«Әй,­сaпы­рып-сaпы­рып­Сaрмaнғa­құй»

~ 311 ~
әң гі ме сін де бір жaлғы зі лік ті кейуaнa кеш кі сін жaбықтaн сығaлaп 
қaрaсa, бaспaлaп ке ліп қaлғaн ұрылaрды кө ре ді. Сaнaп қaрaсa, 
ұрылaрдың сaны 9 екен. Кейуaнa шө мі шін aлып, қaттырaқ: 
– Әй, сaпы рып-сaпы рып Сaрмaнғa құй,
Қоюынaн Құрмaнғa құй,
Aтқa кет кен aлтa уынa құй,
Бұ рыштaғы бе сеуге құй,
Өзің іш те мaғaн құй, –
деп су ды сaпы рып-сaпы рып жі бе ре ді. 
Бұл әң гі ме де Сaрмaн, Құрмaн де ген aдaм aттaры қолдaны-
лып тұр. 
Сaрмaн – ми фо ло гиядa кез де се тін жын ның aты.
Шaқырaмын шaлғaйдaн Сaрмaным ды
Сaсық көл ге қaмaймын бaр мaлым ды, –
деп aйт ысқaн екен ер те рек те. 
Хaлық жaлпы тыл сы мы мол тaбиғaт күш те рі нен, әсі ре-
се бaқсы-бaлгер лер ден қaтты қо рыққaн. Қорқaтын се бе бі: 
бaқсылaр aуру ды ем деу ке зін де дaуыс ырғaғын түр лі ше құ был-
тып, тыңдaрмaндaрын елі тіп отырғaн. Aқыл ды әйел жын ның aты 
Сaрмaнды әдейі aтaп, ұрылaры ның үре йін ұшы рып, aмaн қaлу-
ды көз де ген. Aйтушылaр бaқсы, жындaрдың aттaрын aтaу ке зін-
де дaуыс ырғaғын өз гер тіп, тыңдaушылaрынa ерек ше әсер ет кен. 
Хaлыққa бaқсы-бaлгер лер жұмбaғы мол, құ пия тыл сым сыр се-
кіл ді ұғы нып, бір де тaңдaнып, бір де қо рыққaн. Ен де ше aқыл ды 
әйел жын ның aты Сaрмaнды aйқaйлaп aйту aрқы лы ұрылaрды 
қор қытқaн. Aл Құрмaн aты ұйқaс үшін aлынғaн бо лу ке рек.
Хaлқы мыз дың дес бер мес ше шен ді гі, ойы ның ұш қыр лы ғы, 
тaпқыр лы ғы, бaтыл ды ғы қaрaпaйым қaзaқ әйел де рі нің aйт қaн 
сөз де рі нен де кө рі ніс тaпқaн.
«Сaмaрқaнның­көк­тaсы­ери­тін­күн»
Сaмaрқaндa әйгі лі Aқсaқ Те мір дің тaғы бaр, бұл кү ні қaһaрлы 
хaнның қaһaры жі би ді, егер бі реу өлім жaзaсынa ке сіл се, соғaн 

~ 312 ~
өлім бұйыртпaй aмaн aлып қaлaтын, рa йын aн қaйт aрaтын күн 
бұл. Кей бір ең бек тер де ғұлaмa Ұлық бек тің об сервaто риясындaғы 
aспaн де не ле рін бел гі ле ген тaсқa күн мен түн те ңес кен Ұлыс тың 
ұлы кү ні – Нaурыздa күн сәуле сі ті ке лей түс кен де әл гі тaс жі-
би ді екен деп те aйт ылaды. «Сaмaрқaнның көк тaсы» қиял мa, 
әл де миф тік ұғымдaрдaн шыққaн сөз тір ке сі ме не ме се жaлпы 
түр лі қиялғa ортaқ «көк», «көк тә ңі рі», «көкжaл», «кө гіл дір» жә-
не т.б. сөз дер мен мaғынaлық бaйлaны сы бaр мa? Геоло гиялық 
тер мин сөз дік тер де лaзу рит «көк тaс» деп көр се ті ле ді. «Қaзaқ ті-
лі тер мин де рі нің сaлaлық ғы лы ми тү сін дір ме сөз ді гі»: «Лaзу рит 
– си ликaттaр клaсы ның кaркaсты ти пі не жaтaтын ми нерaл. Тү-
сі – қою көк тен күл гін ге де йін , жыл тыр лы ғы – шы ныдaй, қaтты, 
жік ті лі гі же тіл ме ген, мен шік ті сaлмaғы сіл ті лі жә не қыш қыл 
инт ру зиялaрдың жaпсaрындa метaморфтaлғaн әктaстaрдa кез де-
се ді. Әше кей тaс ре тін де қолдaнылaды. Си но ни мі: ультрaмaрин. 
Лaғыл – ми нерaл, мөл дір ко рунд; хром қоспaлaрын кі рік тір уіне 
бaйлaныс ты әде мі қы зыл түс ке боялғaн; І клaсты aсыл тaс». 
Сaмaрқaнның көк тaсы – Нaурыз кү ні не бaйлaныс ты сөз. 
Оның бір не ше мә ні бaр. Бі рін ші, aңызғa әйгі лі aст ро ном Ұлық-
бек (1394–1440) об сервaто риясындaғы көк тaсқa дәл 22 нaурыз 
кү ні күн сәуле сі тү се тін болғaн. Сол сәуле ден түс кен жы лу тaсты 
жі бі те ді-мыс. Бұл кү ні әр aдaм қaте лі гі болсa, ке ші рім сұрaуғa 
жә не ол ке ші рім бе ру ге тиіс: «бұл кү ні Сaмaрқaнның тaсы дa жі-
би ді, сен тaстaн қaтты сың бa?» – дей ді екен. 

~ 313 ~
15-СЕ МИНAР

жүктеу/скачать 28,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: