-тақырып. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету

Міндеттемені орындау:

• 
  заңдарда немесе шартта көзделген айып төлету,
  
• 
  кепіл,
  
• 
  борышқордың мүлкін алып қалу,
  
• 
  аманат,
  
• 
  кепілдік,
  
• 
  кепілпұл,
  
• 
  және басқа да әдістер арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін.
  

Қаматамасыз ету әдістерін өздерінің сипаттарына қарай төрт топқа бөлуге болады. Қаматамасыз ету сипатының бірі міндеттемені орындамағанда немесе тиісінше орындамағанда борышқордың белгілі бір ақша сомасын төлеу арқылы қосымша мүліктік залал шегуінен (айып төлеу, кепілпұл) көрінеді. Екінші топтың несие беруші арқылы мүлікті өндіріп алумен жүзеге асады (кепіл). Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі несие берушіге тек борышқордың ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіріп алуды қамтиды. Төртінші топқа біздің заңымызға бұрын-сонда тән болмаған әдіс-борышқордың мүлкін ұстап қалу болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі сол - заң несие берушіге борышқордың өз міндетін орындамайынша, борышқордың затын өзін-өзі қорғау мақсатында ұстап, қалу құқығын береді.

Міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістері негізгі міндеттемеге қосымша міндеттеме түрінде көрінеді. Мысалы, сатып алу, сату шарты негізгі міндеттеме болып табылады, ал сол шартты жасаған жақтар міндеттемені мерзімінен кеш орындаса, онда айып төлету қарастырады. Айып төлету туралы келісім негізгі міндеттеменің болмысынан келіп шығады. Азаматтық кодекстің 292-бабының 3-тармағына сәйкес негізгі міндеттеменің жарамсыздығы оны қамтамасыз ететін міндеттемені жарамсыз етеді. Ал міндеттемені қамтамасыз ету туралы келісімнің жарамсыздығы негізгі міндеттеменің жарамсыз болуына әкеліп соқтырмайды. Қамтатамасыз ету міндеттемесі жөніндегі келісім жазбаша түрде жасалуы тиіс. Жазбаша нысанның сақталмауы, мәселен, айып төлеу туралы келісмнің жарамсызғына әкеліп соқтырады(АК 294-б).

Айып төлеу - кәсіпкерлік салада пайда болған міндеттемені орындауды қамтамасыз ету әдістереінің ең көп тараған түрі. Жеткізу, сатып алу, тасымалдау мердігерлік және т.б. шарттарды орындамау айып төлеу арқылы қамтамасыз етіледі.

Айып төлеудің есептеу әдісіне орай үш түрі болады: айып төлеу, айыппұл және өсу. Бұл орайда өсім ақшалай міндеттеменің уақытын өткізіп алған кезде қолданылады яғни өткізіп алған әр бір күн үшін соманың пайызымен ұсталады.

Айыппұл тек қана ақша сомасында немесе соманың белгілі бір мөлшерінде орындалмаған міндеттемеге қолданылады.

Қосымша міндеттеменің пайда болу негізінде айып төлеуді заңды және шартты деп екіге бөледі.

Шартты айып төлеу әр жақтың келісімімен айқындалады. Бұл орайда олар қандай бұзушылыққа, қандай мөлшерде қолданылатынын өздері анықтайды.

Айырықша айып төлеу несие берушіні тек айып төлеуді жүзеге асырумен шектейді. Балама айып төлеу де несие берушіге міндеттемені бұзғанынан келген залалады өндіртеме әлде төлетуді жүзеге асыра ма, оған өзінің тандауын айтуына мүмкіндік береді. Қазаргі қолданып жүрген заңдарда айып төлеудің аталған түрі бекітілмеген, ол тек шарт арқылы қаралуы мүмкін. Айып төлеудің негізгі мақсаты борышқордың өз міндеттемесін орындамағаны және тиісінше орындамағаны салдарынан несие берушінің шеккен зиянының орынын толтыру болып табылыды.

Кепіл құқығы заң немесе шарт арқылы туындайтын міндеттемеге негізделеді. Кепіл бойынша қатынастарда әр жақ кепіл беруші және кепіл ұстаушы деп аталады. Кепіл ұстаушы дегеніміз негізгі міндеттеме бойынша несие беруші, яғни кепілге құқығы бар тұлға кепіл туралы шарттың нысанымен мазмұны және ерекше талаптар хақында заңда белгіленген (АК 307-б) Кепіл туралы шарт жазбаша түрде жазылуға тиіс. Егер негізгі міндеттеме нотариалды куәландыруға жатса, онда кепіл турал шарт нотариалды куәландырылуы керек. Қозғалмайтын мүлік кепілі туралы шарт нотариалды куәландырылғанда ғана күшіне енеді. Кепілдіктің екі түрі болады: а) ипотека ә) кепіл зат

Ипотека - кепілге салынған мүлік кепіл салушының немесе үшінші бір жақтың иелігінде және пайдалануында қалатын кепіл түрі. Ипотекаға тұтастай кәсіп орындар, жекелеген құрылыстар, ғимараттар, яғни жерге тікелей байланысты басқа да объектілер сондай-ақ айналымдағы тауар және азаматтық айнвалымнан алынбаған басқа да мүлік ипотека мәні бола алады.

Кепіл беруші кепілге салынған мүлікті пайдалануды азаматтық кодекстің 315-бабына сәйкес жүргізе алады. Кепілге салынған мүлікті пайдалану үшін кепілге беруші кепіл ұстаушының келісімін алуға тиіс. Кепіл ұстаушы кепіл мәнін шартта көрсетілген шекте ғана пайдалануы құқылы.

Міндеттемені орындауды қамтамасыз етудің жаңа әдісі-борышқордың мүлкін (ұстап) қалау (АК 292-б) Оның мәні мынадай: борышқор айтқан тұлғаға берілуге тиісті затты және сол зат бойынша борышқор міндеттемені мерзімінде орындамаған немесе кідіртудің салдарынан оған басқа да залалдар әкелсе міндеттеме қашан орындалғанша несие беруші затты өзінде ұстай тұрады. Қазақстандық азаматтық заңдарда борышқордың мүлкін алып қалуға анықтама берілмеген. Бұл әдістің өзіне тән бір ерекшелегі несие беруші заттық құқыққа ие бола тұрып меншіек иесі бола алмайды.

Кепіл болушылық бойынша кепіл болушы басқа жақтың (борышқордың) несие беруші алдында осы жақтың міндеттемесінің орындалуына толық немесе ішін ара қосалқы жауап беруге міндеттенеді(АК 330б) Кепіл болушылық арқылы ақшалай міндеттеме қамтамасыз етіледі. Кепіл болушылық кезінде борышқардың несие берушісімен оның кепіл болушысы арасында шарт жасалады. Кепіл болушылық - міндеттеменің қамтамасыз ету әдісінің дербес түрі. Кепіл болушы несие берушінің қайған талаптарын қанағаттандыруға міндетті.

Кепілдік бойынша кепілдік беруші, заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда, басқа жақтың несие берушісі алдында осы жақтың міндеттемесінің орындалуына толық немесе боршқормен ортақтасып ішін ара жауап беруге міндеттенеді. Кепілдік дегеніміз негізгі міндеттеме бойынша борышқор болып табылмайтын тұлға мен міндеттемені қамтамасыз ететін несие беруші арасындағы тағайындалған құқықтық қатынас болып табылады (АК 270-б) Кепілдік шарттары жазбаша нысанда жасалады. Жазбаша нысады сақтамау кепілдік шартының жарамсыз болуына әкеліп соқтырады. Кепілдік шарттарының тоқтатылуы кепіл болушының құқығы тоқтатылатындай тәртіпте жүзеге асады (АК 336-б) Уағдаласушы тараптардың біреуінің шарт бойынша өзінен алынатын төлемінің есебінен екінші тарапта және шарт жасау мен орындауды қамтамасыз етуге берілген ақшалай сома кепілпұл деп танылады. Кепілпұл туралы келісім оның негізгі міндеттемесінің сомасымен түріне қарамастан жарамсыз болудан сақтану мақсатында жазбаша жасалады. Бұл ереже негізгі міндеттеме нотариалдық жолмен куәландыруға тиіс болатын жағдайда да қолданылады. Келісімнің жазбаша нысанда жасалуын сақтамау кепілпұл келісімін жарамсыз деп тануға әкеліп соқтырады. Егер шарт жасалмаса, кепілпұл туралы келісім де болуы мүмкін емес.