103
мәселеге тоқтауға тура келеді. Әдетте жазба нұсқаларда
кездесетін шет тілдік сөздердің күллісі сол тілге енген (кірген)
лексикалық единица болып табылмайтыны аян. Сөз кірме
болып саналуы үшін оның белгілі бір белгілері, межелері бо-
лулары тиіс. Айталық, дәстүрлі критерийлер – кірме сөздің
қабылдаған тілдің фонетикалық және грамматикалық жүйесіне
сәйкестенуі, жаңа сөз жасау мен фраза құрауда актив болуы,
ауыспалы мағынаға ие болу қабілеті т.т.
89
Бұлардан басқа да
белгілер кірме сөздің ену дәрежесін танытады. Айталық, шет
тілдік сөздің семантикалық жағынан сіңісуі, олардың тілдегі
бұрынғы бар сөздерден мағына жағынан дифференцияла-
нуы және тілде әрдайым қолданылуы, сондай-ақ белгілі бір
стильдік сфераға жатпайтын сөз болса, оның әдеби тілдің әр
алуан жанрында қолданыла беру қабілеті, ал термин болса,
терминологияның сол саласында тұрақты түрде пайдаланылуы
тәрізді қасиеттері ол сөзді кірме элемент ретінде танытады.
Бұл шарттардың тұрғысынан келсек, Абайдағы кірме
сөздердің ішінде тілге енбеген немесе енуге тиісті емес
тобы бар. Бұл топ өз ішінен тағы ажыратылады. Қазақ әдеби
тіліне енбеген арабизм-фарсизмдердің үлкен бір бөлегі – ис-
лам діні тақырыбына қатысты ұғым, қимыл, зат атаулары.
Бұлардың қазақ тіліне ене алмау себебі тіпті де діни сөздер
болғандығында емес, біздіңше, негізгі себебі қазақ тілінде
теологиялық тақырыпты проза жанрының дамымағандығын-
да. Дін мәселелерін дәл Абайша философиялық сипатта
қазақша ғылыми проза тілімен әңгіме еткендер өте аз
90
. Бұл –
бір. Екіншіден, бұл іспеттес араб элементтері жеке сөздер емес,
тұтас не грамматикалық тіркес, не сөйлем болып келеді. Текст
ішіне өзге тілден енгізілген тіркестер, фразалар, сөйлемдер
89
Достарыңызбен бөлісу: