Редакция алқасы

_______________________________________________________________________
128
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
рассматриваться в качестве результата высше-
го медицинского образования;
-  ответственность  государства  за  каче-
ство предоставляемых услуг предусматривает 
ответственность каждого преподавателя и сту-
дента за достижение профессиональной ком-
петентности [3]. 
К  качеству  высшего  медицинского  обра-
зования  предъявляются  высокие  требования, 
а формирование профессиональной компетен-
ции будущего врача является сложным много-
аспектным  процессом,  в  котором  различные 
умения и навыки формируются на разных ста-
диях образовательного процесса. 
В  самом  широком  смысле  под  профес-
сиональной  компетенцией  врача  понимается 
единство  его  теоретической,  практической  и 
этической  готовности  к  осуществлению  эф-
фективной  врачебной  деятельности.  Более 
полное понимание профессиональной компе-
тентности  врача  определяет  ее  как  квалифи-
цированное  воздействие  врача  на  пациента, 
т.е.  его  способность  выполнять  медицинские 
технологии,  снижать  риск  прогрессирования 
имеющегося  у  пациента  заболевания  и  воз-
никновения нового патологического процесса, 
оптимально использовать ресурсы медицины 
и обеспечивать объективные условия удовлет-
воренности пациента от его взаимодействия с 
врачом [4]. 
Мы выяснили, что в условиях компетент-
ностного  подхода  целью  высшего  професси-
онального  образования  является  подготовка 
квалифицированного  специалиста  соответ-
ствующего  уровня  и  профиля,  обладающего 
определенным набором компетенций. Модель 
выпускника  вуза  при  этом  должна  отражать 
виды  компетенций,  характеризующих  его  с 
профессиональной  стороны  как  специалиста 
той  или  иной  сферы  деятельности.  Ведущие 
ученые  Казахского  национального  медицин-
ского  университета  им.  С.Д.  Асфендиярова 
Т.А.  Муминов  и  М.И.  Даулетбакова  утверж-
дают, что профессиональная компетенция вы-
пускника медицинского вуза, помимо знаний 
и умений, включает:
-  когнитивную  готовность  –  умение  на 
деятельностном уровне осваивать новые зна-
ния, новые компьютерные и информационные 
технологии, умение учиться и учить;
-  креативную готовность – способность 
к поиску и постановке принципиально новых 
задач в профессиональной сфере;
-  понимание  тенденций  развития  здра-
воохранения в государстве и регионе в целом 
в сочетании с социальными и экономически-
ми процессами;
-  устойчивые  личные  качества:  ответ-
ственность,  целеустремленность,  решитель-
ность,  толерантность,  требовательность  и 
самокритичность при достаточно высокой са-
мооценке;
-  формирование устойчивой мотивации 
повышения  образования  как  необходимой 
предпосылки для занятия достойного положе-
ния в обществе;
-  воспитание  патриотизма,  осознание 
собственной  принадлежности  отечеству,  его 
культуре, медицинской школе .
В  исследовании  М.А.  Абировой,  посвя-
щенном  проблемам  оценивания  профессио-
нальной  компетентности  выпускников  меди-
цинских  вузов  представлена  характеристика 
составляющих профессиональной компетент-
ности [5].
Нами  были  проанализированы  исследо-
вания  российских  ученых,  раскрывающие 
сущностные  характеристики  общей  компе-
тентностной  модели  специалиста.  Метод 
моделирования  результатов  образования  с 
позиций  компетентностного  подхода  В.И. 
Байденко определяет как: 
-  отражение  в  системном  и  целостном 
виде образа результата образования; 
-  формирование  результатов  как  при-
знаков готовности выпускника продемонстри-
ровать соответствующие компетенции; 
-  определение структуры последних [6]. 
Автор указывает, что компетенция являет-
ся динамичная совокупность знаний, умений, 
навыков,  способностей,  ценностей,  необхо-
димая для эффективной профессиональной и 
социальной деятельности и личностного раз-
вития  выпускников,  и  которую  они  обязаны 
освоить  и  продемонстрировать  после  завер-
шения  учения.  В  то  время,  как  результатами 
образования  являются  демонстрируемые  вы-
пускниками по завершении обучения   знания, 
умения, навыки, которые выражаются  языком  
компетенций.  В  русле  нашего  исследования 
коммуникативная  компетенция  будущих  вра-
чей в условиях информатизации образования 
выступает в качестве ведущим составляющим 
компонентом профессиональной компетенции 
при обучении иностранным языкам, посколь-
ку она наиболее точно отражает предметную 

129
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
область «Иностранный язык».
Особенностью  иностранного  языка  как 
учебного предмета является его
ярко  выраженный  коммуникативный  ха-
рактер. Он служит средством общения, сред-
ством  приёма  и  передачи  информации  об 
окружающей действи¬тельности, и в качестве 
такового он и рассматривается как в процессе 
его изучения, так и в процессе обучения ино-
странному языку. Коммуникатив¬ный подход 
направлен  на  развитие  у  обучаемых  умения 
практически  пользо¬ваться  изучаемым  язы-
ком, соотносить его единицы, формы и струк-
турные  организации  с  выполняемыми  ими 
коммуникативными функциями. 
В лингводидактической литературе реко-
мендуется работа  по следующим направлени-
ям:
1.  Обновление  содержания  обучения  ан-
глийскому языку в вузах с учетом перехода на 
сопоставимую с мировой систему показателей 
качества и стандартов образования.
2.  Разработка,  апробация  и  внедрение 
новых  форм  итогового  контроля  владения 
английским языком с учетом требований Со-
вета  под  названием  «Общеевропейские  ком-
петенции  владения  иностранным  языком: 
Изучение,  преподавание,  оценка  («Common 
European  Framework  of  Reference:  Learning, 
Teaching, Assessment») .
3.  Адаптация учебных пособий издатель-
ства Oxford University Press к условиям обуче-
ния в казахстанской системе высшего образо-
вания.
4.  Формирование межкультурной компе-
тентности обучаемых.
5. Создание учебного Ресурсного Центра 
Автономного изучения иностранного языка.
В первую очередь, как это следует из соз-
данной  нами  модели,      необходимо  опреде-
лить  цель  освоения  неродного  языка  в  соот-
ветствии с современными задачами обучения, 
разработать и внедрить уровневые программы 
и  подробные  кодификаторы  содержания  обу-
чения[7].
Цели образования в области иностранно-
го языка могут быть сформулированы следую-
щим образом:
-  Развитие коммуникативной компетен-
ции (за счет речевой, языковой, социокультур-
ной;
-  Развитие  и  воспитание  средствами 
иностранного языка. Необходимо также опре-
деление уровней подготовки по общеевропей-
ской шкале с учетом ожидаемого результата. 
В основной школе – уровень А2 (базовый/
elementary).
В старшей школе – базовый уровень – В1 
(повышенный/intermediate).
В вузе – профильный (лингвистический) 
уровень – В2 (высокий/upper-intermediate).
В рамках обновления содержания основ-
ного  образования  необходимо  определить, 
насколько  использование  учебных  пособий 
издательства  Oxford  University  Press  обеспе-
чит  реализацию  современных  требований  в 
области  достижения  определенного  уровня 
овладения английским языком, будет способ-
ствовать  развитию  иноязычной  компетент-
ности, а также развитию и воспитанию у об-
учаемых  средствами  иностранного  языка. 
Выбор  концепции  усвоения  неродного  языка 
определяется тем, что с помощью представле-
ния собственного видения и его описания  мы 
получаем  возможность  объяснить  недоступ-
ные  непосредственному  изучению  процессы 
познавательной  деятельности,  связанные  с 
опорой на уже имеющийся опыт, когда  про-
цесс формирования нового языкового знания 
базируется на имеющихся языковых и экстра-
лингвистических знаниях. 
Цeлью  oбучeния  aнглийcкoму  языку  нa 
нeязыкoвoм  фaкультeтe  являeтcя  пoдгoтoвкa 
cтудeнтoв к прoфeccиoнaльнoму oбщeнию нa 
этoм языкe. Для тoгo чтoбы учacтвoвaть в тoй 
или  инoй  cфeрe  чeлoвeчecкoй  дeятeльнocти, 
нeoбxoдимo  oвлaдeть  языкoм  дaннoй  cфeры, 
в  ocнoвe  кoтoрoгo  лeжит  oпрeдeлённaя 
cиcтeмa  пoнятий.  Aктуaльныe  пoтрeбнocти 
coврeмeннoгo  рaзвития  oбщecтвa  пocтaвили 
пeрeд  кaзaxcтaнcким  прoфeccиoнaльным 
oбрaзoвaниeм  ряд  принципиaльныx  зaдaч, 
cвязaнныx  c  прeoбрaзoвaниeм  coдeржaния 
прoфeccиoнaльнoй  пoдгoтoвки  cпeциaлиcтoв 
в  выcшeй  шкoлe.  Прoгрaммныe  дoкумeнты 
мoдeрнизaции  выcшeгo  прoфeccиoнaльнoгo 
oбрaзoвaния  в  кaчecтвe  приoритeтнoй  цeли 
oпрeдeляют пoдгoтoвку квaлифицирoвaннoгo 
рaбoтникa,  кoмпeтeнтнoгo,  oтвeтcтвeннoгo, 
cпocoбнoгo  к  эффeктивнoй  рaбoтe  пo 
cпeциaльнocти нa урoвнe мирoвыx cтaндaртoв, 
гoтoвoгo  к  пocтoяннoму  прoфeccиoнaльнoму 
рocту,  coциaльнoй  и  прoфeccиoнaльнoй 
мoбильнocти, cвoбoднo влaдeющeгo кaк мини-
мум трeмя языкaми: гocудaрcтвeнным языкoм 
–  кaзaxcким,  руccким  языкoм  кaк  языкoм 

_______________________________________________________________________
130
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
мeжнaциoнaльнoгo  oбщeния,  aнглийcким 
языкoм  кaк  языкoм  интeгрaции  в  мирoвую 
экoнoмику. 
Cпeциaлиcты в нacтoящee врeмя дoлжны 
влaдeть  aнглийcким  языкoм  кaк  cрeдcтвoм 
кoммуникaции  для  рeшeния  прoблeм 
прoфeccиoнaльнoгo и coциaльнoгo xaрaктeрa. 
Чтoбы  эффeктивнo  взaимoдeйcтвoвaть  в 
нaукe  и  прaктикe,  в  cфeрe  мeжличнocтныx 
oтнoшeний,  чeлoвeку  нeoбxoдимo  нaличиe 
кoммуникaтивныx 
кaчecтв, 
кoтoрыe 
прeдcтaвляют  coбoй  интeгрaтивную  cвязь 
цeннocтныx  oриeнтaций,  знaний,  умeний, 
нaвыкoв  и  знaния  прoфeccиoнaльнoй  этики. 
В рисунке 1 мы стремились отразить условия 
целенаправленной  и  всесторонней  подготов-
ки  будущего  медика  к  профессиональному 
общению на  английском языке. Эти условия 
предполагают  понимание  студентом  важ-
ности  языковой  подготовки:  для  того,  чтобы 
стать  хорошим  специалистом,  необходимо 
иметь  основательную  языковую  подготовку, 
позволяющую:  а)  целенаправленно  и  посто-
янно заниматься самообразованием, для чего 
обращаться  к  печатным  источникам  и  ин-
формационно-коммуникативной  поддержке, 
оформленной  на  иностранном  языке;  б)  ис-
пользовать  все  возможности  для  профессио-
нального общения с зарубежными коллегами: 
интернет-конференции, 
онлайн-семинары, 
вебинары, VoIP-аудиотехнологии, обеспечива-
ющие полноценную аудиосвязь через сеть,  и 
др. 
В  условиях  подготовки  специалистов  в 
медицинском  вузе  цель  обучения  иностран-
ным  языкам  следует  понимать  как  формиро-
вание  личности  специалиста,  способной  и 
желающей участвовать в общении (опосредо-
ванном и непосредственном) на международ-
ном уровне. 
Рисунок 1 - Интеграция основного и дополнительного языкового образования в условиях 
подготовки к коммуникации студентов-медиков
 
СТАНДАРТ ПО англскому 
языку: 
 
ОСНОВНОЕ 
Языковое образование 
 
Цели обучения АЯ: 
Развитие иноязычной коммуникативной 
компетентности (речевой, языковой) 
 
Содержание обучения английскому языку 
Требования к уровню языковой подготовки студентов-
медиков 
Основная школа- А2 
Базовый уровень- В1 
Профильный уровень – В2 
 
 
Учебно-методические материалы издательства OUP 

  ориентированы на Уровни Совета Европы 

  соответствуют  международным  стандартам,    отражают  уровневый 
подход  (  Basic,  Elementary,  Pre-Intermediate,  Intermediate,  Upper-Intermediate, 
Advanced)   

  в  основе  лежит  коммуникативная  методика  –  обучение  языку  как 
средству общения – начальный этап  

