Редакция алқасы

77
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Балпейсова С.А. 
магистрантка  Казахско-русского международного университета, г. Актобе
Научный руководитель: к.ю.н., доцент Жумагазиева Р.Ш.
ТРУДОУСТРОЙСТВО ОСУЖДЕННЫХ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ
Резюме. В данной статье исследованы некоторые проблемные вопросы, касающиеся  трудозанятости осужденных и 
предложены пути совершенствования действующего законодательства.
Түйін. Бұл мақалада автор сотталғандарды жұмыспен қамтамасыз етуге қатысты мәселелерді зерттеп қолданыстағы 
заңнаманы жетілдіру жолдарын үсынады.
Resume. In this article, the author examines the problem of employment of convicts and offers new approaches to improve 
existing legislation of Kazakhstan.
Проблема  трудовой  занятости  осужден-
ных на сегодняшний день остается нерешен-
ной. Изучению данной проблемы уделено мно-
го внимания в научных работах, таких ученых, 
как  А.А.  Пионтковский,  Д.С.  Чукмаитов,  А. 
Жусупов, А.И. Зубков, С.И. Кузьмин, В.Г. Шу-
михин, С.А. Рожков, Х.Х. Валиев, Н.А. Власов 
и другие. Эта проблема имеет свою трудную, 
долгую  историю.  Согласно  ст.  52  Советско-
го  Исправительно-трудового  кодекса  РСФСР 
от 16 октября 1924 года администрация мест 
заключения  должна  была  принимать  меры  к 
обеспечению их занятости. Согласно ст. 4 Со-
ветского ИТК, предусматривалось построение 
вместо оставшихся от прежнего времени тю-
рем  сети  трудовых  сельскохозяйственных  и 
фабричных колоний (ст. 4). В соответствии со 
ст. 9 заключенные должны содержать себя за 
свой счет. Согласно ст. 77 работа исправитель-
но-трудовой  колонии  должна  быть  организо-
вана по принципу хозяйственного расчета [1, 
с. 127].
Теперь  места  заключения  ориентирова-
лись,  прежде  всего,  на  решение  хозяйствен-
ных  задач  [2,  с.  9].  Происходил  необосно-
ванно  быстрый  рост  числа  заключенных.  По 
данным, в частности, согласно отчетов ВЧК-
ОГПУ-НКВД-МГБ-КГБ  СССР  в  1933  году 
было осуждено 239 664 человека, в 1934 году 
– 78 999 человек, 1935 году – 267 076 человек, 
в 1936 году – 114 383 и в 1937 году – 790 665 
человек [3, с. 321].
Заинтересованность  государства  в  ис-
пользовании  труда  осужденных  выражается 
в  планомерном  направлении  их  на  наиболее 
тяжелые  вредные  для  здоровья  участки  ра-
боты  с  неимоверной  продолжительностью 
рабочего  дня.  Историко-правовые  и  полити-
ческие  аспекты  организации  труда  осужден-
ных  исследованы  А.  Жусуповым.  Он  пишет: 
«Необходимость подготовки и принятия спе-
циального  законодательного  акта  об  уголов-
но-исполнительной  системе,  ее  учреждениях 
и  предприятиях,  нормы  которой  корреспон-
дировались  бы  с  действующим  гражданским 
и другими отраслями права, не вызывает со-
мнения»  [4,  с.  9].  Переход  к  рыночным  от-
ношениям,  сопровождаемый  общим  спадом 
производства,  разрывом  сложившихся  хозяй-
ственных связей, высоким уровнем инфляции, 
ростом  безработицы  и  кризисом  финансовой 
системы, создал крайне тяжелые условия для 
функционирования  учреждений,  исполняю-
щих наказания. 
Сложившаяся за многие годы мощная про-
изводственная база в местах лишения свободы 
практически распалась, и ее остатки оказались 
на  грани  банкротства,  что,  в  свою  очередь, 
не  позволяет  эффективно  выполнять  задачи 
по  привлечению  осужденных  к  общественно 
полезному  труду  в  современных  условиях. 
Почти каждый третий из них не обеспечен ра-
ботой, и это главным образом отражается на 
воспитательном  процессе.  В  условиях,  когда 
предоставление работы осуждённым само по 
себе  является  стимулом  добросовестного  ка-
чественного  труда,  прямое  стимулирование 
труда  затруднительно  из-за  малых  объемов 
работ. При этом предпочтительнее опосредо-
ванное  стимулирование  труда,  как  одной  из 
составляющих  правопослушного  поведения 
осуждённых, когда основой применения меры 
поощрения  выступает  не  выполнение  норм 
выработки,  а  отношение  к  труду  и  качество 
выполненной работы. По данным средств мас-
совой  информации  только  32%  осужденных 
обеспечены работой. Председатель Комиссии 
по правам человека при Президенте РК Ж. Аб-
дильдин считает, что эту проблему не решить 
без помощи Правительства. Необходимо пред-
усмотреть  меры  государственной  поддержки 
путем предоставления госзаказа и льгот [5].

_______________________________________________________________________
78
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Как известно, труд – один из тех средств, 
который  способствует  исправлению  осуж-
денных.  Эта  проблема  усугубляется  тем,  что 
безработица  в  больших  размерах  существует 
и вне зоны, на свободе. После развала Совет-
ского Союза с его централизованным распре-
делением рабочих мест Республика Казахстан 
столкнулась с доселе не существовавшей про-
блемой – безработицей (превысившей к 2000 
году отметку в 5,6%, по неофициальным дан-
ным  –  порядка  14-20%).  Люди,  привыкшие 
к  командной  экономике,  где  рабочее  место, 
равно как и зарплата, были гарантированы, с 
трудом адаптируются к новым условиям, где 
существует рынок труда, конкуренция и дей-
ствительно  предъявляются  высокие  требо-
вания  к  работникам.  Кроме  того,  появились 
иностранные компании, которые имеют свои, 
сложившиеся веками критерии к персоналу, а 
также индивидуальные методы работы с ним, 
свои методы управления и использования че-
ловеческих ресурсов [6].
Следует  отметить,  что  «неблагоприятная 
ситуация  в  экономике,  обвальный  спад  про-
изводства оказали негативное влияние на со-
стояние  трудоиспользования  осужденных. 
В  настоящее  время  заняты  полезным  трудом 
лишь 27 процентов от среднесписочной чис-
ленности осужденных. Из этой номенклатуры 
продукции, выпускаемой ранее предприятия-
ми уголовно-исполнительной системы, около 
40  процентов  оказались  невостребованными 
на  рынке,  более  30  процентов  представляют 
неконкурентноспособные изделия» [7, с. 23]. 
Здесь  же  Н.  Власов  указывает  на  необходи-
мость совершенствования действующей зако-
нодательной базы, проведения реформы орга-
низационно-трудовых  учреждений  и  органов 
их управления.       На наш взгляд, при тоталь-
ной  занятости  осужденных  трудом  государ-
ство  было  озабочено  не  реализацией  целей 
уголовного наказания, а получением прибыли 
и  разрешением  экономических  задач  за  счет 
дешевой рабочей силы.
В  1995  году  планировалось  обеспечить 
работой 40 900 человек, а удалось трудоустро-
ить только 19 тысяч [8]. Положительный опыт 
обеспечения  трудозанятости  осужденных  в 
России,  Узбекистане,  США  исследован  Х.Х. 
Валиевым [9, с. 60]. Можно утверждать, что на 
данном этапе, как на законодательном уровне, 
так и на практике труд не выступает в качестве 
фактора, способствующего реализации целей 
уголовного наказания.
Целенаправленно в течение всей истории 
развития пенитенциарной системы труд осуж-
денных  не  всегда  использовался  в  качестве 
главного средства реализации цели исправле-
ния. Хотя во многих трудах ученых, таких, как 
А.А. Пионтковский, А.С. Михлин, С.Ж. Жора-
беков, Д.С. Чукмаитов, Х.Х. Валиев и других, 
труд  осужденных  к  лишению  свободы,  рас-
сматривался как средство воспитания, которое 
имеет  экономическое,  дисциплинирующее  и 
оздоровительное значение.
На сегодняшний день многие  представи-
тели властных структур Казахстана,  депута-
тов Парламента остро волнуют проблемы тру-
доустройства  осужденных,  в  частности,  это: 
Сат Токпакбаев, С.Темирбулатов, Н.Турецкий 
и  Ш.Мырзахметов,  которые  обратились  с 
предложениями,  с  которыми  мы  полностью 
согласны, они предлагают рассмотреть следу-
ющие вопросы:
- об упразднении РГП, а промышленные и 
производственные здания передать в ведение 
администрации учреждений, на  которые воз-
ложить полномочия и ответственность за обе-
спечение осужденных работой;
-  о  предоставлении  предприятиям  УИС 
налоговых  льгот,  освобождении  их  от  НДС 
(до  2006  года  предприятия  исправительных 
учреждений такими льготами обладали);
-  о  размещении  на  предприятиях  испра-
вительных учреждений как государственных, 
которые могли бы обеспечить многие потреб-
ности  силовых  структур  (КНБ,  МЧС,  МВД, 
МО)  объектов  здравоохранения,  образования 
и  национальных  компаний,  способствовать 
размещению  коммерческих заказов на них;
-  о  проведении  открытых  тендеров  для 
всех  желающих  предпринимателей  в  рамках 
уголовно-исполнительной  системы  с  обяза-
тельным условием, что заказы должны выпол-
няться  на  промышленных  зонах  учреждений 
с  привлечением  труда  заключенных,  отбыва-
ющих наказания; Перечисленные инициативы 
требуют внесения изменений в Гражданский, 
Бюджетный, Налоговый и Уголовно-исполни-
тельный кодексы, а также в некоторые другие 
законодательные акты страны[10].
Мы полагаем, что реализация указанного 
предложения  позволит  в  значительной  мере 
увеличить  трудоустройство  осужденных  в 
местах  лишений  свободы,  поднять  на  новый 
уровень промышленное производство уголов-

79
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
но-исполнительной  системы  и,  тем  самым, 
внести ощутимый вклад в укрепление эконо-
мики страны. 
На  современном  этапе  развития  обще-
ства и в процессе реформирования уголовно-
исполнительной  системы,  происходящего  в 
современных  условиях,  претерпевают  опре-
деленные  изменения  цели  применения  труда 
осужденных  к  лишению  свободы,  его  соци-
ально-правовая  сущность,  изменяются  усло-
вия  труда  осужденных.  Уголовно-исполни-
тельная  система  имеет  весьма  ограниченные 
возможности для обеспечения трудовой заня-
тости осужденных в новых условиях. Возмож-
но, этим объясняется изменения, внесенные в 
Новый Уголовно-исполнительный кодекс РК. 
Ранее,  в  прежнем  уголовно-исполнительном 
законодательстве  четко  и  ясно  было  сфор-
мулировано  положение  о  том,  что  каждый 
осужденный  обязан  трудиться,  в  частности, 
ч.1 статьи 99 прежнего  УИК РК гласила: Все 
осужденные к лишению свободы обязаны тру-
диться в местах и на работах, определяемых 
администрацией  исправительного  учрежде-
ния.  Осужденные  привлекаются  к  труду  на 
предприятиях исправительных учреждений, в 
государственных организациях или организа-
циях иных форм собственности при условии 
обеспечения  их  надлежащей  охраны  и  изо-
ляции.  Осужденные  могут  заниматься  инди-
видуальной трудовой деятельностью. Отсюда 
вытекало,  что  если  осужденный  обязан  тру-
диться, то государство обязано его обеспечить 
работой. На практике, в силу того, что адми-
нистрация  учреждения  не  могло  всех  трудо-
способных  осужденных  обеспечить  работой, 
государство, в лице той же администрации  не 
привлекала к ответственности за невыполне-
ние  обязанности  трудиться  в  соответствии  с 
вышеуказанной ст.99УИК РК. 
В ч.1и 2 ст.119 Нового УИК РК Админи-
страция  учреждений  трудоустраивает  осуж-
денных  на  предприятиях  уголовно-испол-
нительной  системы,  оказывает  содействие 
в  трудоустройстве  в  организациях,  располо-
женных на территории учреждений либо за ее 
пределами, при обеспечении их охраны и изо-
ляции. Администрация учреждений принима-
ет меры по созданию рабочих мест для при-
влечения всех трудоспособных осужденных к 
оплачиваемым работам. При трудоустройстве 
осужденных  администрация  обязана  учи-
тывать  их  пол,  возраст,  состояние  здоровья, 
трудоспособность,  по  возможности  –  специ-
альность и ее получение во время отбывания 
наказания. Как видим, в соответствии с ныне 
действующем  законодательством  осужден-
ный  не  обязан  трудиться,  но  администрация 
учреждений  принимает  меры  по  созданию 
рабочих мест для привлечения всех трудоспо-
собных осужденных к оплачиваемым работам 
и  оказывает содействие в трудоустройстве в 
организациях, расположенных на территории 
учреждений либо за ее пределами, при обеспе-
чении их охраны и изоляции.    Отсюда выте-
кает, что государство, в лице администрации 
учреждения не обязан обеспечивать работой, 
он обязан лишь принимать меры по созданию 
рабочих  мест и  оказывать содействие в тру-
доустройстве.  То  есть  в  законе  четко  и  ясно 
не  определено  или,  вернее,  определено,  что  
осужденный, в соответствии с новым действу-
ющим  законодательством  не  обязан  трудить-
ся, а администрация не обязана обеспечивать 
всех трудоспособных осужденных трудом.
Мы  считаем,  что  ст.119  Нового  УИК  РК 
изложить  в  прежней  редакции,  то  есть  как 
ст.99 Прежнего УИК РК.  Нам представляется, 
что на сегодняшний день  необходимо прове-
сти  правовую экспертизу на предмет соответ-
ствия норм Нового Уголовно-исполнительно-
го  законодательства,  в  части  регулирующей 
отношения,  связанные  с  трудоустройством 
осужденных,  трудовому законодательству Ре-
спублики Казахстан.
Мы считаем, что это не самое верное ре-
шение данного вопроса, так как, труд продол-
жает  оставаться  одним  из  основных  средств 
исправления осужденных, что обусловливает 
необходимость стабилизации и развития про-
изводственно-хозяйственной 
деятельности 
исправительных учреждений, разработки пра-
вовых и организационных основ осуществле-
ния этой деятельности на современном этапе 
развития  уголовно-исполнительной  системы. 
Если  анализировать  состояние  деятельности 
различных исправительных учреждении в об-
ластях Казахстана, то выясняется, что во всех 
учреждениях  разный  уровень  или  степень 
трудоустройства  осужденных,  хотя  в  соот-
ветствии с действующим законодательством о 
прокуратуре, во всех органах и организациях 
должно  быть  точное  и  единообразное  при-
менение  законодательства.  В  соответствии  с 
действующим  законодательством  и  условия 
содержания и отношение к  деятельности по 

_______________________________________________________________________
80
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
трудоустройству  осужденных,  материально-
техническое  оснащение  должно  быть  одина-
ковым.
Список использованных источников
1. Исправительно-трудовой кодекс РСФСР, утверж-
денный 16 октября 1924 г. //Сборник нормативных актов 
по  Советскому  исправительно  -  трудовому  праву.-  М., 
1959.- С. 127-170.
2. Кузьмин С.И. от ГУМЗ до ГУИНА // Преступле-
ние и наказание.- 1997.- №5.- С. 9-11.
3. Криминология. Учебник / В.Н. Кудрявцев., В.Е. 
Эминов.– 2-ое изд. перераб. и доп. – М.: Юристъ, 1999.-
678 с.
4. Жусупов А. Законность и целесообразность в ор-
ганизации труда осужденных   //   Научные труды ВШП 
Әділет.- 1999.- №1.- С.91-95.
5.  Сулейменов К.Ш. Милиционер должен хорошо 
ловить, а вор – хорошо сидеть. Вот и вся арифметика. //
Казахстанская правда.- 1996.- 16 марта.
6.  Пряников В.С. С позиции прав человека //Казах-
станская правда.- 2003.- 21 декабря.
7. Будянская А., Утеулин Д. Об опыте управления 
человеческими ресурсами в Республике Казахстан //На-
учные труды Әділет.- 2000.- №2.- С. 157.
8. Власов Н.А. Проблемы и основные пути рефор-
мирования уголовно-исполнительной системы в Респу-
блике  Казахстан  //  Вестник  Министерства  юстиции.- 
1996.- №2.- С. 22-26.
9.  Валиев Х.Х. Займите осужденного трудом //Фе-
мида.- 2002.- №10.-С.60.
10.  Международное  информационное  агентство 
«КазИнформ»  (www.inform.kz)  Проблема  трудоустрой-
ства  осужденных  на  сегодняшний  день  является  акту-
альной от 26 октября 2011

81
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Нурланова В.С.
п.ғ.к. қауымдастырылған профессор м.а, 
ҚазМемҚызПУ, Алматы қ.
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДАРДЫҢ 
ҚҰҚЫҚ  БҰЗУШЫЛЫҒЫНЫҢ   АЛДЫН АЛУДА 
ҚОҒАМДЫҚ ҰЙЫМДАРДЫҢ   МАҢЫЗЫ
Түйін: Мақалада  кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылығының алдын  алуда қоғамдық  ұйымдардың маңызы  
туралы айтылады.Оған қазіргі заманда жасөспірімдердің уақытының көптігі қатты әсер етуде.Оған себеп бұрынғы 
пионер,комсомол ұйымдарының жабылуы. Бірақ оған қарамастан қазіргі таңда мектептерде қоғамдық ұйымдар көптеп 
ашылуда.Осындай қоғамдық ұйымдарға кәмелетке толмағандарды көптеп тартса,құқық бұзушылықтар да азаяды деп 
ойлаймын. Өйткені қазіргі таңда мектеп алдында болашақ ұрпақты қоғамда болып жатқан әртүрлі келеңсіз істерге 
қарсы тұра алатындай жігерлі, батыл, интеллектуалды қасиеті жоғары азамат тәрбиелеу міндеті қойылып отыр.
Резюме: В статье рассматривается важность общественных организаций в предотвращении правонарушений несо-
вершеннолетними. В современном мире этому способствует наличия способного времени у подростков из-за закрытия 
прежних пионерских, комсомольских организаций в школах. Но несмотря на трудности, на сегодняшний день откры-
вается много новых организаций в школах. Если привыкать как можно больше несовершеннолетних в их деятелность, 
думаю, что количество правонарушений пойдет на убыль. Потому что перед школой стоит задача взрастить будущее 
поколение энергичном, смелым и интелектуальным, чтобы противо стоять всем неприятным событьям, происходящим 
в обществе. 
Summary: This article discusses the role of social organizations in the prevention of offenses by minors. Nowadays it happens 
mainly because teenagers have plenty of spave time due to the closure of the former pioneer and komsomol organizations. But 
despite some difficulties, there are lots of new organizations opening now in schools. If as many minors are involved in their 
activities, the number of related offenses should deeline. It is important, because the school has the task to nurture the next 
generations to be energetic, brave and intelligent, so it will be able to withstand all the challenges that society has. 
Кәмелетке  толмағандар  болашағы  ешкімді 
бей жай қалдырмайды. Кез келген адам олар тура-
лы ой қозғар болса, олардың тәрбиесіне,тәртібіне 
аса көңіл бөлері сөзсіз. Қазіргі кезде мемлекет та-
рапынан қолданылып жүзеге асырылып жатқан 
шараларға  қарамастан,кәмелетке  толмағандар 
арасында  құқық  бұзушылық,  қылмыстық 
әрекетке  бару  белсенді  бағыт  алуда.Олардың 
арасындағы  қылмыстық  әрекетті  түп  тамыры-
мен  жою,болдырмау  мүмкін  емес,сондықтан 
заңгер  ғалымдар  олардың  белсенді  іс 
әрекетін  үнемі  зерттеу  үстінде.Кәмелетке 
толмағандардың құқықтық тәртіп бұзушылығын 
әлеуметтік,психологиялық 
тұрғыдан 
тал-
дау  үлкен  орын  алатыны  белгілі.Яғни,жас 
«қылмыскерлердің»құқық  бұзушылығына  се-
беп  болған  жағдайларға  ғылыми  тұрғыда  баға 
беру  шешілмеген  шешімін  табу  ғалымдардың 
басты  міндеті.Жалпы  баланың  қалыптасу 
кезеңінде  оған  әртүрлі  жағдайлар  мен  фак-
торлар  әсер  етсе,ол  ең  алдымен,оның  көзқ
арасына,қызығушылығына,икемділігіне 
өз 
нәтижесін  беріп,қатынас,  сезім,көңіл  күйді 
қалыптастырады.Осылар-дың  деңгейінде  бала 
бойында белгілі бір сипаттық белгілер мен жеке 
басының жақсы, жаман жақтары дамиды.
Кәмелетке  толмаған  жасөспірімнің  құқық 
бұзуына  себеп  болатын  тағы  бір  жағдай  ол 
қоршаған  орта.Баланы  қоршаған  орта  ретінде 
оның  аулада,көшеде  мектепте  қоршаған  бала-
ларды  айтуға  болады.Жасөспірімнің  мінезінің 
өзгеруі  тәртіп  ережесі  мен  өлшемін  меңгеріп, 
өздерін қоғамның толық мүшесі санаған аздаған 
топ  әсерінің  нәтижесі.Мектептен  тыс  уақытта 
балалар  ата-ананың  қарауынсыз  қалады.
Мұндайда  бала  мектепке  бармай  әр  түрлі 
істермен де айналысуы мүмкін.Көп жағдайларда 
қалалық  жерлерде  үй  ауыстыруда  баланың 
құқық бұзуына әкеп соқтырады.Ата-аналардың 
көпшілігі сабақтан бос уақытта баласының не-
мен  шұғылданып  жүргенін,достарының  кім 
екенін  білуге  ниет  етпейді.Осыдан  кейін  бала 
құқық бұзушылыққа оңай қадам жасайды.
Елімізде  бұрыннан  қалыптасқан  ком-
сомол,  пионер  ұйымдарының  ыдырауымен 
оқушылардың 
қоғамдық 
белсенділіктері 
біршама  әлсіреді.  Қоғамдық  ұйымдардың  жа-
былуы  оқушы-жастар  арасындағы  тәрбие 
жұмысының  нашарлауына,  тұлғаның  өзін-
өзі  әлеуметтендірілуіне  кері  ықпалы  бол-

_______________________________________________________________________
82
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
ды.  Оқушылардың  қоғамдық  ұйымдарын 
басқарудың  бірыңғай  ғылыми-әдістемелік 
кешенінің жасалмауы да оларды қоғамдық іске 
деген белсенділіктерін арттыруға кедергі болып 
келді. Осы жағдайлардың барлығы мектептерде 
белгілі  бір  жүйеге  қалыптасқан  оқушылардың 
қоғамдық  ұйымының  әлеуметтік  мәртебесін 
айқындаудың,  сол  арқылы  оларды  қоғамдық 
іске тартып әлеуметтендірудің ғылыми жүйесін 
жасаудың қажеттігін туғызды.
Қазақстан  Республикасы  үздіксіз  білім 
беру  жүйесіндегі  тәрбие  тұжырымдамасында: 
«Қазіргі  заманғы  қоғамда  адамнан  тек 
политехникалық білімді болуын талап етіп қана 
қоймай, жоғары деңгейдегі мәдениет, ғылым мен 
техниканың түрлі салаларында терең маманда-
нуын ғана емес, қоғамда өмір сүріп тіршілік ете 
білуді талап етеді. Баланың тұлғалық дамуының 
негізгі  параметрлері  оның  жалпы  адамзаттық 
құндылықтарға  бағытталуы,  ізгілік,  зиялылық, 
креативтілік, белсенділік, жеке басының намыс 
сезімі,  ой-пікірдегі  тәуелсіздік  болып  табыла-
ды.  Осы  қасиеттердің  даму  деңгейі  тұлғаның 
әлеуметтік  қалыптасуы  мен  әлеуметтік 
біліктілігінің көрсеткіштері деп қарастыруға бо-
лады», - деп атап көрсетеді. Негізгі міндеттерге 
жас  ұрпақты  тәрбиелеудің  әлеуметтік  маңызы 
мен  болашағын  қоғамның  түсінуін  акту-
алдандыру;  балалар  мен  жасөспірімдердің 
және  жастардың  түрлі  әлеуметтік  топтар-
мен  өзара  қарым-қатынасты  реттеуінде  жа-
уапты  шешім  қабылдай  алатын  және  өзіне 
жетекшілік  рөл  ала  білетін,  дербес  жеке  тұлға 
ретінде ашық ақпараттық, білікті, іскерлік және 
коммуникативтік  әлеуметтік  кеңістік  құруды 
ұйымдастыру; балалар мен жастардың қоршаған 
ортаға,  қоғамға,  табиғатқа  оң  көзқарасын 
қалыптастыруға  мүмкіндік  туғызу,  әлеуметтік-
педагогикалық жағдай жасауды ұсынады [1].
Қоғамдық  балалар  ұйымдары  мен  қозға-
лыстарының  қажеттілігі  мен  тәрбиелік  мүм-
кіндіктері  Қазақстан  Республикасы  Білім 
мемлекеттік  бағдарламасында  [1]  және 
Қазақстан  Республикасы  білім  жүйесіндегі 
тәрбиенің  кешенді  бағдарламасында  [2]  жан-
жақты қамтылды. Қазіргі таңда мектеп алдында 
болашақ ұрпақты қоғамда болып жатқан әртүрлі 
келеңсіз істерге қарсы тұра алатындай жігерлі, 
батыл,  интеллектуалды  қасиеті  жоғары  азамат 
тәрбиелеу  міндеті  қойылып  отыр.  Бұған  бүкіл 
қауым ата-ана, қоғам, зиялы қауым өкілдері бо-
лып  ат  салысқан  жағдайда  өз  шешімін  табуы 
сөзсіз.  Сондықтан  да  қазіргі  таңда  оқушының 
шығармашылық  іс-әрекетін,  жеке  басылық 
қасиетін, саяси көзқарастарын қалыптастыруда 
қоғамдық  ұйымдар  негізгі  орын  алады.  Әрбір 
жас қоғамдық қатынастарға түсу барысында аға 
ұрпақ салған ізгі мұраларды бойына сіңіреді. 
Кеңестік  дәуірде  қалыптасқан  балалар 
ұйымдарының  (октябрят,  пионер,  комсомол) 
таралуымен  балалар  әлеуметтік  кеңістігінде 
жаңадан  ұйымдар,  қозғалыстар,  бірлестіктер, 
т.б. пайда болды. Кез-келген ортада, мектептегі 
қоғамдық ұйымдар мен қоғамдық қозғалыстар 
оқушылардың  өз  еріктерімен  құрылатын 
әлеуметтік  орта,  әлеуметтік  кеңістік  болып 
табылады  Н.К.Крупская  балалар  ұжымын 
қалыптастырудың 
теориялық 
негіздерін 
анықтап,  ұжымды  оқушыны  дамытушы  орта 
ретінде қарастырып, тәжірибеде қолдану жолда-
рын көрсетті [3].
Педагогикалық  сөздікте  «Қоғамдық  ұйым 
–  қоғамның  тәртібі  мен  қалыптары  Жарғы  не-
месе құрушылар құжатта нақтыланып берілген, 
қоғамда  мүшенің  құқығы  мен  міндетін  бір 
жүйеге  келтірілген,  әр  мүшенің  арасындағы 
қарым-қатынасты реттейтін бірлестік» [4].
А.С.Макаренко  ұжымды  қалыптастыру 
теориясы  мен  тәжірибесіне  орасан  зор  еңбек 
сіңірді.  Ол  ең  алғаш  ұжымның  тәрбиелік 
қызметін  тұжырымдап,  оны  гуманистік  иде-
ялармен  толықтырды.  Педагогикалық  ұжым 
қалыптастырудың принциптерінен туындайтын 
ұжым  міндеттері  мен  құқықтарын,  әр  ұжым 
мүшесінің әлеуметтік ұстанымын анықтады [5].
Ал  қазіргі  кезде  осындай  ұжымдар  көп 
болса кәмелетке толмағандар  арасында құқық 
бұзушылықтар  да  аз  болар  еді.Өйткені  бала 
мектептен  кейінгі  уақытын  көбіне  қалай 
өткізетінін  білмей  әр  түрлі  жағдайларға  тап 
болуы  мүмкін.  Мектептен  тыс  оқушылар  са-
райы,  балалар  шығармашылығына  байланы-
сты  орталықтар  мен  үйлер,  туристік  базалар, 
балалардың  музыкалық, көркемдік, эстетикалық 
секциялары,музейлер,  кітапхана-лар,  теат-
рлар т.б. Бүгінгі тағда Қазақстан Республикасы 
Білім және ғылым министрлігі ұсынып отырған 
оқушылар ұйымының үлгі Ережесі және оқушы-
жастардың  белсене  өз  көзқарастары  негізінде 
құрылып  жатқан  ерікті  қоғамдық  ұйымдар 
оқушының  тұлғалық  қасиетін  айқындауға 
ықпал етеді.
Жастарды  бір  бағытқа  бейімдеп,  олардың 
іскерлік  қабілетін  тәрбиелеп  жетілдіретін 
ерікті  қоғамдардың  бүгінде  ТМД  елдерінде, 
Америка,Англия, Франция, Прибалтика сияқты 
өркениетті  елдерде  де  өмір  сүріп  отырғанын 
жақсы  білеміз.Қазіргі  таңда  мектептерде 
оқушылардың  қоғамдық  ұйымы,  оқушылар 
қозғалысы,  бірлестігі,  клубтары  құрылып, 

83
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
жұмыс істеуде.
Қоғамдық ұйымдар арқылы жоғары сынып 
оқушыларының  патриоттық  құндылықтарын 
қалыптастыруға  да  болады  Балалар  қозға-
лысын (бірлестік ұйым) – психологиялық кате-
гория жағынан да қарастыруға болады. «Балалар 
қозғалысы», «Бірлестік», «Ұйым» түсініктерінде 
өзіндік  жеке  жоспармен  психологиялық  меха-
низм тойтарыс береді, әрі психологиялық ерек-
ше топтағы әрекеттестік, психология аймағында, 
бөлімінде  әлеуметтік  психология  болады.  Бұл 
ұстанымдардан  балалар  қозғалысын  былайша 
көрсетеді:
-  Психологиялық  ортада  жасөспірімдер 
қалыптасады және жетіледі. 
-  Бірлестікте  балалар  өзіне  керекті  жол, 
өзіндік пікір, өзіндік есеп жасайды.
Балалардың 
қоғамдағы 
қозғалысын 
(бірлестік  ұйым)  педагогикалық  категорияда 
қарастыруға болады.
Балалардың 
қоғамдық 
бірлестігі 
объективті  түрде  маңызды  тапсырмалар-
ды  шешеді;  әлеуметтік  өмірге  балалардың 
қосылуы, қоғамда әлеуметтік практикада күшті 
дәрежелеу; әлеуметтік ортаға балаларды үйрету, 
оларды  қажеттіліктерімен  қамтамасыздандыру, 
қызығушылығы  және  сұрауы,  сонымен 
қатар  құқығын  қорғау,  тұрақтылық  және 
қызығушылық,  әлеуметтік  ортада  балалар 
негативті қатерден қорғанады. 
Кәмелетке  толмағандар  қылмыстарының 
алдын  алу  жұмысын  ұйымдастыруда  құқық 
бұзушылармен  күреске  теріс  ықпал  жасайтын 
жағдайларды  ескеру  қажет,  олардың  қатарына 
кәмелетке  толмағандар  арасында  маскүнемдік 
пен 
нашақорлықтың 
таралуы 
кіреді. 
Жасөспірімдер жасайтын әрбір үшінші қылмыс 
мастық  жағдайында  жасалады.  Сонымен  бірге 
кәмелетке 
толмағандарды 
маскүнемдікке 
еліктіретін  адамдарды  анықтау  жұмысы  үнемі 
белсенді  түрде  жүргізіле  бермейді  және  ондай 
адамдар жауапкершілікке тартылмайды.
Біздің  еліміздегі  жастардың  құқықтық 
және  әлеуметтік  нормативтік  ақпараттануы 
біраз  жақсартуларды  қажет  етеді,  ал  бірқатар 
жағдайлардағы  нормаларды  білмеу  оның 
нормативтік  талаптарға  сәйкес  емес  мінез-
құлқындағы  елеулі  факторлардың  бірі  болып 
шығады.  Адамгершілік-құқықтық  нормалар-
ды  білмеудің  құқыққа  қайшы  мінез-құлықтың 
себептері  мен  жағдайлары  қатарында  қандай 
орын  алатындығы  туралы  пікірлердің  әртүрлі-
лігіне  қарамастан,  жастардың  құқықтық  және 
басқа  да  нормативтік  білімдерін  кеңейтудің 
маңыздылығы  жөніндегі  мәселе  бойын-
ша  біртұтастық  өмір  сүреді.  Оқу  орында-
ры  басшыларының  ішкі  істер  органдарының 
жасөспірімдердің  мастық  жағдайда  ұсталуы 
туралы  көптеген  хабарламаларына  орай  еш 
әрекет жасамайтындығы, жасаған күннің өзінде 
айыппұл  салумен,  кәмелетке  толмағандардың 
істері  жөніндегі  комиссияның  айыппұл 
төлеттіруді  жариялауымен  ғана  шектелуі 
бірқатар аймақтарда әдеттегі жағдайға айналып 
отыр, ал түзетуге ұзақ уақытқа созылатын нағыз 
бақылау  сирек  орнатылады.Жасөспірімдердің 
оқумен  де,  еңбекпен  де  қамтылмауы  белгілі 
болып  отыр.  Қылмыстық  жауапкершілікке 
тартылған  кәмелетке  толмағандардың  көпші-
лігі  не  оқымайды,  не  жұмыс  істемейді.
Қызығушылықтарына  қарай  тұрғылықты  жері 
бойынша  құрылатын  клубтар  мен  спорттық 
үйірмелерге  негізінен  кіші  жастағы  балалар 
ғана  барады.  Инспекцияларда  есепте  тұратын 
көптеген  жасөспірімдер  мәдени-ағарту  және 
спорт  ұйымдары  жанында  жұмыс  істеп 
тұрған  үйірмелер  мен  секциялардағы  істермен 
шұғылданбайды. 
Кәмелетке 
толмағандар 
құқық  бұзушылықтарының  алдын  алу  туралы 
айтқан  кезде,  оның  нәтижелері  едәуір  шамада, 
біріншіден,  құқыққа  қайшы  мінез-құлықтың 
шынайы  фактілері  бойынша  құқықтық 
іс-әрекеттер  жасауы  мүмкін  кәмелетке 
толмағандарды,  екіншіден,  жасөспірімдерге 
теріс  ықпал  жасайтын,  қылмыстық  іс-
әрекеттерді  ұйымдастырушылар  мен  соған  ай-
дап салатын ересектерді уақытылы анықтау мен 
есепке алуға байланысты екендігін есте ұстаған 
абзал.
Қорытындылай 
келгенде, 
көптеген 
елдердегі қоғамдық ұйымдар мен қозға-лыстарға 
ғылыми-теориялық тұрғыда талдау жасау бары-
сында түйгеніміз, қоғамдық ұйымдар кәмелетке 
толмағандардың  құқық  бұзушылығының  ал-
дын  алуда  да,  жеке  тұлға  ретінде  дамуына,  өз 
ойын  еркін  айта  білуіне,  қоғамдық  қатынаста 
әртүрлі жағдайлардан шыға білуге баулитынын 
байқадық.

жүктеу/скачать 7,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: