Редакция алқасы

157
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Кенжебекова Рабига Ибрахимовна,  Оңтүстік Қазақстан педагогикалық  университеті, педагогика 
ғылымдарының кандидаты,  профессор м.а.
Молдабек Құлахмет, Оңтүстік Қазақстан педагогикалық  университеті  
педагогика  ғылымдарының докторы  
ЛИНГВОСТАТИСТИКАЛЫҚ ӘДІС БАЛА ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІ АМАЛЫ
Қазақстан  Республикасының  «Білім  заңы» 
мен «Қазақстан Республикасынында білім беруді 
дамытудың  2015  жылға  дейінгі    мемлекеттік 
бағдарламасында»  білім  беру  жүйесінде 
лингво-статистикалық  әдісті  тілдік  қатынасты 
меңгертудің  ерекше орын алатындығы баса ай-
тылады 
Лингвостатистикалық әдісті:
- бастауыш сынып оқулықтарын құрастыруда 
және  оны  қатысым  әдісі  арқылы  оқытудың 
ғылыми-әдістемелік негізін анықтауға;
-  қатысымдық  бірлікке  сәйкес  мәтіндердің 
лексикалық байлығы мен ондағы сөз қолданыстар 
негізінде  тіл  табиғаты  жөніндегі  теориялық 
мәселелерді қарастыруға;
-  қатысым  әдісі  арқылы  мәтін  мазмұнын 
формалық  жүйеге  келтіру  бағы-тындағы  зертте-
улерге;
-  бала  тіліндегі  қолданымы  ескерілген 
оқулықтардың  тілдік  қатысымдағы  жиі  және 
сирек  қолданыс-тағы  сөздермен  қамтылуын 
реттестіру мәселелерінде пайдалануға болады. 
Балалар  тілінде,  олардың  танымы  мен  ой-
лау  жүйесінің  дамуында,  қоршаған  ортаның 
беймәлім құбылыстарын тануында атауыш сөздер 
мен тұрақты тіркестер айрықша маңызға ие бол-
са,  есімдер  өзге  грамматикалық  категорияларға 
қарағанда  ерекше  қызмет  атқарады.  Бұдан  мек-
тепте  тілдің,  сөйлеудің  оқып-үйрену  обьектісі 
ретінде  қарастырылуы  айрықша  маңызды 
екендігі шығады. Себебі, балалар онда «сөйлеудің 
сөз бен сөйлемнен, сөздің дыбыс пен буындардан 
тұратындығын оқып үйренеді» [1, 91].
Осыларды нақтылы айқындап, белгілеу үшін 
балалар тілін лингвостатистикалық әдіспен зерт-
теу:
-  бала  тілінің  лексика-грамматикалық 
ерекшеліктерін ашуда;
-  бастауыш  білім  беру  кезінде  балаларға 
берілуге  тиісті  материалдың  сандық  және 
сапалық ерекшеліктерін анықтауда;
- алынған зерттеу нәтижелерін көркем әдебиет 
пен  публицистикалық  жанрдағы  үлгілермен 
салыстыру  арқылы  қазақ  тілін  қатысым  әдісі 
мен  оқытудың  қосымша  тиімді  әдіс-тәсілдерін 
қолдануда аса маңызды.
Бұл орайда алдымен қазақ тілін қатысым әдісі 
арқылы  оқытудың  нысаны  ретіндегі  бастауыш 
сынып  оқулықтарының  құрастырылу,  зертте-
лу  тарихына  тоқтала  кеткен  жөн.  Себебі  қазақ 
тіл  білімі  тілді  оқу  пәні  ретінде  оқытудан,  оған 
қажетті оқулықтар мен оқу құралдарын жазудан 
басталады. 
Қазақ тілінде оқытатын мектеп ашып, оқулық 
жазу ісі XX ғасырдың бірінші ширегінен бастап 
қолға  алынып,  едәуір  жандана  түсті.  Бұл  кез-
де  қазақ  зиялыларының  әмбебап  дарынды  және 
қоғамдық-саяси  белсенділігі  күшті,  аса  білімді 
шоғыры  қалыптасқан  еді.  Көпшілігі-алғашқы 
қадамдарын мұғалімдіктен бастаған, ағарту ісінде 
еңбек  еткендер.  Олар  халықтың  болашағы  мен 
тәуелсіздіктің берік болуын жас ұрпақты оқытып, 
оларға ұлттық негіздегі жаңаша білім, халықтың 
салт-дәстүріне  сүйенген  тәрбие  беретін  мектеп-
пен бірлікте қарастырды. 
Шығыс,  батыс  мәдениетінің  өркениетті 
жетістіктерін  жете  меңгерген,  Кеңес  Одағы 
орнаған  алғашқы  кезеңінің  ең  көрнекті  кемел 
тұлғасы Ахмет Байтұрсынов болды. Жан-жақты 
әрі  терең  де  түбегейлі  ойлайтын  көреген  кісі 
Абай «шөлдеген» төте оқуға басқаша жол салып, 
орыстандыруға  бастайтын  орыс  графикасын 
емес,  «дінмен  бірге  келген  жазуды»,  яғни  араб 
әліп-биін  реформалады.  Оның  емлесін-дұрыс 
жазу ережелерін жасады [2].
Ғұлама ғалым мектептегі оқу таза ана тілінде 
жүретін  ұлттық  мектеп  болуға  тиіс,  ондағы  оқу 
мазмұны  ұлттымыздың  ділімен,  ғасырлар  бойы 
қалыптасқан  салт-дәстүр,  әдет-ғұрып,  тәрбие 
жол-жосығымен, тәуелсіздікке ұмтылған мақсат-
мұраттарымен  етене  қабысып  жатуы,  заманауи 
білім беруі керек деп қарады. Бұл оның тұңғыш 
рет  1910  жылы  жарық  көрген  «Әліппесі»  мен 
1912-1914  жылдары  басылып  шыққан  «Оқу 
кітаптарында» басшылыққа алынған және қалай 
жүзеге асыру жолдары көрсетілген.
Осы  кезеңде  I  және  II  басқышты  бастау-
ыш  қазақ  мектептерінің  саны  көбейе  түсті. 
Оларға  арналған  сауат  ашу  құралдары  мен  оқу 
кітаптарынан бас-қа да көптеген оқулықтар жазы-
ла бастады. Солардың ішіндегі ең негізгілерінің 
бірі әрі бірегейі белгілі қоғам қайраткері, атақты 
ақын  және  жазушы  М.Дулатовтың  I  және  II 
басқыш сыныптарға арналған «Есеп кітабы» деп 
аталатын оқулығы болды. Олар Қазан төңкерісіне 
дейін де, одан кейін де талай рет қайта басылды. 
А.Байтұрсыновтың  «Тіл  құрал»  деп  аталатын 
оқулығы  1914  жылы  Орынборда  жарық  көрді. 

_______________________________________________________________________
158
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Осыдан кейінгі жылдары басылып шыққан «Тіл 
құралы»  (2  жылдық),  «Тіл  құралы»  (3  жылдық) 
деп  аталатын  оқулықтардың  алғашқысы  (1 
жылдық)  фонетика,  графика,  орфография 
мәселелеріне арналса, 2 жылдығы морфологияға, 
3  жылдығы  синтаксиске  арналды.  Осы  арқылы 
А.Байтұрсынов  қазақ  тіл  білімінде  тұңғыш  тер-
миндер жүйесін қалыптастырды.
30  жылдардың  алғашқы  жартысында 
С.Аманжоловтың басшылығымен «Төрт жылдық 
тіл  кітабы»,  Т.Шонановтың  авторлығымен 
«Үш  жылдық  оқу  кітабы»  жарық  көрді.  Қазақ 
тілінен  орта  мектепке  арналған  тұңғыш  оқулық 
Қ.Жұбановтың  авторлығымен  1936  жылы 
шықты. Бұл еңбек- тек оқулық қана емес, қазақ 
тілі  ғылыми  фонетикасының  негізін  қалаған 
алғашқы  құнды  дүние.  Қ.Жұбанов  мұнда  «сөз» 
дегенді  лексикалық  бірлік  мәнінде  қолданған. 
Демек,  автор  «сөз»  дегенді  өте  кең  мағынада, 
қазіргі  лингвистикада  қолданып  жүрген  «мәтін 
материалы» деген мағынада да түсінген 
Отызыншы  жылдардың  алғашқы  кезеңінде 
С.Аманжолов  орта  мектепке  арналған  «Қазақ 
тілінің 
грамматикасын» 
жазды. 
Осыдан 
кейінгі  жылдары  оқулықтар  І.Кенесбаев  пен 
С.Жиенбаевтың,  А.Ысқақов  пен  К.Ахановтың 
авторлықтарымен шығып тұрды. Дей тұрғанмен 
оқулықтар мен оқу құралдарын және оларды оқыту 
әдістемесін  жазу  тәжірибесінде  А.Байтұрсынов 
пен жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінің 
орны ерекше.
Балалар тілін, олардың сөйлеу қызметін зерт-
теу тілшілер мен психологтарды XX ғасырдың ба-
сында көбірек қызықтыра бастады. Осы кезеңде 
түрлі  жастағы  балалар  тілін  статистикалық 
әдіс-тәсілдермен  зерттеуге  арналған  алғашқы 
ғылыми ізденістер пайда болды. Атап айтқанда, 
Н.А.Рыбников,  А.Н.Гвоздев,  Э.Штейнфельдт, 
А.Люблинская,  М.Р.Львов  т.б.  балалар  тілін 
квантитативтік әдіспен зерттеушілердің алғашқы 
өкілдері  болса,  Қ.Бектаев,  М.Ермекбаев, 
Б.Қалыбеков  т.б.  балалар  әдебиеті  мен 
оқулықтары  мәтіндерін  лингвостатистикалық 
әдіспен зерттеу арқылы балалар тілінің даму ди-
намикасын анықтауға біраз еңбек сіңірді. 
Зерттеулерде  бастауыш  сынып  оқулықтары 
мен  балалар  әдебиеті  мәтіндеріндегі  сөз 
қолданыстардың  игерілу,  меңгерілу  шамасын 
анықтау мақсатында қала және дала мектептерінде 
арнайы  эксперименттер  жүргізіп,  зерттеу 
нәтижелерін  лингвостатистикалық  әдіспен  тал-
дау арқылы алынған қорытындылармен салысты-
ра отырып, мектеп оқулықтарындағы мәтіндердің 
оқушылардың  сөздік  қорын  кеңейту  мен  бай-
ыту  мақсатындағы  қызметіне  лайықты  бағалар 
берілген.
Жоғарыда  айтылған  мәселелерді  ескере  оты-
рып,  осы  зерттеулерді  қатысым  әдісі  арқылы 
оқытуды  әрі  қарай  жетілдіре  түсу  мақсатында 
мына төмендегі:
1. Мектептегі оқытудың алғашқы кезеңіндегі 
бала  тілінің  дамуы,  қатысым  барысында 
меңгерілген  лексиканың  сандық  және  сапалық 
ерекшеліктері.
2.  Ауызша  тілдік  қатынасты  меңгерудің 
жүйесіз,  ретсіз  түрінен  мектепте  морфология 
мен  лексиканы  оқып-үйренудің  жүйеленген 
үлгілеріне  көшу  өздік  қордағы  лексикалық 
бірліктердің синонимдік қатарын толықтыру және 
тілдік қатысым арқылы меңгерілген лексиканың 
семантиксы мен экспрессивтік мәндегі сөздердің 
мағыналарын ұғындыру.
4.  Оқып-үйренуге  арналған  минимум 
сөздіктерге  тілімізде  жиі  кездесетін  және  жаңа 
мәнге ие сөздерді сұрыптап алу жайттары, олар-
ды  тілді  қатысым  әдісімен  меңгертудің  тиімді 
қосымша  әдіс-тәсілдерін  анықтау  мен  зерттеу  – 
жұмыстың ерекше маңызды мәселесі.
Қазіргі  тіл  білімінің  даму  тәжірибесі 
көрсеткендей, тілдің түрлі топтарының лексика-
сы мен морфологиясын салыстыруға және оның 
нәтижелерін  алуға  жағдай  туғызатын  мәтіннің 
лингвостатис-тикалық  әдісінің  тиімді  түрі  – 
жиілік  сөздік,  алфавитті-жиілік  сөздік  және 
кері  алфавитті-сөздікдерді  алу.  Бұл  сөздіктер 
арқылы  тіл  құрылымын  оның  түрлі  салалары-
мен  салыстыруға  және  лингво-статистикалық 
әдіс  арқылы  бастауыш  сынып  оқулықтары 
мәтіндеріндегі  сөз  қолданыстарды  анықтап, 
алынған  зерттеу  нәтижелеріне  сүйене  отырып, 
оқушыларға  қазақ  тілін  қатысым  әдісі  арқылы 
оқытудың  тиімді  қосымша  амал-тәсілдерін 
жасауға, айқындауға болады.
Қазіргі  таңда  барлық  саладағы  ғылым  адам 
мен  оны  қоршаған  ортаны  танып-білуде  түрлі 
әдіс-тәсілдерді  қолдануда.  Адамның  сезім 
мүшелерімен  таылатын  және  танылмайтын 
белгілер  мен  құбылыстарға  қарапайым  бақылау 
приборлары  арқылы  тікелей  бақылау  әдістері 
қолданылса, тіл білімінде осы әдістер дыбыстар 
мен фонемалардың, сөздер мен сөз тіркестерінің 
құрылымы  мен  өзгерістерін  бақылауда  жиі  пай-
даланылады.  Бірақ  қазіргі  зерттеушілер  тікелей 
бақылауға  қиындық  келтірген  обьектілер  мен 
олардың  жиынына  жиі  кездесуде.  Оның  ба-
сты  себептері  зерттеуге  негіз  етіп  алынған 
обьектінің  қиын  да  күрделі  ішкі  құрылымы 
және  адамның  миы  мен  сезім  органдарының 
шектеулі  мүмкіндіктері  болып  саналады.  Мыса-
лы, кейбір зерттеу обьектіерінің өте кішкене не-
месе  шамадан  тыс  үлкендігінен  оларды  тікелей 
бақылау  қиын.  Сол  сияқты  лингвистикалық 

159
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
құбылыстарда да өте күрделі, біртұтас әрі көзге 
анық  байқалмайтын  мәселелер  көп,  сондықтан 
оларды  қарапайым  түрде  бақылау  қиын.  Зерт-
теуге  алынған  обьектісі  де  осындай  күрделі  әрі 
көлемді  болып  саналатындықтан,  бұл  обьектіні 
тікелей  бақылауға  алудан  бас  тартып,  оның 
орнына  қосымша  әдіс-тәсілдерді,  яки  тікелей 
бақылау  мен  зерттеуге  обьектінің  өзін  емес, 
оның  моделі  негізге  алынатын  модельдеу  әдісі 
қолданылды.  Модель  деп  –  құрылымы  мен 
қызметі жағынан нақты обьектіні елестететін не-
месе  қайталайтын  обьектілер  жүйесі  айтылады. 
Қолданбалы лингвистикада мәтінді талдау және 
жинақтау  алгоритмдерін  құруда  модельеу  әдісі 
негізгі  әдістің  бірі  болып  табылады.  Модельдер 
мәтін  түпнұсқасының  ішкі  құрылымын  зерттеу 
мен  анықтау  мақсатында  оның  қалыптасуы  мен 
дамуын түсіндіру үшін қолданылады. 
Зерттеу  жұмысында  лингвостатистикалық 
модельдеу әдісі пайдаланылды. Модельдің түрін 
анықтау мен оны құру барысында төмендегі жал-
пы талап қатаң сақталады:
– 
  Модель  -  обьективті  дүниені  анало-
гия  жолымен  бейнелеудің  ерекше  түрі  (модель 
-  зерттелетін  нақты  обьектінің  көшірмесі  емес, 
оның аналогиясы);
– 
  Модель  түпнұсқаға  қарағанда  күрделі 
болмауы,  ал  оны  қолдану  нақты  обьектіні 
зерттеудің басқа әдіс-тәсілдерімен салыстырғанда 
уақыт пен күшті үнемдейтіндей болуы қажет;
–  Модель  түрлі  обьектілерді  бейнелеп, 
түсіндіруге  мүмкіндік  беретін  жан-жақты  әрі 
жалпылама сипатқа ие болуы керек;
–  Модель  жүргізілетін  эксперимент  үшін 
ерекше  маңызға  ие  нақтылы  обьектінің  өзіндік 
белгілері мен қасиеттерін көрсете және түсіндіре 
алатын болуы тиіс.
  Зерттеу  барысында  1950-2004  жылдардағы 
бастауыш  сынып  оқулықтары  мәтіндерінен 
алынған  лингвостатистикалық  мәліметтерге 
сүйенілді  (Оларды  автор  және  Б.Қалыбеков, 
М.Ермекбаев,  Қ.Мамаевтар  жасады).  Ол 
үшін  зерттеуге  негіз  етіп  алынған  обьекті  мен 
оның  моделі  арасындағы  сәйкестікті,  яғни 
сәйкестілік  коэффициентін  анықтап  алу  керек. 
Бұл  белгіленген  мәтін  көлемінде  лексикалық 
бірліктердің  жиілік  сөздігін  (ЖС),  алфавитті-
жиілік сөздігін (АЖС) және кері алфавитті-жиілік 
сөздігін (КАЖС) және рангілі жиілік сөздіктерін 
(РЖС)  алу  жолымен  орындалды.  Бұл  сөздіктер 
зерттеуге алынған 1950-2004 жылдардағы баста-
уыш  сынып  оқулықтары  және  балалар  әдебиеті 
мәтіндерінің 
лингвостатистикалық 
моделі 
ретінде  адамның  тікелей  бақылауынан  тысқары 
түпнұсқаның  немесе  нақтылы  обьектінің  орны-
на  қарастырылады.  Ол  үшін  алдымен  зертте-
уге  қажетті  мәтін  көле-мін  анықтап  алу  керек. 
Таңдама көлемін анықтау-лингвостатисти-каның 
ең  маңызды  мәселелерінің  бірі.  Ол  қажетті 
мәтін  көлемі  іске  асу  мүмкіндіктерін  есепке 
алғандағы  статистика  теориясының  талаптары 
негізінде  анықталады.  Сөйтіп,  таңдама  мәтініне 
жүргізілген  зерттеулер  нәтижесінде  анықталған 
заңдылықтар-дан  алынған  қорытындылар  тұтас 
мәтіннің  заңдылықтары  жайлы  тұжырымдар 
жасауға мүмкіндік береді [3, 54].
Лингвостатистикада сенімділіктің белгілі бір 
шамаларында статисти-калық мәндерді бағалауға 
және  жиілік  сөздіктің  бірліктеріне  қажетті 
мөлшердегі жиын көлемін анықтау үшін моделі 
таңдалған  мәтіннің  статистикалық  жағынан 
сенімді  мөлшердегі  сөздігін  алу  қажет  болған 
жағдайда зерттеуге алынған таңдама көлемі жай-
ында  алдынала  мағлұмат  алуға,  оны  бағалауға 
мүмкіндік  беретін  қатынасты  қателік  шамасын 
анықтау әдісі қолданылды [4,8].  
Бұл 
жерде 
зерттеушілер 
тарапынан 
лингвистикалық  таңдаманың  өлшемі  жөнінде 
нақтылы  бір  ұйғарымдар  болмағанын  айта 
кету  керек,  осыдан  барып  сөздіктің  көлемі 
төңірегінде  мәселе  қозғалған  жағдайда  кейде 
сөздікті  құрастырушының  мүмкіндігіне,  кей-
де  бұрынғы  зерттеулердің  тәжірибесіне  сүйену 
дағдыға  айналған.  Лингвостатистикалық  зерт-
теулерде  ұсынылып  келген  «жаңаша»  әдістер 
прагматикалық  талаптардан  туындайды.  Соны-
мен  бірге  қайсыбір  математикалық  аппараттар-
ды қолданудан талаптың қатаңдығы оншалықты 
өсе  қоймайды,  сондықтан  да  зерттеудің  өзін-өзі 
анықтаудың  айқын  дәлелденген  өлшемі  ретінде 
басқа  жиілік  сөздіктердің  жиынымен  салысты-
ру болып саналады [5,19]. Бұған қоса қатынасты 
қателік  шамасын  анықтау  әдісінің  талабы 
қатаңдау  болғандықтан,  зерттеушілер  көбінесе 
өзге әдістерді қалайды [6, 41].
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Қазақ грамматикасы. –Астана, 2002. – 784 б.
2.  Байтұрсынов  А.  Тіл  тағылымы.  –  Алматы:  Ана 
тілі, 1992. – 446бет.
3.  Пиотровский  Р.Г.,  Билан  В.Н.,  Боркун.,  Бобков 
А.К., Методы автомати-ческого анализа синтеза тек-
ста.  –Минск:  Изддательство  Высшая  школа,  1985.  – 
222 с.
4. Пиотровский Р.Г. Моделирование фонологических 
систем и методы их сравнения. –М., 1966. – 299 с.
5.  Бектаев  К.Б.  Статистико-информационная  ти-
пология тюркского текста. –Алма-Ата: Наука, 1978. – 
183 с.
6.  Мухамедов  С.А.  Статистический  анализ  лекси-
ко-морфологической  структуры  узбекских  газетных 
текстов. Автореф. дисс. канд. филол. наук. –Ташкент, 
1980. – 208 с.

_______________________________________________________________________
160
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
УДК 37.013:355.233
Айтжанова А.Б.,  кандидат педагогических наук, и.о. ассоциированного профессора.
Корнилко И.А., кандидат педагогических наук, и.о. ассоциированного профессора.
Южно-Казахстанкий государственный университет  им. М.Ауезова,  г.Шымкент,  
ПРИРОДА   РОДНОГО  КРАЯ  КАК  ФАКТОР  ВОСПИТАНИЯ  
ДУХОВНОЙ  КУЛЬТУРЫ  ШКОЛЬНИКОВ 
Түйін.    Мақалада  туристік  өлкетану  құралдарын  қарастыра  отырып,  бастауыш  мектеп  оқушылары  үшін  туризм  – 
балалардың мектеп қабырғасынан айналадағы әлемге шығуын көздейтін табиғатқа танымжорық, серуен екенін еске-
ру  керек.  Туристік  өлкетану  құралдары  вербальдық  жолмен  алынған  білімді  іс  жүзінде  қолдануға,  табиғат  қорғау 
ісінің практикалық білік-дағдыларын игеруге жол ашады. Көрнекі жолмен алынған білім неғұрлым берік, ол өзіңді 
табиғаттың бөлшегі ретінде сезінуге, адам табиғатқа зиян келтіру арқылы өзіне зиян келтіретінін түсінуге көмектеседі. 
Қоршаған  әлеммен  тікелей  қарым-қатынас  белсенді  сенсорлық  әрекетті  жандандырады,  соның  негізінде  табиғатқа 
деген құндылық және қайраткерлік қатынас қалыптасады. 
Резюме.    Рассматривая  в  статье  средства  краеведо-туристской  деятельности,  следует  отметить,  что  для  младших 
школьников туризм - это экскурсия в природу, прогулка, предусматривающая выход детей из стен школы в окружа-
ющий мир. Средства краеведо-туристской деятельности позволяют применять на практике полученные вербальным 
путем знания, овладевать практическими умениями и навыками природоохранной деятельности.
Summary. Considering in the article the means of local history and tourist activities, it should be emphasized that tourism for 
junior school learners is an excursion into the nature, going out for a walk into the world around. The means of local history and 
tourist activities allow to put into practice the knowledge acquired in a verbal way, to master practical skills of the environment 
protection activities.
Народная  педагогика  казахов  близка  к 
природе и человеку, она воспринимается как 
природосообразная, естественная. Под приро-
до-сообразностью в народной педагогике по-
нимают выявление и осмысление закономер-
ностей природы, аналогично проявляющихся 
в  жизни  растений,  животных,  человека.  Рас-
смотрение человека как части природы пред-
полагает  предъявление  к  нему  требования 
приводить все действия в состояние согласо-
ванности  с  природой;  проявление  уважения, 
поклонения,  любви,  бережного  отношения  к 
природе.  Природосообразность  в  народной 
системе  воспитания  характеризуется  также 
признанием уникальности каждого индивида, 
его  целей,  поступков,  мотивов  деятельности, 
что  имеет  важное  значение  при  построении 
взаимоотношений  с  окружающим  миром. 
Академик  Г.Н.Волков  отмечает,  что  экологи-
ческая  культура,  экологическое  воспитание  - 
это самая суть народной педагогики [1].
Казахи  всегда  считались  народом,  кото-
рый  с  большой  любовью  относится  к  детям, 
уделяя при этом большое значение всесторон-
нему  воспитанию  и  развитию  личности  ре-
бенка (трудовому, умственному, физическому, 
эстетическому, нравственному). Тематическая 
экскурсия в краеведческий музей при участии 
родителей  наглядно  представила  националь-
ные  особенности  семейного  быта,  колорит  и 
самобытность казахских народных обычаев и 
традиций, что способствовало более глубоко-
му осмыслению значения воспитательного по-
тенциала народной педагогики казахов, пони-
манию  истинного  значения  преемственности 
в  воспитании  детей.  Впечатления,  получен-
ные от экскурсии, явились мощным стимулом 
для привлечения родителей к экологическому 
воспитанию детей. В ходе реализации  суще-
ственную помощь родители оказывали детям 
при  выполнении  заданий,  связанных  с  поис-
ком  фольклорных  материалов,  составлением 
тематических альбомов загадок, пословиц, на-
родных примет, а также заданий творческого 
характера (сочинение сказок, рассказов).
Для  усиления  чувственно-эмоциональ-
ного отношения родителей и детей к красоте 
и  неповторимости  природы  родного  края  ак-
центировалось  внимание  на  неповторимость 
национальных особенностей культуры казах-
ского  народа,  использовался  разработанный 
нами прием «Как на картинке!». В его основу 
легла  идея  из  произведения  Л.Кассиля  «Три 
страны, которых нет на карте», герой которо-
го,  искренне  восхищаясь  пейзажем,  любуясь 
красотой  звезд,  ночного  неба,  искрящимся 
снегом на крышах домов, с удивлением обна-
руживает, что это не картина, а просто оконная 
рама,  вставленная  в  золоченую  оправу,  и  он 
только  что  восхищался  обычным  повседнев-
ным  видом из окна. В связи с этим, при про-
ведении  тематического  вечера  «Красота  род-
ного края», вниманию детей и родителей было 
представлено  слайд-шоу  итальянского  фото-

161
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
графа  С.Сечильото.  Путешествуя  по  миру, 
С.Сечильото  в  своих  фотографиях  запечат-
лел красивейшие уголки природы, памятники 
культуры, особенности быта и жизнедеятель-
ности народов разных стран (Греция, Италия, 
Египет,  Саудовская  Аравия  и  др.),  оформляя 
подборку фотографий сопровождением наци-
ональной музыки, что в целом представлялось 
своеобразной  «визитной  карточкой»  страны. 
Завершала  композицию  подборка  фотогра-
фий  о  Казахстане.  Умелый  взгляд  фотографа 
позволил  увидеть  зрителям  то  прекрасное  и 
удивительное, что ускользает от нашего взора 
в будничной жизни: простор казахской степи, 
красота  величественных  гор,  казахская  юрта 
в  лучах  заходящего  солнца.  Далее  следовали 
фотографии  городских  пейзажей,  портретов 
жителей наших городов, прекрасные улыбаю-
щиеся лица юношей и девушек. Завершалась 
композиция  фотографией  пожилой  казахской 
женщины в национальном костюме в окруже-
нии прильнувших к ней детей, что подчерки-
вает  глубокое  понимание  автором  тонкостей 
казахской культуры. 
Эффект от просмотра превзошел все ожи-
дания. Узнавая на фотографиях родные места, 
по словам родителей, они «испытали чувство 
гордости  за  свою  Родину»,  «увидели  как  бы 
со стороны красоту родной природы». Для за-
крепления  достигнутого  родителям  и  детям 
было  предложено  составление  фотоальбо-
мов  для  выставки.  В  результате  совместной 
деятельности  были  представлены  альбомы 
фотографий на следующие темы: «Народные 
приметы»  (с  изображением  природных  явле-
ний  и  подборкой  соответствующих  примет 
и  пословиц  казахского  народа),  «Домашние 
любимцы»  (фотографии  и  детские  рисунки 
с  изображением  домашних  животных),  «Мы 
охраняем нашу природу» (сопоставление кра-
соты городских пейзажей и экологически не-
благополучных мест - мусорные свалки, «за-
кованные» в  асфальт и  бетон  деревья, серый 
налет  на  поверхности  снежного  покрова  и 
т.д.). Творческий подход и энтузиазм родите-
лей,  проявленный  при  выполнении  данного 
задания, убедительно доказал эффективность 
прилагаемых педагогических усилий, способ-
ствующих усилению роли семьи в экологиче-
ском воспитании детей. 
Также внимание родителей обращалось на 
такие виды досуга, как совместный просмотр 
телепередач о природе с последующим обсуж-
дением увиденного, чтение детских журналов 
о природе. Родителям давались рекомендации 
по привлечению детей к посильному уходу за 
комнатными  растениями,  домашними  живот-
ными,  растениями  на  приусадебном  участке, 
в саду. В процессе работы осуществлялось ак-
тивное привлечение родителей к организации 
и проведению экскурсий на природу, праздни-
ков. Так, например, к празднику Наурыз роди-
тели совместно с детьми подбирали необходи-
мый  фольклорный  материал,  сажали  деревья 
на  пришкольном  участке,  готовили  традици-
онные баурсаки к школьной ярмарке.  Таким 
образом, массовые мероприятия, которые про-
водились в школах для родителей и учащихся, 
являются  эффективной  формой  воздействия 
на сознание и чувства школьников.
Наиболее  эффективными  средствами 
духовной  культуры,  способствующими  не 
только лучшему усвоению младшими школь-
никами  природоведческого  материала,  но  и 
оказывающими воздействие на формирование 
мировоззрения,  национального  мироощуще-
ния  учащихся,  являются  произведения  уст-
но-поэтического  творчества.  Загадки,  посло-
вицы,  поговорки,  сказки,  легенды,  народные 
песни  дают  возможность  показать  знакомый 
мир с новой, неожиданной для детей стороны, 
позволяют  острее  ощутить  красоту  родной 
природы,  почувствовать  ее  неповторимость. 
Исходя  из  этого,  содержание  каждого  заня-
тия  мы  старались  наполнить  разнообразным 
фольклорным материалом природоведческого 
содержания.
Используя казахские загадки, пословицы, 
поговорки, дети описывали характерные при-
знаки  объектов  и  явлений  природы,  выявля-
ли  разнообразные  взаимосвязи  между  ними. 
Мы старались показать учащимся значимость 
данных средств  духовной  культуры для жиз-
недеятельности человека. Так, на занятии по 
теме  «У  каждого  месяца  свое  название»,  со-
ставляя  мини-энциклопедию  народного  есте-
ствознания (сборник народных примет о пого-
де), учащиеся отметили, что раньше приметы 
помогали людям жить, узнавать, когда нужно 
начинать сев, убирать урожай, помогали пред-
сказывать погоду.
Работа детей с фольклорным материалом 
проводилась  как  во  время  занятий  (анализ 
произведений  устного  народного  творчества, 
их составление, объяснение), так и в процессе 
подготовки к ним. На подготовительном этапе 

_______________________________________________________________________
162
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
учащиеся подбирали загадки, пословицы, на-
родные приметы по предложенным темам.
Данный  вид  деятельности  способство-
вал не только накоплению детьми сведений о 
природе родного края, но и формированию на-
выков  анализа  и  систематизации  материала, 
работы с литературой, позволял учащимся по-
чувствовать  себя  в  роли  исследователя,  проя-
вить инициативу и самостоятельность. Собран-
ный учащимися материал был использован для 
формирования  тематических  альбомов:  «На-
родные  приметы  казахов  о  погоде»,  «Живот-
ный мир родного края в загадках», «Народные 
пословицы и поговорки о временах года».
Дополнительным  источником  информа-
ции  о  различных  растениях,  животных  род-
ного  края,  природных  явлениях,  о  связях  и 
зависимостях,  существующих  в  природе,  на 
занятиях курса являлась народная сказка.
Воспитательный эффект данного средства 
состоит прежде всего в расширении возможно-
стей познания окружающей действительности 
через художественную форму. Задача сказоч-
ных героев состоит в том, чтобы вызвать по-
ложительные эмоции и интерес к природным 
явлениям, показать значение и роль природы 
в  жизни  человека.  В  связи  с  этим  учащимся 
предлагались  задания  следующего  характе-
ра: «найти  и  прочитать  сказки о животных»; 
«найти  описания  наиболее  часто  встречаю-
щихся в казахских и русских народных сказ-
ках  персонажей,  представителей  животного 
мира».  В  процессе  анализа  казахских  народ-
ных  сказок  на  занятиях  курса  детям  предла-
галось решать и экологические задачи, напри-
мер,  «как  вы  думаете,  чем  питались  звери 
зимой в лесу»; «чем полезен и опасен волк?». 
В казахских народных сказках раскрываются 
вопросы  взаимодействия  человека  и  живой 
природы,  показаны  положительные  или  от-
рицательные стороны такого взаимодействия. 
Ярким примером является казахская народная 
сказка «Почему у ласточки хвостик рожками». 
После  её  прочтения  учащимся  предлагалось 
ответить на вопросы:
-  Почему сказка называется «Почему у 
ласточки хвостик рожками»?
-  Почему человек дружит с ласточкой?
-  В чём состоит его благодарность?
-  Чем  опасны  для  человека  комар  и 
змея? Каково их значение в природе?
-  Какие душевные качества определяют 
отношение человека к ласточке?
После  ответов  учитель  предложил  расска-
зать, опираясь  на жизненные примеры, о чувстве 
благодарности, вспомнить, приходилось ли детям 
оказывать помощь животным или растениям.
В  младшем  школьном  возрасте  преобла-
дает чувственное, образное восприятие окру-
жающего  мира.  Это  учитывалось  нами  при 
планировании занятий курса. Для создания у 
учащихся эмоционального настроя на воспри-
ятие  красоты  природы  использовались  зада-
ния  творческого  характера,  предполагающие 
применение  средств  народной  педагогики: 
«нарисовать словесную картину того, что на-
блюдали на прогулке, используя загадки, по-
словицы,  народные  приметы»,  «изобразить 
любимое время года и подобрать связанные с 
ним народные пословицы и приметы».
Развитие  творческой  активности  детей 
осуществлялось также через coставление рас-
сказов,  сказок,  загадок.  Анализируя  деятель-
ность учащихся экспериментальных классов, 
можно отметить, что при выполнении творче-
ских работ они в большей мере обращались к 
средствам народной педагогики, чем учащиеся 
контрольных классов. Использование средств 
духовной  культуры  способствовало  эмоцио-
нальному подъёму, литературному творчеству, 
а также ознакомлению детей с объектами и яв-
лениями природы родного края.
Естественность  процесса  экологического 
воспитания в народной педагогике была обу-
словлена участием детей в труде. В прошлом 
дети рано привлекались к уходу за домашними 
животными, работе по хозяйству, что порож-
дало бережное, мудрое отношение к природе, 
животному и растительному миру, к людям. В 
процессе  труда,  общения  взрослых  с  детьми 
осуществлялось объяснение непонятного, пе-
редача опыта и знаний. В связи с этим особую 
значимость приобретает использование в эко-
логическом воспитании младших школьников 
таких средств народной педагогики, как при-
рода  и  деятельность,  составляющих  группу 
средств материальной культуры.
Организация  практической  деятельно-
сти школьников в ходе работы по программе 
включала мероприятия по уходу за комнатны-
ми растениями в классе и дома, наблюдения за 
ними; заботу о птицах - изготовление корму-
шек, птичьих домиков, подкормку птиц; сбор 
семян и плодов растений; операции «помощь 
другу» по очистке от мусора школьного скве-
ра, выращивание рассады цветов.

163
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №4 (31). 2015
Участие  школьников  в  практической  де-
ятельности  позволило  не  только  приобрести 
учащимся  различные  трудовые  умения  и  на-
выки, но и раскрыть индивидуальные особен-
ности,  способствовало  усилению  интереса 
школьников  к  природе,  проведению  приро-
доохранной  работы,  позволило  проверить 
многие  народные  приметы:  «Высоко  и  тихо 
летящие в небе журавли – к теплой погоде», 
«Низко летают ласточки – жди дождя», «Вы-
брали  птицы  в  качестве  места  приземления 
речку, арык и т.п. – к дождю» и т.д.
Большое  воспитательное  воздействие  на 
учащихся оказывают специальные задания по 
организации  самостоятельных  наблюдений, 
подготовленные  на  основе  средств  народной 
педагогики.  Наблюдения  в  природе  способ-
ствуют приобретению природоведческих зна-
ний,  формируют  мировоззрение  учащихся, 
помогают понять взаимосвязь процессов при-
роды и закономерности в ее развитии. Задания 
по наблюдению в природе включали в себя не-
сколько этапов:
1. сбор реальных данных в природе;
2. подбор этнопедагогического материала;
3. коллективный анализ результатов наблю-
дений.
В ходе опытной работы учащиеся разбива-
лись на группы, которым давались различные 
задания. Причем школьники, условно относи-
мые к среднему и низкому уровню экологиче-
ской  воспитанности,  объединялись  с  детьми, 
обладающими высоким и достаточным уров-
нем экологической воспитанности. Это помо-
гало  активизировать  менее  подготовленных 
детей,  стимулировало  их  к  обсуждению  во-
просов,  вызывало  желание  непосредственно 
найти ответы и проанализировать полученные 
результаты.
  Таким образом в системе экологического 
воспитания  важную  роль  играет  ориентация 
воспитательного  процесса  на  духовно-прак-
тическое отношение к окружающей природе. 
Заботливое и бережное отношение к объектам 
живой и неживой природы формируется толь-
ко тогда, когда учащиеся принимают активное 
участие в природоохранной деятельности.

жүктеу/скачать 7,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: