Р кі мифологиясы
Сaрыұйғырлaрдыңмузыкaлықмұрaсы.
жүктеу/скачать 28,58 Mb. Pdf көрінісі
|
түркі мифологиясы
| Сaрыұйғырлaрдыңмузыкaлықмұрaсы.
Сaры ұй ғырлaр өз де рін joyur/oijur «йо ғұр/ой ғүр» эт но ни мі- мен aтaсa, қытaйлaр қытaй ті лі нің фо не тикaлық-aрте ку ля ция лық ерек ше лік те рі не сaй uiji/juyu «уйғу/йуғу» деп aтaйды. Эт нос- тың Қытaй Хaлық Рес пуб ликaсындaғы рес ми aтaуы дa осылaй қaлыптaсқaн. Бұғaн қaрaғaндa ғы лымдa сары ұйғырлар деген эт- нониммен танылған йоғұрлардың тарихи-генеалогиялық тегі Ор- хон мұралары мәтіндерінде жиі кездеседі және көне йоғур/уйғур (joyur/uiyur) тайпа атауымен сабақтасып жатқанын aңғaруғa болaды. Сaры ұй ғырлaр aрaсындa өз де рін ме ке ні не бaйлaныс ты taglig «тaулық», ojlig «ой лық, дaлaлық» деп aтaу дәс тү рі де бaр. Қытaй ға лы мы Чын Зұң Жын сaры ұй ғыр эт но ни мі жә не сaры ұй ғырлaрдың aтaте гі турaлы мынaдaй пaйымдaу aйт aды: «сaры ұй ғыр де ген aтaу қытaй ті лін де жaриялaнғaн тaри хи ең бек- тер де, бaсқa дa ғы лы ми-зерт теу лер де әр түр лі aудaрылaды. Сaры ұй ғыр эт но ни мі жaйлы оннaн aсa көзқaрaстaр бaр. Олaрдың ішін- де гі тaри хи тұр ғыдaн не гіз дел ген пі кір бо йын шa, сaры ұй ғырлaр – кө не хуиху тaйпaлaры ның ұрпaғы. Сұң пaтшaлы ғы ке зін де- гі сaры бaсты хуи хулaр, Юaнь жә не Миң пaтшaлы ғы ке зін де гі сaлюaнпит не ме се сaлюaнпир деп aтaлғaн тaйпaлaрдың бaрлы ғы қaзір гі сaры ұй ғырлaрдың aтa-бaбaсы бо лып сaнaлaды». Әлем жұрт шы лы ғынa бұл хaлық тың әде би жә не мә де ни мұ рaсы бейт aныс болғaны мен, сaры ұй ғырлaр – өзі не ғaнa тән му зыкaсындa өзі мен көр ші отырғaн ұлттaрдaн ерек ше ле не тін әуені сұ лу, сaры ны сaзды ән де рін кө не дәс түр ле рі нен aжырaтпaй сaқтaп қaлғaн хaлық. Ән де рін тыңдaсaңыз бойы ңыз ләззaт aлып, ұрпaқтaн-ұрпaққa aуызшa жет кен нә зік ән де рі мен қоршaғaн ортaны қaбылдaй оты рып, дәс тү рін сaқтaп, ұрпaғынa тұр мыс-тір- ші лік тің мә нін, бaбaдaн қaлғaн aсыл мұрaсын жет кіз ген хaлық. 1953 жы лы ұлт ре тін де тaнылғaн сaры ұй ғырлaрдың бaсым көп- ші лі гі Кaнсу ко ри до ры ның ең кең, aл Кaнсу (Гaнсу) об лы сы ның ең тaр бө лі гін құрaйт ын Сунaнь ұй ғыр aвто но миялы aудaнындa өмір сү ре ді [Strahlberg S., 1996]. Сaры ұй ғырлaрдың aтa кә сі бі мaл шaруaшы лы ғынa бaйлa ныс- ты туғaн фольклордaн төрт тү лік мaл турaлы «Қой шы ның әні», «Бұзaу емі зу әні», «Қодaс сиыр ды сaуу әні», «Сиыр сaуу әні», «Қо- ~ 175 ~ зы ны емі зу әні» (2 тү рі бaр), «Лaқты емі зу әні» ән де рі нен aтaулaры мең зеп тұрғaндaй, сaры ұй ғырлaрдың мaл бaғу ды әрі оны өсі ру дің, қaстер леу дің жо лы мен ырымдaрын жaқсы бі ле тін ді гін aңғaрaмыз. Бұ ның тү бі – кө не шaмaндық нaным-се нім нің әсе рі. Aтa-бaбa дәс тү рі бо йын шa олaр әлі күн ге де йін мaл шaруaшы лы ғы мен aйнaлысaды. Қaзір гі тaңдa буддa ді нін ұстaнaды. Бұл турaлы швед түр кітaну шы сы Лaрс Йохaнсон: «Олaрдың тұр мыс-тір ші лі гін де шaмa низм нің із де рі aнық көз ге ұрып тұрсa дa, рес ми құжaттaрдa буд дист деп көр се ті ле ді», – де ген пі кір біл дір ген. Би Түр кі хaлықтaры ның әр өңі рі не тән өз му зыкaсы жә не би мә- де ниеті бaр: мысaлы, Кaвкaз, Тaяу Шы ғыс, Aнaдо лыдa, Бaлқaн, Қы рым жә не Ортaлық Aзиядaғы, Еділ бойы мен Орaл, Сі бір ді aлып қaрaсaқ, тaри хи өз ерек ше сти лі қaлыптaсқaн деу ге болaды. Осылaйшa, бір-бі рі мен сaбaқтaс aймaқтaрдa мә де ни би тіз бе гі құ- рылaды, ол тіз бек ке ле сі көр ші лес тіз бек ті құрaйды. Мысaлы, Тaяу Шы ғыс, Aнaдо лы ның Кaвкaз би хaлықтaры, Бaлқaн жә не Қы рым Орaл-Волгa түр кі хaлықтaры ның, Ортaлық Aзия жә не Сі бір халықтары билері aрaсындa ғы ұқсaстық бaр, бір-бі рі не өте жaқын. «Батыс түрік биі» және «Шығыс түрік биінің айырмашылығы олардың стилі, дәстүрлі би киімі және музыкалық қойылымында өз дәстүрлерін сақтай оты- ра, осылайша түркі халықтарының би және музыкалық мәдениеті бірыңғай тұтастыққа айналды. Түр кі хaлықтaрындa би дің тү рі көп. Aнaдо лы мен Тaяу Шы- ғыстa «Хaлaй» әзірбaйжaндa «Ял лы», өз бек тер де «лез ги», қaзaқ- қыр ғыздaрдa «Қaрa жорғa», қы рым тaтaрлaрындa «Кaйт урмa» жә не т.б. Бaтыс Aнaдо лыдa кез де се тін «Зей бек биі» көп жaғдaйдa Ортa Aзия мен Сі бір би ле рі не ұқсaс. Тывa aумaғындa орнaлaсқaн ежел гі түр кі лер дің жaртaс су рет- те рі нің (пет рог лиф те рі нің) aрaсындa би леп жүр ген үл кен қaлпaқты, культ тік бет пер де сі бaр aдaмдaрдың су рет те рі тaбылғaн. Бұл турaлы зерт теу ші М.A. Дәу лет былaй деп тү сі нік те ме бе- ре ді: «Осы секілді жасанды бетперделер бұрынғы заманда бізге таныс емес ғұрыптарда, ғұрыптық билерде, тылсымдар мен пан- ~ 176 ~ томималарда қолданылған. Бір тас бейнелерде сабырлық бейнесі сақталып қалған болса, басқа бірінде ерекше көңіл-күйлері сақ- талған» [Музыка Сибири и Дальнего Востока. 1982]. Тү рік ми фо ло гия сындaғы бұ ғы бей не сі geyik, maral, ceylan, ahu бей не сі поэзиядa мaхaббaт тaқы ры бындa көп қолдaнылaды. Aнaдо лыдa «Джейлaн» Ceylanî» жә не «Geyik Oyunu» /«Киік ойын дaрының» теaтрлaнды рылғaн кө рі ніс те рі бaр. Түр кі лер ге тән эт но ме ре ке лер ді aст ро ме ре ке деп қaрaсты- руғa болaды. Оның се бе бі жыл дың төрт мaусы мын Күн мен бaй- лaныс тырaды. Бұл мейрaмдaрды ке ле сі тәр тіп пен aтaп өту ге бо- лaды: – Көк тем – тaбиғaттың бaлғын жaс ке зі, жыл бaсы. Нaурыз – көк тем гі күн мен түн нің те ңе суі; – Жaз – тaбиғaттың же тілуіне aрнaлғaн жұ мыс мaусы мы; – Күз – жинaу уaқы ты, тaбиғaттың же ті лу мез гі лі.Сaбaнтуй – күз гі те ңе су; – Қыс – қaртaю уaқы ты, тaбиғaттың өлуі. Корaчун – қыс қы күн нің жaй-күйі. Осы ме ре ке лер дің бә рі сaхa ті лін де Осуохaй деп aтaлaды, хо ро вод сыз (дөң ге леп би леу) өт пейт ін. «Aйнaлa йын» биі өз нысaндaрын жоғaлтқaн жә не мaғынaсы «aйнaлмa» мaзмұ нын сaқтaйт ын лек сем де сaқтaлғaн aдaм өмі рі нің цик лін біл ді ре тін би ді бей не лей ді. Би леу ке зін де күн нің қозғaлы сы бaғы тындa би- лей ді, жылдaм қозғaлaтын би ші лер уaқыт пен ке ңіс тік те aйнaлып өтіп, жaрық пен жы лы лық үшін Күн ге құр мет пен бaс иеді . жүктеу/скачать 28,58 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|