасиеттер,  кҽсіби  маңызды  бола  отырып,  еңбек  іс-ҽрекетінің 
сҽттілігіне, сенімділігіне жҽне т.б. обьективті кҿрсеткіштеріне мҽнді ҽсер етеді. 
2.
 
Тҧлғалық  ерекшеліктер  кҽсіби  оқытудың  маңызды  детерминанты  болып 
табылады; шеберлікті меңгеру мен маманның еңбекке жылдам бейімделуіне ҽсер етеді.  
3.
 
Тҧлғалық ерекшеліктердің кҽсіби іс-ҽрекетке сай болуы еңбекпен қанағаттану 
сияқты объективті кҿрсеткішті тудырады. 
4.
 
Іс-ҽрекеттің  кейбір  тҥрлерінде  «жақсы»  жҽне  «жаман»  мамандарды  тек 
тҧлғалық қасиеттер негізінде ғана ажыратуға болады.  
5.
 
Ғылым  мен  техниканың  қарқынды  дамуымен  байланысты,  мамандықтар 
тҥрлері  де  кҿбейіп  келеді,  кҽсіби  тҧлғалық  ерекшеліктеріне  назар  қойып  қана  еңбек 
сенімділігін қамтамасыз етуге болады. 
6.
 
Маман  тҧлғалығының  коррекцияланып  жҽне  жҥйелі  қалыптастыру  мҥмкіндігі 
қарастырылды. 
Бҧл  кҿрсеткіштер  кҽсіби  психологиядағы  тҧлға  мҽселесіне  қызығушылықты 
жоғарылатты /2/. 
Маман тҧлғасын зерттеу екі бағытта жҥреді. Біріншіден, тҧлғаның еңбектегі жеке 
индивидуалды-психологиялық  ерекшеліктерін  зерттеу.  Себебі  тҧлғаны  толықтай 
зерттеуден гҿрі,  бір қасиетті терең зерттеу жеңілірек. Мҧнда кҿбінесе кҽсіби маңызды 
қасиеттер қарастырылды. 
Екінші  бағыт,  кҽсіби  іс-ҽрекеттегі  тҧлғаны  толықтай  зерттеу  (Геллерштейн  С.Г, 
Рыбаков  Н.А,  Ананьев  Б.Г,  Шадриков  В.Д.).  Тҧлғалық  бағыт —бҧл,  маманның 
индивидуалды  ерекшеліктерін ескеру ғана емес, сондай-ақ, оның кҽсіби бҥтін тҧлғасын 
қалыптастыру жолдарын зерттеу  
Кҽсіби іс-ҽрекеттегі тҧлғалық қасиеттердің зерттелуі. Кҽсіби маңызды қасиеттердің 
кез-келген  іс-ҽрекет  тҥрінде  де  маңызды  болатындары  кездеседі.  Олар  жауапкершілік, 
ҿзін  қадағалау,  кҽсіби  ҿзін  бағалау;  кҽсіби  ҿзіндік  сана;  эмоционалды  тҧрақтылық, 
мазасыздық,  тҽуекелге  деген  қатынас.  Темпераменттің  кейбір  қасиеттері  де  кҽсіби  іс-
ҽрекеттің кҿп тҥрлерінде маңызды болады /3./. 
Кҽсіби  психологиядағы  тҧлға  мҽселелерін  қарастыруда  ҿзіндік  сана  сезімнің 
орны ерекше.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
Ҿзіндік  сананың  бір  тҥрі  кҽсіби  ҿзіндік  сана  (Парыгин).  Ол  кҽсіби  топқа 
тиістілігін  саналау  ретінде  қарастырылады.  З.Иванова  мен  К.Косев  кҽсіби  ҿзіндік 
сана,  бҧл  кҽсіби  қасиеттер  мен  оларға  деген  қатынастарды  тану  мен  ҿзіндік 
бағалау деп қарастырады. В.Н.Козиев бойынша кҽсіби ҿзіндік сана  - жеткен жетістіктер 
мен  ҿзін  дамыту  бағыттарын  жоспарлау,  оны  жҥзеге  асыру  жҥретін  инстанция  деп 
анықтады. 
Егер  ҿзіндік  сана  ҿмірлік  ҽрекетте  жҽне  қарым-қатынаста  қалыптасып,  ҿзінің 
мінез-қҧлқын,  психологиялық  қасиеттерін  жҽне  т.б.  тану  нҽтижесі  болса,  кҽсіби  ҿзіндік 
сана  —  ҿзіндік  сананың  қҧрылымдық  компоненттерінің  кҽсіби  іс-ҽрекетке 
проекциялануы. 
Кҽсіби  ҿзіндік  сананың  қҧрылымы  бар:  кҽсіби  моральды  саналауы;  кҽсіби 
адамгершілікті  саналау;  ҿзін  іс-ҽрекет  субъектісі  ретінде  саналау;  қатынастарды 
саналау жҽне бағалау; ҿзінің уақыттық байланыста дамуын саналауы /4/. 
Кішкене  кҥнінен-ақ  бала  ҿзін  "жақсы"  ҧстауға  тырысады,  маңызды  ересектердің 
қолдауына  ҧмтылады.  "Жақсы"-  мақҧлданған,  ережеге  сҽйкес  дҧрыс  ҽрекет  ретінде 
қабыладанады.  Осы  ҿзінің  ҽрекеттерін  сырттай  бағалаудан  ҿзіндік  сананың 
моральдық компоненті қалыптасады, яғни ҿзіндегі «жақсы мен жаманды» ҧғыну орын 
алады.  Моральдық  фактор  адамның  кез-келген  іс-ҽрекетіне  ҽсер  етеді.  Еңбекшілерге 
деген  гуманистік  қатынас,  еңбек  ҿнімділігін  жоғарылату  туралы,  қоғам  жҽне  ҧжым 
игілігі туралы қам жеу моральдық мазмҧнның нақты кҿріністері болып табылады /5/. 
Ҿзіндік  сананың  адамгершілік  мазмҧны  іс-ҽрекеттегі  моральдық  принциптердің 
орын  алуымен  сипатталады.  Кез-келген  ҽлеуметтік  топтағы  адамгершіліктің  мазмҧны 
«қалай істеуге болады» жҽне «қалай болмайтынын» ҧғыну критериімен анықталады. 
Келесі қҧраушы—адамның ҿзін ҿз іс-ҽрекетінің субъектісі ретінде ҧғынуы. Ҿндірісте 
адам  кҽсіби  іс-ҽрекет  субъектісі  болады.  Онда  ол  міндеттер  қалыптастырудағы, 
мақсаттар  қоюдағы,  іс-ҽрекет  амалдарын таңдаудағы жҽне нақты ҿнім алудағы ҿзінің 
жауапкершілігі  мен  рҿлін  ҧғыну  керек  екенін  білдіреді  жҽне  іс-ҽрекетті  орындауда 
ҿзінің индивидуалдылығын саналау да маңызды болып табылады. 
К ҽ с і б и   ҿ з і н д і к   с а н а   қ ҧ р ы л ы м ы н д а ,   ҿ з і н д і к   с а н а   қҧрылымындағыдай 
қатынастарды  саналау  мен  бағалау  компоненті  орын  алады.  Ол  мынадай  қатынастар: 
ҿзіне, мамандыққа деген қатынас; мамандығы  бойынша  ҽріптестеріне  қатынас;  ҿзінің 
кҽсіби іс-ҽрекетіне деген қатынас жҽне басқалардың ҿзіне деген қатынасы.  
Адамның  уақыттық  байланыстағы  ҿзінің  дамуын  саналауынсыз  адамның  ҿзіндік 
реттелуі мҥмкін емес екені белгілі.  Кҽсіби ҿзіндік сананың дамуы мынадай белгілермен 
анықталынады:  кҽсіби  шеберліктің  ҿсуі;  қызметте  жоғарылау;  беделдің  ҿсуі;  ҽлеуметтік-
статустың нығаюы. 
А.А.Деркач  жҽне  О.В.Москаленко  ҿз  еңбектерінде  кҽсіби  ҿзіндік  сананың 
функционалды  жҽне  қҧрылымдық  компоненттерін  бҿліп  кҿрсетеді:  когнитивті 
компонент  -  ҿзіндік  танымда  жҥзеге  асады;  мотивациялық  компонент  -  ҿзіндік 
актуализацияда  жҥзеге  асады;  эмоциялық  -  ҿзін  тҥсінуде  жҥзеге  асады;  операционалды  - 
ҿзін реттеуде жҥзеге асады.  
Кҽсіби ҿзіндік сана-сезімнің функционалды компоненттері ҿзара тығыз байланысты 
жҽне  оларды  бҿлу  тек  шартты  тҥрде  болуы  мҥмкін.  Бҧл  компоненттер  екі  жоспарда 
жҥзеге  асады.  Объективті  тҧрғыда  олардың  кҿрсеткіші  кҽсіби  шеберлік  болса, 
субъективтіде  — «Мен-концепция». Бҥтін қҧрылым ретіндегі кҽсіби шеберлікке сыртқы 
шарттар  (кҽсіби  білім,  қоғамдық  орта,  оның  талаптары,  мораль  т.б.)  жҽне  ішкі  шарттар 
(ҿзіндік  актуализация,  ҿзіндік  таным,  ҿзіндік  реттеу,  ҿзінтҥсіну)  ҽсер  етеді,  оның 
нҽтижесінде Мен концепция ҿзгереді. Жҽне керісінше, ҿзгерістегі Мен концепция кҽсіби 
шеберлікке ҽсер етеді /6/. 
Кҽсіби  іс-ҽрекеттегі  тҧлға  рҿлін  Л.Тойлер  жҽне  Д.Сьюпер  сияқты  танымал 
зерттеушілер  ерекше  кҿрсетті.  Олар  бойынша,  адамның  кҽсіптік жолының маңызды 
себептеушісі  оның  ҿзінің  тҧлғасы  туралы  ойлары  болады.  Мамандықты  тандау  жҽне 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
карьера  типі  "Мен-кіммін"  деген  сҧрақтың  шешімі  болады  немесе  Мен-
концепциясын жҥзеге  асыру болып табылады. Адам санадан тыс тҥрде ҿзінің ҿзі туралы 
кҿзқарастарына сҽйкес келетін рҿлдік талаптары бар мамандықты  тандайды. 
Кҽсіби  іс-ҽрекеттегі  ҿзіндік  бағалаудың  рҿлі  ерекше  екені  бірқатар  авторлар 
еңбектерінде  дҽлелденді  (Цагарелли  1981;  Корнеева  1984).  Іс-ҽрекеттің  жалпы  сҽттілігі 
адекватты  емес  ҿзіндік  бағалаумен  кері  қатынаста.  Бҧл  заңдылық  жаңадан  еңбек  іс-
ҽрекетімен  айналысушылар  мен  кҽсіби  іс-ҽрекеттері  тҿмен  адамдар  тобында  да  жҥзеге 
асады.  Жҽне  де  жас  мамандардың  іс-ҽрекетінің  сҽттілігіне  ҿзіндік  бағалаудың 
эмоционалды-қҧндылықтық жағы кҿбірек ҽсер етеді, себебі оның когнитивті компоненті 
ҽлі  жеткілікті  қалыптаспаған.  Кҽсіби  шеберлік  ҿскен  сайын  оның  когнитивті 
компоненті алдыңғы орынға шығады, яғни маман ҿзінің ҿткен тҽжірибесі негізінде 
ҿз мҥмкіндіктерін бағалайды. 
Кҽсіби  іс-ҽрекеттің  сенімділігін  қамтамасыз  етуде  де  ҿзіндік  бағалау  мҽнді  орында 
болады.  Адекватты  емес  ҿзіндік  бағалау  кҥнделікті  емес,  кҥрделі  жағдайлардағы  еңбек 
сенімділігін  азайтады,  стреске  тҧрақтылықты  тҿмендетеді,  авария  санымен  тура 
корреляциялайды.  Ҿзіндік  бағалаудың  тҧрақсыздығы  да  осындай  нҽтижелерге  ҽкелуі 
мҥмкін. 
Ҿзіндік  бағалау  кҿп  жағдайларда  басқа  да  кҽсіби  маңызды  қасиеттердің 
қалыптасуын  анықтайды.  Мысалы,  тҽукелге  бейімділік  кҿбінесе  адекватты  емес 
жоғары  ҿзіндік  бағалаудан  туындайды.  Бҧл  тҧлғалық  қасиет  ең  алдымен  қауіппен 
байланысты  іс-ҽрекет  тҥрлерінде  маңызды  болады.  Сонымен  қатар,  жауапты  шешім 
шығарумен  байланысты  іс-ҽрекеттер  де  осы  қасиетпен  реттелуі  мҥмкін.  Бҧл  қасиеттің 
шектен  тыс  жоғары  болуы  жағдай  талаптарын  жеткіліксіз  бағалау  жҽне  ҿз 
мҥмкіндіктерін шектен тыс жоғары бағалау сияқты жағымсыз салдарларға ҽкеледі. 
Тҿмен  бағалау  шешім  шығарудан  қорқу,  пассивтілік,  сылбырттықпен  байланысты. 
Бҧл екі жағдайда да ықтималдылық  болжау бҧзылған. Нҽтижесінде жалпы эффективтілік 
тҿмендейді.  Эмоциогенді  фактор  ҽсерінде  іс-ҽрекеттің  оптималдылығын  сақтап 
тҧратын  эмоционалды  тҧрақтылық  та  ҿзіндік  бағалау  ерекшеліктеріне  тҽуелді  болады 
(адекватты емес ҿзіндік бағалау- эмоционалды тҧрақтылықтың тҿмендеуіне ҽкеледі). 
Ол мазасызданумен тығыз байланысты жҽне кҿбінесе, тҧлғалық қасиеттер ретінде, 
кейде  темперамент  белгілері  ретінде  қарастырылады.  Осы  екі  қасиет  кҿптеген  іс-ҽрекет 
тҥрлерінде кҽсіби маңызды болып табылады. 
Кҽсіби  іс-ҽрекетті  ҿзіндік  реттеу  процесіндегі  тҧлғалық  қасиеттердің  рҿлі 
ерекше.  Тҧлғалық  ерекшеліктер  іс-ҽрекеттің  ҿзіндік  реттелу  процесінің  негізгі 
этаптарына  ҽсер  етеді  -  мақсат  қалыптастыруға,  ҽрекеттер  бағдарламасын  қҧру  мен 
коррекциялауға, іс-ҽрекет шарттары мен маманның ҿзінің мҥмкіндіктеріне ҽсер етеді /7/. 
И.С.Корнеева  тҧлғалық  қасиеттердің  белгілі  бір  комплексімен  байланысты  іс -
ҽрекеттің  ҿзіндік  реттелуінің  ерекшеліктерімен  айырмаланатын  бірнеше  топты  бҿліп 
кҿрсетті: 
1   топ.  Психологиялық  ерекшеліктері:  адекватты  жҽне  тҧрақты  ҿзіндік  бағалау, 
мазасыздану  орташа  деңгейде,  эмоциялық  тҧрақты,  ҿзіне  сенімді,  жҥйке  жҥйесінің 
кҥші—орта жҽне жоғары, талаптану дҽрежесі адекватты жҽне тҧрақгы. 
Ӛзіндік реттелу ерекшеліктері: іс-ҽрекет мақсаттарын жҥйелі қалыптастыра алуға, 
іс-ҽрекет  талаптарын  жҽне  мінез -қҧлық  стратегиясын  қалыптастыруға,  іс-ҽрекет 
талаптарына  жҽне  ҿз  мҥмкіндіктеріне  сай  қабілеттілік;  сҽттіліктер  итермелеуші  ҽсер 
береді, сҽтсіздіктер кҥрт негативті реакциялар шақырмайды, керісінше, мақсатқа жетудегі 
табандылықты  кҥшейтеді;  сҽтсіздіктердің  шынайы  себептерін  іздестіру  жҽне  адекватты 
коррекция жҥргізуге бейім. Оқу жҽне кҽсіби іс-ҽрекет жоғарғы  тҧрақтылығымен  жҽне 
онда ҿз мҥмкіндіктерін толықтай жҥзеге  асырумен ерекшеленеді. 
2   топ. Психологиялық ерекшеліктері:  ҿзіндік бағалау тҿмен,  қорғаныс механизмдері 
—"кепілденген  сҽттілік"  типі  бойынша  белсендірілген,  мазасыздану  жоғары,  эмоция 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
тҧрақсыз, жҥйке жҥйесі  ҽлсіз немесе орташа, тежелу инертті, тҽуекелден қорқу, ҿзіне 
сенімсіз, талаптану дҽрежесі ҥнемі тҿмен. 
Ӛзіндік  реттелу  ерекшеліктері:  мақсаттары  ҿз  мҥмкіндіктерінен  тҿмен  қойылған, 
сҽтсіздік  дезорганизацияға  ҽкеледі,  сҽттіліктен  кейін  мақсат  деңгейін  жоғарылату  жоқ. 
Оқу  жҽне  кҽсіби  іс-ҽрекетте  —  пассивті,  ҿз  кҥшіне  сенімсіз,  мақсатқа  ҧмтылуы  ҽлсіз. 
Сҽттілік  деңгейі  орташадан  тҿмен,  бірақ  бҧл  деңгейде  іс-ҽрекеті  тҧрақты.  Бҧл  ҿзіндік 
реттелу ҿз мҥмкіндіктерін реттеуге кедергі келтіреді. 
3   топ. Психологиялық ерекшеліктері:  ҿзін бағалау тҧрақсыз, кҿбінесе тҿмен. Оның 
когнитивті  компоненті  бағалауды  тҿмендетуге  қарай  адекватты  емес.  Іс-ҽрекет 
нҽтижелері  туралы  ақпарат  ҿскен  сайын  адекваттыға  жақындайды.  Қорғаныс 
механизмдері  -  «сҽтсіздіктерді  қҧнсыздандыру»  типінде,  мазасыздану  жоғары,  тҽуекелге 
бейім, талаптану дҽрежесі жоғары жҽне тҧрақсыз. 
Ӛзіндік реттеу ерекшеліктері: ҿз мҥмкіндіктерінен жоғары мақсат қояды, бірақ оған 
жетуге ҧмтылмайды. Сҽтсіздіктерден кейін сҽйкес тҥзетулер жасалмайды, мақсаттары 
ретсіз.  Оқу  жҽне  кҽсіби  іс-ҽрекеттерде  сҽттілігі  жоғары  емес, тҧрақсыз,  сҽтсіздіктерді 
сыртқы себептермен тҥсіндіреді, басшылардың нҧсқауларына мҽн бермейді,  басқалардың 
бағалауларын ҽділетсіз деп табады. Бағалау жағдайларында жоғары мазасыздық кҿрсетеді. 
4   топ.  Психологиялық  ерекшеліктері:  ҿзін  бағалау  жоғары,  іс-ҽрекет нҽтижелері 
туралы  ақпарат  жеткілікті  болғанда  адекваттыға  жақындайды.  Жҥйке  жҥйесі  кҥшті, 
мазасыздану жоғары, тҽуекелден қорқады, талаптану дҽрежесі тҿмендеуге бейім. 
Ӛзіндік  реттелу  ерекшеліктері:  іс-ҽрекеттегі  сҽтсіздіктерден  қашу,  сҽтсіздік 
жағдайларында ҿз мҥмкіндігі жеткілікті болса да мақсаттан бас тартады, негізсіз сақ. Оқу 
жҽне кҽсіби іс-ҽрекетте тҧрақты жҽне табысты,  бірақ ҿз мҥмкіндіктерінің талаптардан 
тҿмен  екенін  саналау  мен  қатар  ҿте  жоғары  ҿзіндік  бағаны  қажетсінеді.  Осыны 
мойындағысы  келмегендіктен,  ҿзін  бағалау  мен  мҥмкіндіктері  арасындағы  айырманы 
байқататын  жағдайлардан  қашады.  Осыған  байланысты  іс-ҽрекетінде  тҧрақты 
жағымсыз эмоциялық фон  байқалады. 
5   топ.  Психологиялық  ерекшеліктері:  тҧрақты,  жоғары  ҿзіндік  бағалау.  Оның 
когнитивті  компоненті  ақпарат  жеткілікті  болса  да  жоғары  болып  тҧрады.  Қорғаныс 
механизмдері  белсендірілген,  мазасыздануы  тҿмен,  ҿз-ҿзіне  сенімділігі  шектен  тыс 
жоғары.  Жҥйке  жҥйесі  "кҥш-ҽлсіздіктің"  шеткі  кҿрсеткіштерімен  сипатталады. 
Талаптану деңгейі жоғары. 
Ӛзіндік  реттеу  ерекшеліктері:  жоғары  мақсаттар  қоюға  бейім,  адекватты 
коррекция жоқ. Негізсіз табандылық танытады. Оқу жҽне кҽсіби іс-ҽрекетте бірден қиын 
тапсырмалар  таңдайды,  ҿз  мҥмкіндіктерін  ескермейді.  Кҥрделі  жағдайларда 
мазасыздануы  тҿмен,  ол  ақталмаған  тҽуекелге  ҽкеледі.  Алғашқы  сҽтсіздіктер 
кездейсоқтық деп тҥсіндіріледі, келесілері кҥрт эмоциялық реакциялар шақыруы мҥмкін. 
Ол кҽсіби іс-ҽрекеттегі мотивацияның тҿмендеуіне, одан бас тартуға ҽкелуі мҥмкін /8/. 
Сонымен,  маман  тҧлғасына  н аз а р ды ң   жо ғ а р ы л а уы   к ҽ с і п т і к   і с - ҽ р ек ет т і ң  
о бь е к т и в т і   сипаттамаларының  емес,  маманның  тҧлғалық  ерекшеліктері  негізінде 
қҧрылуы  қажет.  Бҧл  -  гуманистік  бағыт  болып  табылады.  Оның  жағымды  жағы  — 
орталық орынға адамның еңбекке қанағаттануы қойылады. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Психологическое обеспечение профессиональной деятельности. СПб. 1991. 
2.
 
Шадриков В.Д. Мотивация деятельности. М., 2003. 
3.
 
Пантилеев С.Р. Самоотношение как эмоционально оценочная система. М.,1991. 
4.
 
Психологические проблемы эффективности и качества труда М., 1989. 
5.
 
Пряжников  Н.С.  Методы  активации  профессионального  и  личностного 
самоопределения. М., 2002. 
6.
 
Борисова И.М, Логинова Г.П. Индивидуальность и профессия.-М.-1991. 
7.
 
Корнилов А.П. Диагностика регулятивной функции самосознания.  Психол. Журн.Т16. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
№1. 1995. 
8.
 
Психологическое изучение личности работника. Киев. 1989. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ  
Мақалада  тҧлғаның  кҽсіби  психологиясының  компоненті  ретіндегі  кҽсіби  ҿзіндік 
сана қарастырылады.  
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматривается  профессиональное  самосознание  как  компонент 
профессиональной психологии личности. 
 
 
 
ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН КӘСІБИ БАҒДАРЛАУДЫҢ ПЕДАГОГИКАСЫ 
МЕН  ПСИХОЛОГИЯСЫНЫҢ  САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУЫ 
 
Ҿтепбергенова З.Д. – п.ғк. (Алматы қ-сы., ҚазмемқызПУ) 
Ҿтепбергенова Г.Д. – оқу ісі меңгерушісі (Қаскелен қ-сы,  А. Байжанов ат. орта мектеп)  
 
Мектептегі  кҽсіби  бағдарлаудың  балалар  тҽрбиесіндегі  ерекшелігі  олардың  туған 
жерге,  ҿлкеге,  табиғатқа  икемділігін,  ҧмтылысын  дамыту.  Бҧл  ҥрдісте  ҽр  тҥрлі 
психологиялық–педагогикалық  шарттардың  орындалуы  қажет,  ҿйткені  аталмыш  мҽселені 
шешу  ҥшін оның адам тҽрбиесіндегі  жеке тҧлғалық  сапа қасиеттерінің қалыптасуы, тҽрбие 
ҽдістерінің  қолданылуы,  мектепте  ҧйымдастырылып  жатқан  іс-шаралардың  тиімділігі  - 
педагогикалық–психологиялық  ғылыми  негіздерінің  айқындалуында.  Белгілі  психолог 
Б.Г.Ананьевтің  пікірінше,  психология  мен  педагогиканың  байланысы  ҿскелең  ҧрпақтарды 
тҽрбиелеудің, оқытудың, дамытудың зерттеу саласына бағытталған. 
Олай  болса,  біздің  байқауымызша,  психологиялық  шарттарға  тҿмендегілерді  атап 
кҿрсетуге болады: 
-  баланың  жас  ерекшелігіне  сай  кҽсіби  бағдарлаудың  барысында  оның  психикалық, 
жеке дара сапа қасиеттерін есепке алу керек; 
-  кҽсіби  бағдарлау  туралы  оқушыларға  білім  беруде  ақпараттардың  тҥсінікті  болуы, 
ақпараттармен  мҽліметтерді  дҧрыс  қабылдауы,  ҧғынуы,  есте  сақтауы  жоғары  деңгейде 
дамуы маңызды; 
-  еңбекке  баулу,  оқушыларды  кҽсіптік  бағдарға  бағыттау  ҥшін  қолайлы  ортаның 
орнатылуы  қажет,  мҧнда  психологиялық  жағымды  ахуалдың  орын  алуы,  адамдардың  осы 
мҽселеге деген кҿзқарасы, ықыласы мҽнді; 
-  кҽсіби  бағдарлаудың  баланың  қызығушылығын  ояту,  оның  еңбек  етуге  даяр  болуын 
қамтамасыз ету ҥшін  шаруа адамдарының  психологиялық бейнесі ҽсер етеді;  
-  осы  еңбектің  маманы  ретінде  ҿзін-ҿзі  ҽзірлеу  ҥшін  оқушылар  мінез-қҧлықпен  ерік-
кҥшті дамытуға ҽрекеттеніп, туған жерін кҿркейтуге қажеттілігін сезіну керек /1/.  
Бҧл  аталған  психологиялық  шарттар  педагогикалық  шарттармен  тығыз  байланысты. 
Олар  тҽрбие  ҥрдісінің  барлық  бағыттарымен  байланысты,  ҽсіресе:  экологиялық, 
экономикалық, эстетикалық, дене шынықтыру жҽне адамгершілік.  
Мҽселен, оқушылардың экологиялық мҽдениетін қалыптастыруда мектептегі оқу ҥрдісі 
сабақтан  тыс  іс-шаралармен  байланыста  болады:  саяхатқа  шығу,  пікір-сайыстар,  еңбек 
ардагерлерімен кездесу т.б.  
Адам табиғатсыз тіршілік ете алмайды, табиғат арқылы адам қайырымды бір мақсатқа 
ҧмтылған,  сҧлу  жанды  азамат  ретінде  тҽрбиеленеді.  Сонымен  бірге,  ол  денсаулығын  бекем 
етуге,  шабыт  пен  шығармашылыққа  талпынатындай  мҥмкіндіктер  алады.  Осы  айтылған 
ойлар тікелей кҽсіби бағдарлаудың оқушыларды еңбекке баулу мҽселесімен ҧштасады.  
«Табиғат – тіршілік ортасы, адам анасы. Табиғат бҥкіл организмдерге ортақ, ҥйлесімді 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
байланыстардың кеңістігі. Табиғатпен жарасқандар тыныштығын табады, тынысын қалпына 
келтіреді.  Табиғаттың  мамыражай  ашық  кҿркі  қазақ  тіршілігіне  сергектік  те  сенімділік  те 
ҽкеледі. 
Табиғатты тамашалаған, табиғатты таныған, тҧрақтылыққа салынған жан ортаға еркін 
бейімделеді». Ендеше, еркін жан туған жерін жатсынбай, қайта оның ҽсемділігін кҿркейтемін 
деген ҥмітпен ҿскен баланың туған ҿлкесіне сҥйіспеншілік сезімі арта тҥседі /3/. 
Бҧл  жерде  айқындайтын  педагогикалық  шарттың  мҽні  мына  мҽселеге  келіп  тіреледі: 
мектептегі  оқу-тәрбие  үрдісінде  бастауыш  сыныптан  бастап  жоғары  сыныпқа  дейін 
оқушыларға  табиғат  тану,  экологиялық  білімдердің  ауылшаруашылық  еңбегімен  тығыз 
байланыста  екенін  ұғындырып  тұру  қажет.  Кҽсіби  бағдарлаудың  ерекшелігі,  тҧлғаның 
экологиялық – эстетикалық мҽдениетінің дамуымен, дене бітімінің мығым болуымен, еңбек 
қабілеттерінің  қалыптасуымен  сипатталады.  Сонымен  бірге,  ҽр  салада  еңбекке  баулу 
ҽрекетімен  байланысты  балалардың  экологиялық  санасының  дамуы,  жалпы  адамзаттық 
жауапкершілікті  сезіну,  табиғатты,  жерді,  ҿсімдіктерді,  малды  белсенді  тҥрде  қорғауға  ҽзір 
болу  тҽрбие мҽселелерін атап кетуге болады.  
«Технология»  пҽнінің  мазмҧнымен  биология,  география,  денешынықтыру  пҽндерді 
оқыту  ҥрдісінде  олардың  мҽнін  кҥнделікті  ҿмірмен  тҧрмыс-тіршілікпен  байланыстырудың 
маңызы ерекше. Ол ҥшін пҽнаралық байланыс мҽселесі алға шығады. Оқу жоспарларының, 
оқулықтардың,  оқытушылардың  ҽрекетінің  мазмҧны  бҧл  мҽселелерді  шешуге  бағыт  алуға 
тиіс.  Олай  болса,  біздің  пікірімізше,  «Технология»  пҽнінің  мақсатында  оқушыларға  кҽсіби 
бағдарлауда шаруашылық ғылыми білімдердің мҽні биологиялық, аграрлық, физиологиялық, 
географиялық білімдер саласымен ҧштастыру қажет. Мҽселен, оқушыларға агробиологиялық 
білім  берудегі  мақсат  оларды  тек  қана  дақылдарды  егу,  кҥту,  баптау,  агротехникалық 
шараларды 
орындаумен 
шектелмейді, 
оларды 
сонымен 
бірге 
ҿсімдіктердің 
физиобиологиялық  қасиеттерін  оқып  білуді  талап  етеді.  Ендеше,  «Технология»  пҽні 
мазмҧнында  агрономиялық  мҽліметтер  болуға  тиіс.  Бҧл  жерде  айқын  болып  тҧрған 
педагогикалық  шарттың  мҽні  мынада:  оқушылардың  теориялық  білімі  жан-жақты,  кең 
ауқымда, практикалық іс-ҽрекеттермен тығыз байланыста болуын қажет етеді.  
Біздер  зерттеп  отырған  мҽселеге  байланысты  «Технология»  пҽні  бойынша  
оқушылардың  алған  білімдері  іс-тҽжірибеде  бекітіліп,  оларды  мағлҧматтар  алумен  шектеп 
қоймайды. Саябақтарда, арнайы алаңдарда оқушылар ҿсімдіктерді кҥтіп-баптайды, суғарады, 
ҿсіреді,  кҿбейтеді.Сҿйтіп,  білім,  іскерлік,  дағдыларын  қалыптастырады.  Олай  болса, 
«Технология» пҽнінің мақсатына оқушыларды жерді қастерлеуге, қҧнарлылығын арттыруға, 
ҿнімнің  сапасын  молайту  жолдарын  айқындауға,  шаруа  мамандықтарын  танып  білуге 
бағыттайды.  
Жоғары  сынып  оқушылары  ҥшін  агробиологиялық  білімдер  туралы  арнайы 
ҥйірмелерді,  факультативтерді  ҧйымдастыру  аталмыш пҽнді  оқытудың сапасын арттырады. 
Мҽселен,  сынып  сағаттарында  жаңа  прогрессивтік  технологиялар  туралы  мҽліметтерді 
талқылау, агробиология мамандарымен кездесулер, агробиологиялық станцияларға саяхат іс-
шаралары  оқушылардың  ауыл  шаруашылық  еңбегіне  қызығушылығын  оятады.  Сонымен 
бірге  ауыл  шаруашылық  еңбегіне  баулуда  оқушыларға  бҧл  еңбектің  дене  жҽне  рухани 
кҥштің  дамуына  бағытталған  саналы,  мақсатты,  жасампаздық,  интеллектуалды  ҽрекет 
екендігін тҥсіндіру қажет /4/.  
Жоғарыда айтылған ой-пікірлер келесі педагогикалық шарттың мҽнін ашады. Қандай 
жағдайда  «Технология»  пҽнінің  мазмҧнында  агробиологиялық  білімдердің  мҽні  айқындала 
тҥсуі  мҥмкін?  Бҧл  сҧраққа  жауап  іздеуде  біртҧтас  педагогикалық  ҥрдіс  теориясына  жҥгіну 
қажет.  Оның  негіздерін  қалаушылар  П.Ф.Каптерев,  Ю.К.Бабанский,  Н.Д.Хмель  /109/ 
оқушының  жеке  тҧлғасының  даму  мҽселесін  оқытумен  тҽрбиенің  біртҧтастығында 
қарастыру  қажет.  Жеке  тҧлғаның  дамуы  кҿптеген  қарама-қайшылықтарды  жою  барысында 
қалыптасады.  Ол  ҥшін  оқушы  ҽлеуметтік  тҽжірибенің  мҽнін  ҧғынуға,  басқа  адамдармен 
қарым-қатынасқа  тҥсуге,  ҿзі-ҿзінің  ҽрекетіне  баға  беруге  ҥйренуі  керек.  Қоғамдық 
тҽжірибеге араласу оқушыны кҿптеген ҽрекеттерге тҥсуді мҧқтаж етеді. Соның салдарынан 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ол  еңбектің  ҽр  тҥрлі  салаларымен  танысып,  қабілеттерін  жан-жақты  дамытуға  мҥмкіндік 
алады. Олай болса, біздің зерттеу мҽселемізге байланысты оқушылардың ауыл шаруашылық 
еңбегіне  қызығып  оның  мҽнін  ҧғынуға  бағыт  алу  ҥшін  мектептегі  педагогикалық  ҥрдісті 
біртҧтастықта қарастырып, бҧл мҽселенің ғылыми негіздерін анықтау керек.  
Біртҧтас педагогикалық ҥрдістің заңдылығы бойынша мҧғалім мен оқушы арасындағы 
іс-ҽрекет  екі  жақтылымен  сипатталынады:  мҧғалімнің  іс-ҽрекетінің  мақсатты,  мазмҧнды 
болуы  оқушының  іс-ҽрекетінің  нҽтижесінде  кҿрінеді.  Керісінше,  оқушының  іс-ҽрекетінің 
нҽтижесі  мҧғалімнің  іс-ҽрекетінің  мҽнін  ашады.  Олай  болса,  жоғары  оқушыларының  ауыл 
шаруашылық  еңбегіне  баулу  мҧғалімнің  іс-ҽрекетіне  тікелей  байланысты.  Егерде, 
«Технология»  пҽні  мҧғалімі  агробиологиялық  білімдерді  ҧғындыруда  кҽсіби  бағдарлауда 
оқушылардың  қызығушылығын  арттырып,  бағыт-бағдар  беруді  мақсат  кҿздесе,  онда  бҧл 
істің нҽтижелі болуы оқушылардың іс-ҽрекетінен кҿрінеді. 
Аталмыш  теория  бойынша  мектептегі  ҽрбір  болып  жатқан  жағдаятты  талдауда,  оның 
себеп-салдарларын оқу-тҽрбие ҥрдісінің біртҧтастығында айқындау қажет. Мҽселен, жоғары 
сынып  оқушыларының  болашақ  мамандықты  таңдау,  ҿмірлік  кҽсіптілікті  меңгеру, 
қабілеттерді  дамыту  мҽселелері  тек  қана  мектептегі  оқу-тҽрбие  ҥрдісінде  шешілуі  мҥмкін 
емес /6/. Бҧл мҽселеге қатысты отбасындағы ата-аналар ҽрекетінің ҥлгісі, қоғамдық ортаның 
ҽсері,  оқушылардың  мектептен  тыс  іс-шараларға  қатысуы,  қҧрбы-қҧрдастармен  қарым-
қатынастары  жҽне  т.б.  Сондықтан,  оқушылардың  кҽсіби  бағдарлаудың,  еңбекке  баулу 
жҧмыстарының  нҽтижесі  мектептің,  отбасының,  қоғамның  ықпалдарының  байланысында 
болады. 
Келесі  педагогикалық  шарт  халық  тҽрбиесінің  мҽнін  айқындайды.  Қазақ  халқы 
«баланы бастан» деп, бҧл нақыл сҿзінде терең ойын білдірген. Кҿптеген мақал-мҽтелдерде, 
аңыз-ҽңгімелерде еңбекке баулу, туған жерге деген сҥйіспеншілікті арту мҽселесімен тығыз 
байланыста  айтылған.  Мҽселен,  «Жер  қадірін  білмеген,  кедейлікпен  ҿтеді,  ел  қадірін 
білмеген,  ҿгейлікпен  ҿтеді»,  «Еңбек  етсең  ерінбей,  тояды  қарның  тіленбей»,  «Туған  жерге 
туыңды тік»,  «Ҿз елім, ҿлең тҿсегім»,  «Ҿзге  елде сҧлтан болғанша,  ҿз еліңде ҧлтан бол!  », 
«Отан оттан да ыстық» жҽне т.б. Қазақтың мақал-мҽтелдері кҿбірек қамтитын тақырыптары 
жастарды еңбексҥйгіштікке, еңбек адамын қҧрметтеуге, елдік, ынтымақ , бірлікке шақырады. 
Отбасында  ата-аналар  бала  тҽрбиесіне  лайықтап  ҿсиет  -  ҽңгімелерімен  ертегілерін  туған 
жерді бағалауға, ҿлкені ҽсемді етуге, қоршаған ортаны дамытуға бағыттаған /2/.  
Халық  педагогикасындағы  еңбекке  баулу  мҽселесі  ҧлттық  қолҿнер,  қолтаңбалы 
ҿнерлер,  сҽулет,  бейнелеу,  тҧрмыс-тіршілік  еңбегі  туралы  білімдерді  кеңейтуге  жастардың 
ҧлттық  санасының  негіздерін  қалыптастыруға  бағытталған.  Олай  болса,  қазіргі  мектепте 
жҽне  мектептен  тыс  балалар  мекемелерінде  еңбек  тҽрбиесінің  мазмҧнында  халықтық 
тҽрбиенің  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  ҧлттық  негізде  қҧралған  «Дҽстҥр»,  «Атамекен», 
«Кҽусар»  бағдарламаларды  тиімді  пайдалану  жҿн.  Ҽсіресе,  кҽсіби  бағдарлау  туралы 
оқушылардың  білімдерін  кеңейту,  кҽсіпкерлер  туралы  ақпараттар  беру,  кҽсіпкерліктің 
дамуының,  туған  жердің  кҿркеюіне  ықпал  етіп,  жастарды  ҿлкетануға,  кҽсіби  бағдарлау 
қажетті екенін сезінуге бағыттайды. 
 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1. Ананьев Б.Г. Педагогические приложения современной психологии. Хрестоматия по 
возрастной и педагогической психологии. Работы советских психологов периода 1946-1980 
г.г./ Под ред. И.И.Ильясова, В.Я. Ляудис. М., 1981. 
2. Жолдасбекова С.А. Еңбек технологиясына жҽне кҽсіпкерлікке оқыту ҽдістемесі. 
Ҽдістемелік нҧсқау. М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, 2004. – 26 б. 
3.
 
Раздымалин И.Ф. Формирование у школьников творческого отношения к труду в 
сельском хозяйстве. М.,1987. Док. дис. 
4. Чебышева В.В. Психология трудового обучения. – М,: Высшая школа, 1989 – 239 с. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
5. Кусаинов А.К., Устемиров К. Научно-педагогическое обеспечение развития системы 
непрерывного профессионального образования. Часть – 2.Алматы, 2003. 
6. Шалғынбаева Қ.Қ. Қазақ халық педагогикасындағы еңбек тҽрбиесі.  Док. дис. Алматы. – 
2006. З60 б. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье анализируется педагогический и психологический подход профессиональной 
подготовки  к  сельскохозяйственной  деятельности  детей  старшего  школьного  возраста. 
Определяет психологические и педагогические условия деятельности. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Жалпы  білім  беретін  орта  мектепте  оқу  –  тҽрбие  ҥрдісінде  кҽсіптік  білім  беру 
технологиялары негізінде оқу – тҽрбие ҥрдісін жҥйелі тҥрде ҧйымдастырылса, онда жоғары 
сынып  оқушыларының  ауыл  шаруашылық  кҽсіптің  белгілі  тҥріне  деген  тҥпкілікті  кҽсіби 
ықыласы  қалыптастырылады.  Ауыл  шаруашылық  еңбектің  ҽр  тҥрлі  кҽсіптерімен  танысуға 
мол  мҥмкіндіктер  пайда  болып,  жастар  мектеп  бітірген  соң  ауылда  қалып  еңбек  ету 
міндеттерін белгілеуге мҥмкіндік алады. 
 
 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: