Р. Сыздык 1-том indd
жүктеу/скачать 1,9 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай Р Сыздықова
| суретші, бояушылық» (II, 271), – дейді. Абайда осы суретші
деген туынды сөз «сурет салатын художник» мағынасында. Абай сурет сөзін екінші мағынада және қолданады. Бұл да – бұрынқазақ әдеби тілінде болмаған мағынасы. Ол белгілі бір табиғат құбылысының, іс-әрекеттің, қимылдың т.б. суреті, орысша «картина» дегенге сай келеді. Бүркіт салу тәрізді қызықты аңшылық картинасын көз алдыңа келтіріп айтып- айтып келіп (осы күнгіше айтсақ: суреттеп беріп), соңында: «Ұқпассың үстірт қарап бұлғақтасаң, Суретін көре алмассың көп бақпасаң» (I, 23), – дейді. Бұл сияқты «тұтас бір қимыл- әрекеттің суреті» дегенді Абайдан бұрынғы ешкімнен кездестірмейміз. Осы күнгі суреттеу («сипаттау, баяндау, жан-жақты көрсетіп беру») сөзінің түбірі осы Абайдағы жаңа мағынасынан шыққаны байқалады. Қазірде архаизмдер тобына кеткен бірқатар шығыс сөздері Абай тұсындағы халық тілінде актив элементтер болды. Олардың дені – ислам дініне қатысты аят, күпірлік, ахирет, пәни (жалған), құбыла, тағзым, сопы, имам, хазірет т.б. және діни ритуалдардың атаулары болып келеді. Солардың бірі – Құдайдың бірнеше атауы: қазақтың исламға дейінгі жалпы түріктік Тәңрі-сі бар ма, парсының Құдайы-ы, арабтың Алла-сы, Құдіреті-сі, Жаббар-ы, Расул-ы бар ма – барлығыда бұл кез- де актив сөздер. Абай да оларды жатсынбай, синонимдік қатар түзеп пайдаланады. Бір жерінде: Тәңрі қосқан жар едің сен (II, 85, салыстыр: халық тіліндегі Құдай қосқан қосағым) деп кел- се, екінші жерде: Оған Құдай тағала айтып па, пәленшеден тәуір болсаң болады деп (II, 177) дейді. Үшінші жерде: Алла деген сөз жеңіл, Аллаға ауыз – жол емес (I, 214) деп арабша атауын жиі қолданады. Сөйтіп, Абай лексикасындағы шығыс сөздерінің елеулі тобы – тілде шеттігі сезілместей болып ертеректе еніп сіңіскен, қалыптасып орныққан лексемалар. Абай оларды шет көрмей, жалпыхалықтық қордан алып пайдаланған. Бұлардың қазақ тілінде етене болғандарының тағы бір белгісі – олар кез келген қаламгерде, ауыз әдебиеті үлгілерінде жиі және еркін, кейде 83 тіпті кейбіреулері мағына үстеп қолданыла беруі. Сан жағынан, бұлар – Абайда да жиі қолданылған сөздер 76 . Тілге ену мерзімі жағынан қарағанда, араб-парсы сөздерінің екінші тобы тағы бар. Олар – XIX ғасырдың ішінде, әсіресе II жартысында еніп қолданыла бастаған немесе бұрыннан бар болса да, осы кезеңде әртүрлі факторларға байланысты актив- тене бастаған сөздер. Әрине, бұларды осы кезеңдікі деп әзірге ешбір айна-қатесіз кесіп айту қиын, өйткені жоғарыда айттық, бұл жұмыс, бір жағынан, XIX ғасырға дейінгі үлгілердің лек- сикасын түгел регистрацияға алып, анықтауға байланысты болса, екінші жағынан, бұл үлгілер көбінесе хатқа түспей, ауызша жеткендіктен, соңғы жеткізушілер өз тұсындағы нор- маларды қосып жіберіп шатастыратыны және бар. Дегенмен жеке әрбір сөзге таласпай, жалпы алғанда, өткен ғасырда актив қолданылған бір топ араб-парсы сөздерінің бары факт екенін батыл айта аламыз. Жоғарыда, кіріспеде атадық, Абай тұсында қазақ даласын- да оқу-ағарту, кітап шығару сияқты құбылыстар бұрынғыға қарағанда едәуір жанданды. Оның ішінде мұсылманша оқу Орта Азия түркі халықтарының жазу дүниесіне тән элементтерді активтендірді. Бұрынғы ақын-жырауларда қалам, қағаз, сия, кітап, дәуіт, медіресе, шәкірт тәрізді таза оқу процесіндік зат, адам атаулары некен-саяқ ұшырасса, ХІХ ғасырдың ІI жартысындағыларда әлдеқайда жиі қолданылған. Мысалы, Дулат пен Шортанбайда бұл саладан сызған хат, кітап, ғарап, парсы (әңгіме тіл, оқу жайында), кітаптың тәмам болуы, жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|