  развитие  социокультурной  компетенции  (ознакомление  с 
культурой  народов,  говорящих  на  английском  языке,  ее  реалиями)  – 
продвинутый этап. 
Сложность и многоаспектность подобной 
стратегической  цели  обучения  иностранным 
языкам – формирование у студентов основных 
черт языковой личности, делающих их способ-
ными к адекватному социальному взаимодей-
ствию в ситуациях межкультурного общения, 
–  диктуют  необходимость  рассматривать  эту 
цель как совокупность трёх взаимосвязанных 
и  взаимообусловленных  аспектов:  прагмати-
ческого, педагогического, и когнитивного. 
В целях формирования коммуникативной 
компетенции будущих врачей в процессе об-
учения английскому языку в условиях инфор-
матизации  образования  рассмотрим  учебную 
программу элективного курса
«Aнглийcкий язык для cпeциaльныx цeлeй 

131
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
(для медицинских cпeциaльнocтeй)»  который 
предназначен для студентов 2 курса неязыко-
вого  факультета  по  специальности  5В010300 
– Общая медицина  в МКТУ им. Х.А. Ясави, 
рассчитанный  на  1  кредит  –  15  часов  обяза-
тельных аудиторных занятий,  часов СРСП и  
часов СРС.
В  перечень  дидактических  единиц  в  со-
ответствии  с  государственным  образователь-
ным стандартом высшего профессионального 
образования  в  разработанную  нами  учебную 
программу включены лексический и грамма-
тический  аспекты,  а  также  чтение  и  письмо 
как виды речевой деятельности. 
Мы согласны с мнением Н.Д. Гальсковой, 
которая  считает,  что  профессиональная  на-
правленность  деятельности  будущих  врачей 
требует,  во-первых,  интеграции  дисциплины 
«Иностранный  язык»  с  профилирующими 
дисциплинами;  во-вторых,  ставит  перед  пре-
подавателем  английского  языка  задачу  на-
учить  будущего  специалиста  на  основе  меж-
предметных  связей  использовать  английский 
язык как средство систематического пополне-
ния своих профессиональных знаний,  а также 
как средство формирования коммуникативной 
компетенции будущих врачей.  
Список источников:
1. Бусыгина А.Л.Профессор -профессия. -Са-
мара: Изд-во СамГПУ, 1999.-276 с.  
2. Местергази Г. М. Врач и больной, или по-
новому о старом: учебное пособие. - 2-е изд. – М.: 
БИНОМ; Лаборатория знаний, 2009. – 112 с.
                3.  Беркимбаев  К.М.,  Ерназарова  Д.Ж. 
Модель  формирования  коммуникативной  компе-
тенции будущих врачей в условиях информатиза-
ции образования в процессе обучения английскому 
языку«Наука и мир Казахстана» Астана 2014, 162-
167 с.
4.  Андреев  В.И.  Диалектика  воспитания  и 
самовоспитания  творческой  личности.  –  Казань: 
КГУ, 2008. – 238 с.  
5.  Абирова  М.А.  Педагогическая  технология 
оценки  профессиональной  компетентности  вы-
пускников  медицинских  вузов.  –    Алматы,  2010. 
– 121 c.
6.  Основные  тенденции  развития  высшего 
образования:  глобальные  и  болонские  измерения 
/  под  науч.  ред.  д-ра  пед.  наук,  профессора  В.И. 
Байденко. – М.: Исследовательский центр проблем 
качества подготовки специалистов, 2010. – 352 с.
7.  Некрасов  С.Д.  Проблема  оценки  качества 
профессионального  образования  специалиста  // 
Университетское  управление:  Практика  и  анализ. 
– 2003. – № 1 (24).

_______________________________________________________________________
132
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
                      
ӘОЖ:811.512.122`1
А.Б. Сарбалина
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің докторанты            
А. БАЙТҰРСЫНОВ - ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ АТАСЫ 
       
Түйін.  Мақалада  тіл  біліміндегі  ХХ  ғасырдың  30-жылдарында  қалыптаса  бастаған  терминология  саласының 
мәселелері  қарастырылады.  Қазақтың  ұлттық  ғылым  тілінің,  терминологиялық  қорының  дамып,қалыптасуының 
тұтастай бір кезеңі Ахмет Байтұрсынов еңбектерімен,оның ғылыми- педагогикалық, ағартушылық қызметімен тікелей 
байланысты. Қазақ тілінің терминологиялық қорының қалыптасуына  басты негіз болған ұлт тілінің өз байлығы. Оның 
басты қайнар көзі түркі тілдерінен  ана тіліміздің дараланып өз алдына дербес даму тарихымен байланысты.
Резюме.  В  данной    статье  рассматриваются  особенности  терминов  в  трудах  А.Байтурсынова.  Национальный  язык 
науки, и развитие терминологической ресурсы и образование весь период его научные труды А.Байтурсынова, не-
посредственно  связанные  с  информационно-просветительские  мероприятия.  Казахский  язык  является  основой  для 
формирования основных точки зрения национального языка своего богатства.
Summary. In this article given the 30 linguistics of  twentieth century, the emerging issues in the field of terminology. The 
national  language  of  science,  and  the  development  of  terminological  resources  and  the  formation  of  the  whole  period  of 
his scientific works A.Baitursynov directly related to awareness-raising activities. The Kazakh language is the basis for the 
formation of the main points of the national language of their wealth. The main source of the native language of the Turkic 
languages in the history of independent recluse.
  Тіл  біліміндегі  ХХ  ғасырдың  30-жыл-
дарында  қалыптаса  бастаған  терминология 
саласының  мәселелері  бүгінгі  таңға  дейін  өз 
маңызын  жоғалтпаған  ғылым  саласы.  Сол 
кездің  өзінде  ғылымның  негізі  қаланып,  ар-
наулы  салалардың  саралана  бастауы-сол 
салалардағы арнаулы ұғымдардың қажеттілігін 
туғызды.  Осы  кезеңде  жазылған  оқулықтар 
мен  түрлі  деңгейдегі  ғылыми  еңбектердің 
авторлары  бұл  істі  өз  қолдарына  алуларына 
тура  келді.  Қазақ  тілінің  терминологиялық 
жүйесін  сөз  еткенде,терминологияның  ту-
уына,  жасалуына,  қалыптасуына  тікелей 
қатысы  болған,  негізін  салушы  екі  алып 
тұлғаны  ең  алдымен  еске  алуға  міндеттіміз. 
Бірі  –  Ахмет  Байтұрсынов  та,  екіншісі  – 
Құдайберген  Жұбанов.  Ахмет  Байтұрсынов 
– қазақ тілі мен әдебиеті терминдерін жасап, 
қалыптастырушы болса, ал терминологияның 
ғылыми  мәселелерін  сөз  етіп,  оны  ғылым 
объектісіне 
айналдырған 
Құдайберген 
Жұбанов деп айтуға болады.Қазақтың ұлттық 
ғылым  тілінің,  терминологиялық  қорының 
дамып,қалыптасуының тұтастай бір кезеңі Ах-
мет Байтұрсынов еңбектерімен,оның ғылыми- 
педагогикалық,  ағартушылық  қызметімен 
тікелей байланысты.
Қазақ  тілін  талдап  –  тануға    Ахмет 
Байтұрсыновтың еңбегін ерекше бағалауымыз 
керек.1910  жылы  «Айқап»  журналы  мен 
«Қазақ» газетінде қазақ жазуы туралы жазған 
мақалаларында  қолданысқа  енбеген,  қазақ 
ұғымына әлі жат, бірақ тіліміздің ішкі жүйесін 
түсіндіруге  қажет  кейбір  сөздерді  жаңаша 
қолдана бастайды. Олар: әліппе, әріп, дыбыс, 
емле,  буын,  үтір,  нүкте,  сөз  аяғы,  сөз  басы, 
дауысты  дыбыстар  деген  сөздер.  Бұл  сөздер 
қазақ  тілінде  бұрыннан  бар  болғанымен, 
белгілі бір ғылыми ұғым ретінде нақты аталып 
отырғаны тұңғыш рет болатын. Қазақ тілінің 
терминологиялық  қорының  қалыптасуына  
басты  негіз  болған  ұлт  тілінің  өз  байлығы. 
Оның  басты  қайнар  көзі  түркі  тілдерінен  
ана  тіліміздің  дараланып  өз  алдына  дербес 
даму  тарихымен  байланысты.  М.Әуезов, 
С.Садуақасов, Т.Шонанұлы сияқты қазақ зия-
лылары зерттеген ахметтану ілімі араға жар-
ты ғасырдан астам уақыт салып өз жалғасын 
тапты. Қазіргі таңда тілші ғалымдар әр түрлі 
қырынан  зерттеп-зерделеп,  өз  үлестерін 
қосуда. Р.Сыздықова, Ә.Қайдаров, Ө.Айтбаев, 
Ш.Құрманбайұлы  т.б.  ғалымдардың  зерттеу 
еңбектері соның айғағы.  
Академик  Р.Сыздық өзінің «Ғылыми та-
ным үздіктері» атты еңбегінде «А.Байтұрсынов 
оқу-ағарту  ісі  мен  білім-ғылым  саласын-
да  істеген  қызметі  теңдесі  жоқ  феномендік 
құбылыс  болды  дей  аламыз.  А.Байтұрсынов 
жасаған  терминдер-  ғылым  саласының 
«бұйымдары»,-  деген  құнды  пікір  айтады 
[1,254 б.].
Ахмет  Байтұрсыновтың  еңбектерінің 
құндылығының  нәтижесінде  әр  жылда 
еңбектері  толықтырылып  басылып  отырған. 
Ғалымның «Тіл құралдың» Фонетика (дыбыс 
жүйесіне) арналған І бөлімі атты еңбегі 1914, 
1918, 1920, 1922, 1924, 1925, 1927 жылдары, 
яғни 7 рет басылған. 

133
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
«Тіл  құралдың»  морфологияға  (сөз 
жүйесіне ) арналған ІІ бөлімі 1914 жылы жарық 
көрген.  Еңбек  әр  жыл  сайын  толықтырылып 
өңделіп  1914,  1915,  1920,  1922,  1923,  1924, 
1925, 1927 жылдары, яғни 8 рет басылған.   
«Тіл  құрал»  синтаксис  (сөйлем  жүйесі) 
атты ІІІ бөлімі 1925 жылы Қызылордадан басы-
лып  шыққан  оқулығында  әбден  қалыптасып, 
бүгінгі күнге дейін қолданылып жүрген және 
қолданыла  беруге  тиіс  сөйлем  мүшелері, 
тұрлаулы,  тұрлаусыз,  бастауыш,баяндауыш, 
анықтауыш, 
толықтауыш, 
пысықтауыш 
(мезгіл  пысықтауыш,  мекен  пысықтауыш, 
сын  пысықтауыш,  себеп  пысықтауыш, 
мақсат  пысықтауыш)  қыстырма  сөз  қаратпа 
сияқты  терминдердің  кездесетіні  белгілі. 
Бұл  терминдердің  терминге  қойылатын 
талаптарға жауап беретіндігін дәлелдеу артық, 
өйткені,  олар  уақыт  сынынан  өтіп,  тұрақты 
қолданылатын дәрежеге жетті. 
Ахмет  Байтұрсынов  термин  жасауды 
теориялық тұрғыдан ғана көрсетіп қойған жоқ, 
өз еңбектері арқылы іс жүзінде жүзеге асырды. 
Ахмет  Байтұрсынов  барлық  жағдайда  ең  ал-
дымен жеке өзінің тәжірибесіне, содан соң сол 
салада  атсалысып  жүрген  замандастарының 
тәжірибесіне,  содан  соң  орыс  және  басқа 
үнді  европа  мамандарының  тәжірибелерінің, 
солардың  тіл  білімінің  жетістіктеріне,  араб, 
парсы сөзжасам үлгілеріне сүйенді.
Ахмет  Байтұрсынов  жат  тілдеріндегі 
терминжасамдық үлгілерді қазақ  тіліне көші-
ріп  өткізбеді,  олардың  ғылыми-әдістемелік 
бағытын  зерттеді,  жетістіктеріне  анализ 
жасады.  Яғни,  қазақша  терминжасамдық 
шығармашылығында  қазақ  тілінің  сөзжасам-
дық, морфологиялық, синтаксистік, стилисти-
калық  ішкі  және  сыртқы  мүмкіншіліктерін 
толық  пайдалана  алды.  Тек  осындай 
көзқарастың нәтижесінде Ахмет Байтұрсынов 
жасаған  терминдер  нағыз  ұлттық  (қазақша) 
болып шықты.
Терминжасамдық  ізденістер  жүргізу 
үстінде 
Ахмет 
Байтұрсынов 
қазақ 
тілінің  дериватологиясының  (сөзжасам), 
лексикологиясының, 
семантикасы-
ның, 
сөздердің 
синтаксистік 
байла-
нысу  жолдарының,  сөз  және  термин 
стилистикасының 
ғылыми 
негіздерін 
салып кетті. Бұл тарихи маңызы биік ғылыми 
мәселелер  арнайы  ізденістер  жүргізуді  талап 
етеді. 
Ахмет  Байтұрсынов  қазақ  терминоло-
гиясын  жасаған  кезде  ғылыми  мектептер, 
ғылыми  терминдер  қалыптаспаған  еді.  Тіпті 
орыс тіл білімінің өзінде бұл жағдай (әсіресе, 
лингвистикалық  терминология)  енді  тұрақты 
бір  қалыпқа  түсу    жолында  еді.  Сондықтан 
А.Байтұрсыновтың алдында екі үлкен мәселе 
тұрды:
а) қазақ тіл білімінің, әдебиеттанымының, 
тілге оқыту әдістемесінің ұғымдарын анықтау;
ә) сол ұғымдарды терминдермен таңбалау. 
Ұлттық тіл білімінде ана тілінің негізінде 
жасалған  термин  интернационалдық  термин-
нен  кейін  де  пайда  болуы  мүмкін.  Мысалы, 
1924  жылы  Х.Досмұхамедұлы  қазақ  тілінің 
дыбыс  жүйесін  зерттегенде  сингармонизм 
терминін  пайдаланған  [2,  81-99  бб.],  одан 
соң осы ұғымды атайтын аударма терминдер 
тіркестері  пайда  болды  (дауыстылар  гармо-
ниясы, дауыстылар үндестігі – гармония глас-
ных);  одан  соң  (ХХ  ғасырдың  соңында)  осы 
ұғымды атайтын үндестік, үндесім терминдері 
пайда болды. 
Түркі  лингвистикалық  терминология-
сында  жаңа  ұғымды  бір  сөзбен  белгілеуде 
тәжірибе алмасудың болмағанын дәлелдейтін 
тағы  бір  факт-  «шылау»,  «шақ»,  т.б.  тер-
миндерге  қатысты.  Шылау  грамматикалық 
қызметі жағынан көмекшілік қызмет атқарып, 
сөз бен сөздің немесе сөйлем мен сөйлемнің 
араларын  байланыстыру,  құрастыру  үшін 
қолданылады,  өздері  тіркескен  сөздердің 
мағыналарына  әр  қилы  реңктер  үстейді.  Де-
мек,  шылаулар  негізгі  сөздердің  шылауында 
жүреді, осы қасиетіне қарап А.Байтұрсынұлы 
мұндай  сөздер  тобын  «шылау  сөздер»  деп 
атаған  және  олардың  «демеу»,  «жалғаулық» 
түрлерін қоса көрсетеді.
1924  жылы  Қазақстанның  ескі  астанасы 
Орынборда 12-18 маусым аралығында І Ұлттық 
ғылыми  конференцияда  А.Байтұрсыновтың  
термин  туралы  еңбектерінен  мынадай 
қорытынды жасалынды [3,61б.].
1.Қазақша  термин  сөздіктер  мемлекеттің 
өз  тілінен  алынсын.  Қазақ  тілінде  сөздіктер 
жасауда басқа тілден енген сөздер ана тілімізге 
түсінікті мағынасында аударылуы керек.
2.Қазақ  тілінде  табымаған  терминдерді 
басқа  түркі  халықтарының  тілінен  табу 
керек,өйткені  олар  мағынасы  жағынан  ұқсас 
келеді,ал батыс тілінен болса дәлсол қалпында 
өзгертпестен енгізілуі  тиіс.
3.  Европадан  енген  сөздер  бүкіл 
дүниежүзінде 
бірдей 
термин 
ретінде 

_______________________________________________________________________
134
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
қолданылады,  бірақ  олар  қазақ  тілі 
ережесілеріне  сәйкестендірліп,бізде  де  тер-
мин ретінде енгізілсін. Одан басқа мағынасы 
қазақ сөздеріне сәйкестендіріліп екі жаққа да 
қолайлы болатын сөздік жасалуы тиіс.
4. Қазақ тілінен басқа тілдерден алынған 
терминдер қазақ тіліне өзгертіліп алынсын.
5. Қазақ тіліндегі терминдер сол саланың 
мамандары  арқылы  тексеріліп,тек  қазақ 
халқы  үшін  болуы  тиіс.  Терминдер  алды-
мен  тіл  мамандарынан  тексеруден  өткен  сон 
комиссияның  тексеруіне  жіберіледі,олардың 
мақұлдаған  терминдерді  сөздіктерге  енбе-
стен  бұрын  халық  арасында  қолданысқа 
енуі  тиіс.  Қолданысқа  түскен  терминдер 
ғылыми  комиссияның  бақылауымен  басып 
шығарылсын. 
А.Байтұрсынов 
жекелеген 
ғылым 
терминдерін  ғана  емес,    жалпы  қазақ 
терминологиясының  ғылыми  негізін  қалаған 
дара  тұлға.  А.Байтұрсынұлының  термино-
логиядан    мұрасы  қазақ  тілінің  терминжа-
сам  жүйесінің  мүмкіндігін  айқындап  берді. 
А.Байтұрсынұлы  еңбектері  қазақ  терминоло-
гиясы теориясының қалыптасуы мен дамуына  
негіз  болды.  Оның  қаламына  туындағы  тер-
миндер  қазақ тілі білімінің барлық саласында 
еркін қолданылуда. 
А.Байтұрсыновпен 
байланысты 
ол  100-деген  термин  жасап,  терминжа-
сам  тәсілдерін  анықтады,    олардың  тер-
мин  шығармашылығында  ұтымды  пай-
даланып,  ұлттық  терминжасам  үлгілерін 
қалыптаструдың 
жолдарын 
көрсетті. 
20  шы  жылдары  А.Байтұрсынов  тер-
мин  комиссиясының  төрағасы  болды.  Өзі 
басқарған  комиссиямен  бірлікте  1926  жылы 
Қызыордада Орысша-қазақша әскерлік сөздік,  
1927 ж Пән сөздері, 1931 ж Атаулар сөздігі ба-
сылып шықты. Бұл еңбектер Терминография-
ны дамытудың алғашқы ізденістері еді. Ол төл 
терминдер мен кірме терминдердің ұлт тілінің 
фонетикалық,    орфографиялық  заңдылығына 
сәйкес  дұрыс  жазу,  өзге  тілдерден  термин 
қабылдау  мен  термин  алмасудың  жолдары 
мен тәртібін атап көрсеткен  ғалым.1926 ж Ба-
куде өткен  Бірінші бүкілодақтық түркология 
съезінде  айтылған  терминологияны  жасау-
да  қандай ұстанымдарды  басшылыққа алып 
ортаға салу – термин даму үрдісін анықтады. 
А.Байтұрсынов  қалдырған  терминологиялық 
мұраның  маңызы  өте  кең,  өте  биік,  себебі, 
ол мұра бір әлеуметтік саланы емес, бірнеше 
әлеуметтік  салаларды  қамтиды:  тілтанымды, 
әдебиеттанымды,  әдістемені,  этнографи-
яны,  тарихи  мәдениеттанымды,  филосо-
фияны,  психологияны,  педагогиканы,  т.б. 
Сол  терминдер  осы  әлеуметтік  салалардың 
әрқайсысына  енетін  бірнеше  ғылыми 
ағымдарды  да,  тармақтарды  да  қамтиды. 
Мысалы,  А.Байтұрсыновтың  тілтанымдық 
терминдері  тіл  білімінің  барлық  барлық  са-
ласында  қолданылады  (фонетикада,  фоно-
логияда,  сөзжасамда,  ...).  А.Байтұрсыновтың 
ғылыми 
ізденістерінің 
нәтижесінде 
дүниеге  келген  терминдер  моностильдік  те, 
полистильдік  те  қызмет  атқарады.  Себебі 
олар  ғылыми  стильдің  нақ  ғылыми  түрінде 
ғана  емес,  ғылыми-әдістемелік,  ғылыми-
публицистикалық  түрлерінде  де,  ресми 
құжаттарда  да  қолданылады.  Бірақ  соны-
мен  қатар  ол  терминдер  өздерінің  негізгі 
терминдік қасиеттерін (бір мағыналықтығын, 
бейэмоциялықтығын, ...) толық сақтайды.
А.Байтұрсынов жасаған ғылыми термин-
дер қазіргі тіл танымының биік талаптарына 
жауап  береді,  себебі  ол  терминдер  термино-
логия теориясының – салалық терминология, 
метатіл,  терминдер  номенклатурасы  тағы 
басқа ұғымдарына сәйкестендіріп жаратылған.

жүктеу/скачать 7,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: