ОРГАНИЗМДЕРДІҢ БИОТИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ

ОРГАНИЗМДЕРДІҢ БИОТИКАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫ

1. 
   Табиғатта кездесетін «жемтік – жыртқыш», «қор – тұтынушы», «паразит
   

• 
  қожайын» жүйелерінің арасындағы ұқсастықты талдауда, тірі табиғаттағы және адам қоғамының әртүрлі жүйелерінің элементтерінің арасындағы қатынастардың формаларының арасында негізгі орындардың басшысын қосарлы қарым-қатынастардың алатынын байқау қиындыққа соқпайды. Төмендегі 53 суретті зерттеп, кері әсер байланысы принципі бойынша реттеу дегеніміз не? Түсіндіріңіз.
  

53 - сурет. Кері әсер байланысы принципімен реттеу

2. 
   Саңырауқұлақтар үшін антибиотиктердің экологиялық маңызы неде?
   

3. 
   54 - суретте биотикалық қарым-қатынастардың әртүрлі типтері көрсетілген. Қарым-қатынастардың типтеріне сәйкес санды көрсетіңіз.
   

54-сурет. Биотикалық-қарым-қатынастар типі

4. 
   Үш түрге жататын жыртқыштардың (а, б, в) қоректенуін зерттеген кезде олардың Х түрдегі жемтікті тұтыну жылдамдығының жемтік популяциясының тығыздығына тәуелділігі 55-суретте көрсетілгендей болатыны анықталған.
   

Сурет-55. Үш түрлі өзара байланысты емес жыртқыштардың жемтіктерді тұтыну жылдамдықтарының өзгеруі

5. 
   Аяққұйрықтардың бірнеше түрінің таза және аралас дақылдарын зертханалық жағдайларда даралар тығыздығының өсуіне байланысты жауап қайтаруын зерттеді. Таза дақылдарда даралар арасындағы шиеленіс жағдайы графикке сәйкес өзгеретіні анықталған (56-сурет). Берілген әрекеттесу нұсқаларының себебі неде?
   

Бір дараға шаққандағы шиеленістердің орташа саны

Экспозиция мерзімі, тәулік

56-сурет. Коллемболалардың әртүрлі түрлері дақылдарының өсуі кезіндегі шиеленістер жиілігінің экспозиция мерзіміне тәуелділігі:

6. 
   Егістікте арамшөптер әрқашанда мәдени дақылдар үшін зиянды бола ма? Жауаптарыңызды мысалдар келтіріп түсіндіріңіздер.
   

7. 
   Үй жануарлары мен өсімдіктеріне бәсекелес болатын жабайы түрлерді жоюға адамдар міндетті ме?
   
8. 
   Түрлердің көпшілігі ерте кездерде жойылғаны белгілі. Бұл құбылыс сонда түрлік құрамның біртіндеп кедейленгенін көрсетеді ме?
   

9. 
   Жануарлардың өсімдіктердің тұқымдарын, спораларын,
   

10. 
    57-суретте келтірілген көрініс биотикалық-қарым-қатынастың қай типінің мысалы?
    

11. 
    Орман бірлестігінде мынадай түрлердің жұптардың арасында байланыстың типтері қандай?
    

16. 
    Берілген тірі организмдер тізімінен табиғатта бір-бірімен мутуалистік қарым-қатынаста болатын жұптарын құрыңыздар.
    

17. 
    59- суретте организмдердің қарым-қатынасының қандай типі көрсетілген?
    

18. 
    Бұғы мен қоян- шөпқоректі жануарлар. Оларды бәсекелестер деп атауға болады ма?
    

19. 
    Түлкі мен тышқан, бит (кене) мен құмырсқа, жылқы мен жылқы арасындағы қарым- қатынас типін анықтаңыз.
    

20. 
    60-суретте келтірілген көріністер биотикалық-қарым-қатынастың қай типінің мысалдары.
    

60-сурет. Организмдердің байланыс типі

21. 
    Мысықтар, дала сұр тышқандары, көбелек пен бұғылар, түкті аралар мен жоңышқалар- бірлестіктердің бөліктері. Бірақ, мысықтар жоңышқаға немесе көбелектер бұғыларға әсер ете алады ма? Бұндай қарым- қатынас типі қалай аталады?
    

61-сурет. Орман ағзалары

22. 
    Екі ағзаның ара қатынасы теориялық тұрғыда мынандай белгілердің жұптық түрімен көрсетуге болады: “+”, “-” және “0”. “+” белгісі ағзалардың жағдайының жақсаруын білдіреді, ал “-” белгісі төмендеуін білдіреді, “0” белгісі қарым – қатынас кезінде өзгерістердің жоқтығын білдіреді. Биотикалық қарым – қатынас типтерінің жанына өзіне сәйкес жұп белгілерді қойыңыз.
    

ЖЫРТҚЫШТЫҚ СИМБИОЗ ПАРАЗИТИЗМ БӘСЕКЕЛЕСТІК НЕЙТРАЛИЗМ АРАМТАМАҚТЫҚ КОММЕНСАЛИЗМ АМЕНСАЛИЗМ

23. 
    62-суретте организмдердің селбесіп тіршілік ету типінің мысалдары келтірілген. Екі популяцияның бірлігі облигатты болатын қатынас немесе екі жаққа да бірдей пайда әкелетін қарым – қатынасты суреттегі организмдер мысалында түсіндіріңіз.
    

24. 
    Төмендегі түсініктерді өз анықтамаларына сәйкес бағытпен көрсетіңіз.
    

Қарым – қатынас типтері Анықтама

Мутуализм (симбиоз) Екі популяция өзара әрекеттеспейтін және

25. 
    63-суретте келтірілген жыртқыштық сияқты «оң-теріс»типі бойынша қарым-қатынас қалай аталады?
    

63. 
    сурет. «Оң-теріс»типі бойынша қарым-қатынас мысалы
    

26. 
    Нүкте орнына сәйкес терминді жазыңыз. Құрамында хлорофилі бар және көмірсуды өндіретін, бірақ суды және ондағы еріген минералды тұздарды иесінен алатын өсімдіктерді деп атайды.
    

27. 
    15-кестенің соңғы бағанасына әртүрлі түрлердің особьтер арасындағы биотикалық қарым–қатынасының типін суреттейтін мысалдарды толтырыңыз. Әрбір түрді мысалға бір рет қана қолдануға болады.
    

28. 
    Жақын туыс түрлер арасындағы қатты бәсекелестікке қарамастан табиғатта бірге тіршілік етеді. Осы жағдайда бір түрдің екінші түрді ығыстыруы неліктен байқалмайды?
    

63. 
    сурет. Жақын туыс түрлер
    

29. 
    Жұп ағзалардың арақатынасында туындайтын биотикалық қарым – қатынастың типтерін анықтаңыз: а) сиыр – адам; б) үлкен ала тоқылдақ – шырша; в) ішек таяқшасы – адам; г) балық – акула; д) өсімдік беті – сары құмырсқа; ж) қара шыбын – бөлме шыбыны; з) адам – қансорғыш маса; к) бұғы
    

• 
  тиін; л) шырша– сібір жібек құртының жұлдызқұрты; м) қасқыр – қарға, н) адам – дизентерия таяқшасы, о) кох таяқшасы – адам, п) тоқылдақ – ағаш, р) қасқыр – көбелек, с) қоян – көртышқан.
  

30. 
    Табиғатта кәдімгі қарағай топыраққа кедей батпақты жерлерде немесе керісінше құрғақ жерлерде орман қалыптасады. Адам қолымен егілген
    

31. 
    Көптеген төменгі сатылы өсімдіктер жоғары сатылы өсімдіктердің ағзасында паразитті өмір сүреді. Мысал келтіріңіз.
    

32. 
    65 - Суретте келтірілген арыстанның әртүрлі түрлердің особтарымен арасындағы арақатынасының типін анықтаңыздар.
    

63. 
    сурет. Арыстан мен мен құстардың арақатынасы
    

33. 
    Берілген тізімнен табиғатта трофикалық (қоректік) қарым – қатынаста болатын ағзалардың жұбын құрастырыңыз (атауларды бір рет пайдалану керек): көкқұтан, үйеңкі, амеба, қоян, құмырсқа, су бактериялары, қабан, бақа, қарақат, маса, жолбарыс, шаяндар, сазандар, шортан, ұлулар
    

34. 
    Берілген тірі организмдер тізімінен табиғатта бір-бірімен бәсекелес болатын жұптарды құрастырыңыздар (Организмдер атауын тек бір рет ғана қолдануға болады).
    

35. 
    Насеком-фитофагтар мен олардың паразиттерін таратуда синхрондылық қалай жүзеге асырылады?
    

36. 
    Күйіс қайыратын сүтқоректілердің ішек қарнында ашу процесін жүргізетін бактериялар бар. Бұл қандай қарым-қатынастың типінің мысылы.
    

37. 
    Пәтерші –түр басқа түрде немесе оның тіршілік орнында қожайын- түрге пайда да, зиянда келтірмейтін «оң-нөл» типі бойынша қарым-қатынас түрін атаңыз.
    

38. 
    Берілген тізімнен бір – бірімен мутуалистік қарым – қатынасқа түсетін ағзалардың жұбын құрастырыңыз (атауларды бір рет қана пайдалануға керек): бал арасы, қайыңқұлақ саңырауқұлағы, емен, актиния, қайың, шаян, көктерек,
    

40. 
    Сүтқоректілер табиғи бірлестіктің маңызды компоненттері. Олардың қарым – қатынасқа түсетін типтері – жыртқыштар мен жемтіктердің қатынасы, бәсекелестік және симбиоз. Өздеріңізге таныс сүтқоректілердің әртүрлі түрлердің особтарының арасындағы ара қатынасының типтерін анықтаңыздар.
    

40. 
    Жартылай шөлді және дала жайылымдарында өсетін өсімдіктердің түрлік құрамына сарышұнақтар қалай әсер етеді?
    

40. 
    Төмендегі суретте организмдердің арасындағы қарым-қатынас түрге жататынын атаңыз.
    

А Б

63. 
    сурет. Организмдердің байланыс типтері
    

40. 
    Нақты жануардың басқа ағзалармен тікелей және жанама бәсекелестігін анықтайтын мысалдар құрастырыңыз.
    

40. 
    Адамның өт жолында және ішегінде қауіпті лямблиоз ауруын тудыратын қарапайымдылар – лямблиялар орналасуы мүмкін. Әдетте, лямблиялардың ас қорытатын вакуольдері жоқ. Бұны қалай түсіндіруге болады?
    

40. 
    Бір қожайында екі паразиттер бірлесіп қатар тіршілік еткенін сіз байқадыңыз. Олардың тіршілік циклдерінің синхронды ма, әлде жоқ па? Оны қалай тексеруге болады?
    
41. 
    Бір қожайында екі паразиттер бірлесіп қатар тіршілік еткенін сіз байқадыңыз.
    

40. 
    Ондатра біздің елге 1928 жылы әкелінген. Қазіргі кезде бұл аң кәсіпшілік аңға айналды. Ондатра санының күрт өсуін немен түсіндіруге болады?
    

63. 
    сурет. Ондатра
    

40. 
    Адамдардың барлық паразиттерін жоюға болады ма?
    

40. 
    Шортанның ұзын, өткір, артқа майысқан тістері болады. Неге бұл балықтың тістерінің құрылысы осындай? Неліктен шортан табиғатта табиғи таңдау факторы ретінде қызмет атқарады?
    

40. 
    63-суреттегі лань-бұғының бір түрінің және сары шымшықтың мысалында «оң-оң» қарым-қатынасын түсіндіріңіз. Бұл қарым-қатынас қандай түріне жататынын атаңыз.
    

63. 
    сурет. «Оң-оң» қарым-қатынас мысалы
    

40. 
    Қыста үйлердің қасында суықторғайлар пайда болады. Олар қалақайдың, жемістердің дәндерін тұмсықтарымен тістеп қоректенеді. Сарнауық торғайлар жазда бунақденелілермен, қыста бүтіндей жұтатын жемістермен қоректенеді. Жоғарыдағы мәліметтерді пайдалана отырып, қай құс жидекті бұталардың таралуына әсер ететіндігін анықтаңыз.
    

40. 
    Паразиттердің көптеген түрлері жұқпалы, тіптен қатерлі ауруларды (сүзек, тырысқақ, безгек, энцефалит, оба, т.б.) таратады. Қазақстан территориясында қандай организмдер кейбір паразиттерді таратушылар ретінде роль атқарады?
    
41. 
    69-суреттегі мутуализм мысалдарын мұқият қараңыздар. Мутуалистік байланыстарды түзетін организмдерді анықтаңыздар және симбиоздан ерекшеліктерін атаңыз.
    

63. 
    сурет. Мутуализм мысалдары
    

40. 
    «Өсімдіктердің бір– біріне оң және теріс әсер етуі» тақырыбын тексеру мақсатында оқушыларға гүл шоқтарын құрастыру тапсырмасы беріледі. Бірінші құмыраға тек раушан гүлдерді, екінші құмыраға тек шегегүлдерді, ал үшіншіге екеуін араластырып орналастырады. Міндетті түрде гүл шоқтардың қайсысы ұзақ сақталатынын анықтау керек. Ескерту! Қызғалдақ пен нарцисс, шегегүл мен раушан гүл бір құмырада бір – біріне қарсы әсер етеді. Олардың тіршілігінің ұзақтығына байланысты композицияны құрастыру үшін боз арша бұтақтарын қосады. Қойылған тәжірибенің нәтижелерін түсіндіріңіз.
    

40. 
    Қажетті сөздерді қойыңыз.
    

40. 
    Күйіс қайыратын сүтқоректілердің ішек қарнында ашу процесін жүргізетін бактериялар бар. Бұл қандай қарым-қатынастың типінің мысылы.
    

40. 
    «Қауіпті бөтендер» деп аталатын ағзаларға мысал келтіріңіз. Олар неліктен қауіпті?
    
41. 
    Бір жерде тіршілік ететін екі жақын туысты, әдетте бір жерде қоректенетін теңіз құстарының экологиялық қуысының үйлеспеушілігін 70- суреттегі су құзғындарының мысалында түсіндіріңіз.
    

63. 
    сурет. Екі жақын туысты теңіз құстарының қорек құрамы (үлкен және ұзынтұмсықты су құзғындары)
    

40. 
    Сазан мен табан балық – бейбіт балықтар, ал шортан – жыртқыш. Қандай белгілер осындай қорытынды жасауға негіз болды?
    

71–сурет. Сазан Шортанның басы

40. 
    Қарқылдақ шағалалар мен құтандар сияқты құстардың бірнеше түрлері бірге ұялайды. Ақ құтан мен қызғылт қалбағай бірлесіп ұялағанда аталық құтандар қалбағайлардың ұяларынан шыбық ұрлайды. Бұндай ұрлықтар кейде төбелеске әкеледі, бірақ жасқаншақ қалбағайлар көбінесе жақтырмаған күңкілмен ғана шектеледі. Қалай дегенмен де бұндай тіршіліктен келетін пайда, құтандардың сұғанақтығынан шеккен реніштерін басып кетеді. Бұндай қарым- қатынас қандай типке жатады?
    

40. 
    Кестеге “паразит, паразиттің қожайыны, паразитті тасымалдаушы” түсініктерінің мәнін ашатын пікірлерге сәйкес тұрған шартты белгілерді көрсетіңіз. Безгектің қоздырушысын, оның қожайынын және тасымалдаушысын көрсетіңіз.
    

40. 
    Бір территорияда өмір сүретін түлкілер мен қасқырлар бәсекелес болатын ресурстарды атаңыз.
    

72-сурет. Қасқыр және түлкі

40. 
    Аңшыларға құмырсқа илеуі көп жерлерде аңдардың көп болатынының белгісі екендігі таныс. Неге?
    

40. 
    Еуропада барлық картоп өндірушілердің қас жауы бүкіл өнімнің жартысына дейін құртатын фитофтора болып табылады. Фитофтора Орталық Америкада да кең таралған, бірақ ол жерде картопқа онша көп зиян келтірмейді. Бұл заңдылықты қалай түсіндіруге болады?
    

40. 
    Орта Азия тұрғындары мынадай аңыз айтады: бірде жылан қорғансыз балапандары шырылдаған қарлығаш ұясына жорғалайды. Ол өз мақсатына жету үшін, балапандарды жұтуға дайын болғанда, тұмсығында ірі дәуіті бар қарлығаш келеді. Дәуіт өзінің алдыңғы аяқтарымен жыланның көзін ойып алады. Соқыр болған жылан құлап, балапандар құтқарылады. Ғылыми тілде осынау әдемі аңыздың шындыққа жанаспайтынын түсіндіріңіз.
    

40. 
    75–суретті мұқият қараңыз. Жыртқыштардың жемтіктерін аулау мен ұстауының бейімделушілігін көрсетіңіз.
    

75-сурет. Әртүрге жататын жануарлардың жыртқыштыққа бейімделушілігі : 1-сегізаяқ; 2-акуланың жағы; 3-алып жылан; 4-арыстан; 5- бүркуші балық; 6- ақ бүйі; 7-қармауыш балық.

40. 
    Астық жинау кезінде наубайшылар кейбір бидайдың масақтарының көмірге ұқсастығын байқаған. Дәндер күлгін қара “мүйізшелерге” айналған. Неге бұлай болған? Бұл құбылысты түсіндіріңіз.
    

40. 
    Берілген график қандай биологиялық құбылысты суреттейді?
    

76–сурет. «Жыртқыш– жемтік» жүйесіндегі тәуелділік

40. 
    77-суретті қараңыз. Жабысқақ балықтың иесі акулаға «тоғышарлық» мысалы өзара қарым – қатынастың қай түріне жатады?
    

77. 
    сурет. «Тоғышарлыққа» мысал. Жабысқақ балық (1-сыртқы көрінісі; 2-
    

40. 
    78–суретте паразитоид-шабандоз көрсетілген. Паразитоидтарды жыртқыштар мен паразиттердің арасындағы бөлек аралық экологиялық топқа жатқызады. Оларды жыртқыштармен және паразиттермен қандай белгілері байланыстырады?
    

77. 
    сурет. Шабандоздың өсімдік битіне жұмыртқа салуы
    

40. 
    Қарға тұқымдасына жататын қарғаның қара және қызыл клущица сияқты түрлері өте биік тауларда тіршілік етеді. Мысалы Гималайларда кейбір клущитцалар 8100 м биіктікте табылған. Көбіне бұл құстар 5000 м биіктікте қой отарлары жайылатын жерлерде жиі кездеседі. Қойлар мен құстардың қарым- қатынасы жақсы. Неліктен бұл құстар қойлардан қорықпайды, ал қойлар тіпті құстарға өзінің арқасына отырғызуға қарсы емес? Бұл жануарлардың бұндай мінез-құлықтарының себебі неде?
    
41. 
    Ежелгі Римде бұршақ тұқымдасты өсімдіктердің топырақтың құрамын жақсартатыны белгілі болған, сонымен қатар бұл өсімдіктерден кейін егістіктердегі өнім әрқашанда бай болады. Басқа мәдени өсімдіктермен салыстырғанда бұршақ тұқымды өсімдіктерде азоттың мөлшері екі-үш есе
    

40. 
    79-суретті қараңыз. Осы паразиттерді жұқтырудың салдары қандай?
    

40. 
    Африкада, Оңтүстік Азияда және Австралияда кең таралған сиқырлы шөп көптеген астық тұқымдасты өсімдіктердің тамыр жүйесін зақымдайды және 20 жылға дейін өспей, топырақта жасырын тіршілік күйінде жатуға қабілетті 500 мыңнан астам тұқым өндіреді, бірақ олар қожайын өсімдіктер кездеспесе, сол тыныштық жағдайында ұзақ уақыт бойы бола береді. Ал олардың қасында қожайын- өсімдік қалай пайда болады, тап сол кезден бастап сиқырлы шөптің тұқымы бірден күрт өсе бастайды, сосын олар қожайын өсімдіктердің тамырына енеді. Сиқырлы шөп түрінің жоғалмауына оның тұқымының өнгіштігінің ұзақ уақыт сақталуы қалай әсер етеді?
    

40. 
    80-суретті мұқият қараңыз. Сұңғыланың жалаңаш шырмауықпен байланысының қандай қарым – қатынас типіне жататынын анықтаңыз.
    

80–сурет. Сұңғыланың жалаңаш шырмауықпен қарым – қатынас типі

40. 
    Адамдар тұрғын үйінің қасында жиі кездесетін әртүрлі зиянды омыртқасыз жануарларды құртуға белсенді қатынасатын сүтқоректі жануарлардың кейбіреулерінің экологиялық рөлін сипаттаңыз.
    

40. 
    Орыс теңіз жүзушісі Ф.Ф.Беллинсгаузеннің берген сипаттамасы бойынша: «Аз жануарлардан құрастырылған, сұлулығымен, масштабтылығымен адамзат миын таңқалдыратын маржан аралдары жер шарындағы зор ғимаратты елестетеді». Маржан рифтерінің экожүйелері жоғары өнімділікпен, түрлік алуан түрлілігімен, жануарлар әлемінің таңғажайыпты бейімделушілігімен ерекшеленеді. Суретті мұқият қарап, биотикалық қатынастың қандай типтері орын алатынын анықтаңыздар.
    

81-сурет. Маржан рифтері