Редакциялық алқасы

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
18 
Конституция вместе с тем отразила сложность и противоречивость первых лет независи-
мости.  С  одной  стороны,  она  фиксировала  юридические  основы  для  дальнейшей  транс-
формации  всех  сторон  жизнедеятельности  республики  в  направлении  формирования  ры-
ночной  экономики  и  демократического государства, с другой  –
 
вызывала  широкие  дискус-
сии о полномочиях законодательной и исполнительной ветвей власти, поскольку в ее
 
тек-
сте этот вопрос остался неурегулированным. Такая ситуация не способствовала как стаби-
лизации политической и социальной ситуации в стране, так и закреплению курса на транс-
формацию  всех  сторон  общественной  жизни.  Предметом  общественной  полемики  стали 
некоторые принципиальные положения Конституции, касающиеся характера государствен-
ности, вопросов государственного языка, частной собственности на землю и гражданства.
 
Принятию  действующей  Конституции  Республики  Казахстан  предшествовало  широ-
кое  обсуждение  проекта  населением  страны.  В  общей  сложности  состоялось  около 
 
33 тыс. коллективных обсуждений проекта, в которых приняли участие более 3
 
млн. граж-
дан.  Во  время  обсуждений  было  внесено  почти  30  тыс.  предложений  и  замечаний. 
 
В 55 статей были внесены более 1100 поправок и дополнений [6].
 
В действующую Конституцию изменения и дополнения вносились  три раза: в 
1998, 
2007 
и 
2011 гг. В 1998 г. были внесены изменения и дополнения в 19 ст. Они коснулись 
сроков  и  полномочий 
Президента,  депутатов  Сената  и  Мажилиса,  был  снят  предусмот-
ренный ранее верхний возрастной предел для госслужащего. Конституционная реформа 
способствовала формированию условий для
 
расширения возможностей участия полити-
ческих партий в выборах в Мажилис парламента РК. Было предусмотрено, что 10 депута-
тов Мажилиса избираются на основе партийных списков  по системе  пропорционального 
представительства. В 2007 г. были приняты следующие поправки: переход к пропорцио-
нальной избирательной системе; укрепление статуса Парламента за счёт введения нор-
мы  об  утверждении  премьер
-
министра  парламентским  большинством  и  процедуры  кон-
сультаций  Президента  с  партийными  фракциями  при  назначении  главы  правительства; 
Ассамблея  народа  Казахстана
 
была  наделена  конституционным  статусом  и  получила 
право делегировать своих представителей в Мажилис и Сенат Парламента согласно ус-
тановленной квоте. В феврале 2011 г. в Конституцию были внесены изменения, направ-
ленные на установление конституционных основ назначения и проведения внеочередных 
выборов президента страны [7].
 
Особенности Конституции 1995 г.:
 
• из преимущественно политического и идеологического документа, какими были тек-
сты Конституций 1978 г. и 1993 г. стала, прежде всего, правовым актом;
 
•  максимально  освобождена  от  положений  и  норм,  не  соответствующих  целевым  и 
ценностным установкам основных социальных групп (национальных, социальных и рели-
гиозных и
 
др.), составляющих единый народ Казахстана; в нее включены лишь те идеи, 
положения и нормы, которые способствуют объединению и консолидации граждан;
 
•  фиксирует,  что  единственным  источником  государственной  власти  в  Казахстане 
выступает  народ;  исходя  из  народного  суверенитета,  декларирован  принцип  «единства 
государственной власти» и ее разделения на законодательную, исполнительную и судеб-
ную ветви, взаимодействующие между собой на основе системы сдержек и противовесов;
 
•  закреплена  конструкция  государственной  власти  в  ее  политико
-
территориальной 
организации и системе высших госорганов, а также унитаризм и превалирование испол-
нительной ветви власти, лидером которой является Президент [8].
 
АП РК располагает комплексом документов, связанных с принятием Основного Зако-
на 1937 г., первой и второй Конституций РК. В Архиве хранится подлинник действующей 
Конституции. В составе фонда № 5
-
Н «Президент РК» отложились такие документы, как 
проект Конституции РК  и документы к нему; предложения и замечания министерств, ве-
домств,  областных  администраций  и  маслихатов,  общественных  объединений  к  проекту 
Конституции; документы о ходе обсуждения проекта новой Конституции; документы о хо-
де подготовки референдума; сравнительный анализ статей проекта новой и действующей 
на  тот  момент  Конституции;  стенограммы  заседаний  Конституционной  комиссии  под 
председательством Президента РК; стенограммы его пресс
-
конференций и выступлений 
по обсуждению проекта Конституции, а также по итогам референдума и принятию новой 
Конституции и ряд др. [9].
 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
19 
Подлиннику первой Конституции суверенного Казахстана от 28 января 1993 г. в На-
циональном  архиве  Республики  Казахстан  (г.  Астана)  присвоен  фонд  1,  единица  хране-
ния 1 [10].
 
В Центральном государственном архиве РК (далее –
 
ЦГА РК) отложились: проект Кон-
ституции КАССР (1926 г.) в фонде ЦИК КАССР (Ф.Р
-
5), документы о назначении комиссии 
по  разработке  и  редактированию  Конституции  КазАССР  1925  г.  в  фонде  Совнаркома 
КАССР (Ф.Р
-
30.), Конституция КазАССР 1937 г. (Ф.Р
-
30. Оп.5. Д.190, 191). Представления 
об  организации  и  ходе  проведения  референдума  по  принятию  действующей  Конституции 
также дают документы, отложившиеся в фонде Центральной Избирательной Комиссии РК в 
ЦГА РК. Это копии указов Президента РК, постановления Центральной комиссии референ-
дума и Центральной избирательной комиссии, протоколы заседаний комиссий и обращения 
граждан [11].
 
Комплексы  документов,  содержащих  сведения  о  том,  как  проходило  обсуждение 
проекта  новой  Конституции  в  регионах,  отложились  и  в  Государственных  областных  ар-
хивах.  Например, в  Павлодарской  обл.  были созданы общественный  комитет  и  рабочие 
группы  по  подготовке  референдума.  В  их  состав  входили  представители  профсоюзов, 
партий  Народное  единство  Казахстана,  Демократической,  областного  Совета  женщин, 
Союза  пенсионеров,  областного
 
Совета  ветеранов,  Союза  молодежи  Казахстана  и  Кре-
стьянского союза. В документах отмечается, что обсуждение было действительно актив-
ным.  В  области  прошли  свыше  500  собраний,  130  сходов  граждан,  в  которых  приняли 
участие  более  112  тыс.  человек,  выступили  около  2500  человек.  Среди  архивных  доку-
ментов  имеются  сведения  об  обсуждении  проекта  коллективом  Павлодарского  алюми-
ниевого  завода,  информации  городских  и  районных  администраций,  компании  «Павло-
дартрансхолдинг», обращения депутатов областного Маслихата к избирателям, обраще-
ние  трудового  коллектива  Ермаковского  завода  ферросплавов  к  гражданам  и  трудовым 
коллективам  РК  и  др.  Все  предложения  учитывались,  фиксировались  и  отправлялись  в 
Экспертно
-
консультативный Совет при Президенте РК [12].
 
В  юбилейный  год  Ассамблея  народа  Казахстана  города  Алматы  совместно  с  КГУ 
«Қоғамдық  келісім»  инициировала  в  Центральном  государственном  музее  РК  выставку 
«Моя  страна.  Моя  семья.  Моя  история».  Экспозиция  была  подготовлена  при  участии 
 
АП  РК,  ЦГА  РК,  ЦГА  КФДЗ,  ЦГА  НТД  и  этнокультурных  объединений  г.  Алматы.  Меро-
приятие,  подчеркнув  политико
-
правовую  значимость  Основного  закона,  закрепляющего 
равенство всех национальностей, проживающих в Республике, еще раз обратило внима-
ние общественности на крепкие узы дружбы и понимания, которые связывают все этносы, 
живущие в мире и гармонии под одним шаныраком, в одной стране –
 
Казахстан.
 
 
Список источников и литературы:
 
1. 
Қазақстан  халқы  Ассамблеясы  алғашқы  қадамдар  (1995–1997  жж.).  Құжаттар  мен  матери-
алдар жинағы –
 
Астана: Жасыл Орда ЖШС, 
2015 
–
 206. 
2.  Ашимбаев  Д.,  Хлюпин  В.  Казахстан:  история  власти.  Опыт  реконструкции.  –
 
Алматы: 
Creodos, 2008 
–
 
С.99, 107
.  
3.  Алаш  қозғалысы.  Құжаттар  мен  материалдар  жинағы.  Сәуір  1901  ж.  –
 
желтоқсан  1917  ж.
; 
Движение  Алаш.  Сборник  документов  и  материалов.  Апрель  1901  г.  –
 
декабрь  1917  г.  –
 
Алматы: 
Алаш, 2004. –
 
Т.1. –
 
С.438–
441; 504
–
505. 
4. 
В братском единстве народов СССР. Документы и материалы 1920–1937 гг. –
 
Алма
-
Ата: Ка-
захстан, 1972.
 
–
 
С.605.
 
5. 
АП РК. Ф.141. Оп.1. Д.10610
. 
Л.1.; В братском единстве народов СССР. Указ. соч. –
 
С.633.
 
6. История конституционализма в Казахстане / Казахстан 20 лет независимости: Монография / 
Под общей ред. Б. К. Султанова. –
 
Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2011. –
 
С.10–
22. 
7
. Конституционная реформа –
 
новый этап в развитии Казахстана: Материалы «круглого сто-
ла» (22 мая 2007 г.) –
 
Алматы: КИСИ при Президенте РК. –
 
151 с.
 
8. История конституционализма в Казахстане. Указ. соч. С.10–
22. 
9. 
АП РК. Ф.141. Оп.1. Д.10610.
 
10. Қазақстан республикасының ұлттық мұрағат қорлары бойынша жөнсілтер (1991–2008 жж.). 
–
 
Астана, 2009.
 
–
 
С.13.
 
11. 
Г.  Каратаев
. 
Из  истории  республиканского  референдума  по  проекту  новой  Конституции 
Республики Казахстан // Қазақстан мұрағаттары (Астана) –
 
2005 №
 1 (1) 
–
 
С.142–
147. 
12. 
В.  Болтина  «Из  истории  обсуждения  проекта  Конституции  РК  в  Павлодарской  обл.  // 
Қазақстан мұрағаттары (Астана) –
 
2005 №
 1 (1) 
–
 
С
.62
–
66. 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
20 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Представители этнокультурных объединений города Алматы. 26 сентября 2015 г.
 
Центральный Государственный музей РК, г. Алматы.
 
Фото Фролова А.
 
(Союз казаков Семиречья)
 
Рабочий момент презентации выставки «Моя страна. Моя семья. Моя история».
 
26 сентября 2015 г. Центральный Государственный музей РК, г. Алматы.
 
Фото Фролова А. (Союз казаков Семиречья)
 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
21 
 
Г. Жүгенбаева,
 
Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының 
 
Тарихнама, деректану және заманауи методология бөлімінің меңгерушісі,
 
тарих ғылымдарының докторы
 
 
ХАЛЫҚ ТАРИХЫНЫҢ ҚҰЖАТТАЛҒАН ДЕРЕКТЕРІ
 
 
Мемлекеттік  тұрғыдан  қоғамның
 
тарихи  санасын  қалыптастыруда,  тарихи  танымды 
негіздеуде  және  зерттеуде  халықтың  тарихи  жадына  барынша  мән  беру  аса  маңызды. 
Халық өз тарихының куәгері, жеткізушісі және сақтаушысы. Бұл аксиомалық ақиқат. Тари-
хи деректердің сан алуан мол қорын сақтаған
 
«халық жады» өзінің қайталанбайтын және 
шексіз  мүмкіндікке  ие  ерекшелігімен  сипатталады.  Халық  жадындағы  деректерді  дерек
-
темелік  тұрғыдан  естеліктерге,  ауызша  тарих  материалдарына  қарай  сыныптаған  ың
-
ғайлы.  Деректемелердің  аталмыш  түрлері  еліміздің  мұрағат  қорларындағы  құжаттар  тіз
-
бесінде, жеке жинақтар түрінде баспалық кітаптар сипатында, сондай
-
ақ электрондық ре-
сурстар  ретінде  арнайы  сайттарда  шоғырланған.  Тарихшылар  өз  зерттеулерінде  атал-
мыш дерек түрлерімен деректанулық жұмыс жүргізудің біршама тәжірибесін енгізді.
 
Тарихи деректемелердің осы бір аса тартымды түрлерін өткен ХХ ғасырдың тарихын 
сан қырынан танып
-
білуде, зерттеуге пайдалану оң нәтиже бере алады. Аталған жүзжыл
-
дық  кезеңнің  бастапқы  тарихы  Ресей  империясының  отар  халықтарға  қатысты  саясаты
-
ның шиеленісімен,түрлі революциялық толқулармен, саяси күрестердің ұлттық сипатының 
басымдығымен көрініс тапты.
 
1914
–1918 жж. қамтыған бірінші дүние жүзілік соғыстың Қазақстандағы екпіні –
 
атақты 
1916 жылғы көтерілісті туғызды. Қазақ халқының еріксіздік кезеңіндегі аса ауыр зардапта
-
рымен  қалған  осы  мәселе  жайында  мол  деректер  Қазақстан  Республикасының  Орталық 
мемлекеттік мұрағатында, Қазақстан Республикасының Президенті Мұрағатында, таяу шет
 
елдердің  Ресей  Федерациясы  және  Өзбекстан  Республикасы  мемлекеттік  мұрағаттары 
қорларында, мерзімді баспасөзде және сол кезеңнің куәгерлері қазақ зиялыларының мұ
-
раларында табылады [1].
 
Бірінші  дүние  жүзілік соғыстың  қазақ  еліне  экономикалық
-
әлеуметтік
 
тұрғыдағы сал
-
мағы  саяси
-
мемлекеттік  және  ұлттық  мәселелермен  жалғасқаны  мәлім.  Бірнеше  кезең
-
дерден  тұратын  тарихи  құбылыстың  шырқау  шыңы  қазақ  өлкесін  қамтыған  көтерілісті 
туғызды. ХІХ ғасырдың соңына қарай үдей түскен метрополияның отарлау саясаты қазақ  
өлкесіне
 
славян халықтарын қоныстандыру саясатын күшейтті.
 
Көтерілістің Жетісу аймағында түрлі сипат алып, қарқынды жүргізілуі осы кезеңнің та-
рихын  зерделеуде  бірнеше  іргелі  сұрақтарды  қарастыруды  талап  етеді.  Естеліктер  мен 
ауызша тарих материалдарын терең
 
жан
-
жақты салыстырмалы
-
салғастырмалы және қи
-
сындылық  әдістерімен  тарихи  тұрғыдан  талдау  осы  сұрақтардың  нақтылы  жауаптарын 
ұсынады. Қазақ зиялыларының көтеріліс тұсындағы позициясы, жалпы бірінші дүние жүзі
-
лік соғыс жылдарындағы қоғамдық қызметтері, жеке тұлғалардың ұстанымдары мен көзқа
-
растары аталған деректемелерде сақталған. Осы кезеңнің жәй куәгері, бақылаушысы бо
-
лып  қана  қоймай  туған  халқының,  ұлтының  мүддесі  үшін  табандылықпен  басқыншы  би
-
лікке  ресми  мінбер
 
арқылы  күрескен  Ә.  Бөкейхан,  А.  Байтұрсынов,  М.  Тынышбаев, 
 
М. Дулатов тәрізді тұлғалардың іс
-
әрекеттері
 
ұрпаққа
 
өнеге. Әсіресе Мұхамеджан Тыныш
-
баев  (1879–1938)  осы  кезеңде  өзінің  күрескерлік,  азаматтық  рухымен  қоса  зерттеушілік
-
ғалымдық
 
қырларын
 
көрсетті.Тікелей куәлік етуші тұрғысында жазған қайраткердің «Вер-
ный  округтық  соты  прокуроры  бұйрығымен  тергеушіге  берген  жауабы»,  «Жетісу  және 
Сырдария облыстарындағы көтерілістің себептері туралы ресми орындарға жазған мәлі
-
меттері», «Сырдария облысының әскери губернаторына арналған көтеріліс туралы
 
мәлім
-
демесі» және т.
 
б. [2] жазбалары шын мәнісінде, жеке дара зерттеу жұмыстары болып та-
былады. Ресми билікке заңдылық негізде талап қоя білетін, жастайынан туған еліне адал 
қызмет
 
етуімен  танылған  М.
 
Тынышбаевтың  өз  жазбаларымен  қоса,  жергілікті  халық 
өкілдерінің
 
оқиғаға  қатысты  куәгерлік  жауап
-
түсіндірмелерінде  өзі  растап,  қол  қоюы  ба-
рынша  белсенділікті  және  жауапкершілікті  көрсетеді.  Халық  жадының  тарихымызды  тү
-
гендеудегі деректемелік әлеуетін осы тарихи жазбалар айғақтай алады. 
 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
22 
Дүрбелең  бірінші  дүниежүзілік  соғысқа  қазақтардың  қатысуы  мәселесінен  туындаға
-
ны  белгілі  [1].  Қазақ  халқы  Ресей  бодандығын  қабылдаған  кезеңнен  бері,  мұндай 
міндеткерлік жүргізілмеді. 
 
Әскери
 
қызмет
 
мәселесі  қазақтар  үшін
 
күтпеген  жағдай  болып  қобалжыту  туғызды. 
Алаш  зиялылары  бұл  мәселемен  ертерек  айналысқан.  «Қазақ»  газеті  бетінде  бұл  тақы
-
рыпқа  байланысты  сан  алуан  мақалалар  жарық  көрді.  Мысалы,  газеттің  1915  жылдың 
желтоқсанынан бастап, 166, 178, 179, 184 нөмірлері қазақтан әскер алынуы жайында ма-
териалдар  басты.  Мақалалар  мазмұнында  соғысты  халықтың  түсіністікпен  қабылдаған. 
Олардың мұны қалыпты жағдай деп түсінгенін М. Тынышбаев көрсетті. Ол негізінен қазақ
-
тарды әскери қызметтің сипаты (атты не жаяу әскер) ғана алаңдатқанын жазады: «Қазақ
-
тардың көпшілігі (оның ішінде мен де) казак
-
орыспен теңесіп, жерімізді сақтау мақсатында 
атты  әскер  қатарында  қызмет  етудің  тиімділігін  жақтадық.  Қазақтардың  тек  азғана  бөлігі 
жаяу  әскер  құрамында  болуды  қалады».  Қазақ  халқында  туу  туралы  куәліктің  болмай
-
тыны, мұның өзі жағдайды ауырлататыны ескерілді. Сондықтан жақын арада қазақтарды 
әскери
 
қызметке
 
тарту  мүмкін  еместігін  түсіндіре  келіп  автор,  «бұл  мәселе  іске  асқан  жағ
-
дайда, аса қиындық болатынын, оны зиялылардың күні бұрын болжап білгендерін» [3, 99
-
б.]
 
айтты.  Осындай  шешілуі  қиын  мәселені  орталық  үкіметке  жеткізу  үшін  Ә.
 
Бөкейханов 
бастаған өкілдер Петербургқа аттанған. 
 
Сапардың  барысы  туралы  жазып  тұрған  «Қазақ»  газеті,  қазақтан  әскер  алу  кейінге 
қалдырылғаны
 
туралы  хабарлады.
 
М.  Тынышбаев  соған  қарамастан  қазақтарға  әскери 
қызметтің
 
қайсысы
 
қолайлы
 
деген  пікір  маусым  айына  дейін  толастаған  жоқ  деп  жазды 
 
[3, 99-
б.]. Бірақ қазақтар майданға алынатын болды. Ол туралы 1916 жылы 25 маусымда 
патша  жарлығы  шықты.  Онда  қазақтардың,  Орта  Азия  халқымен  бірге  майданның  қара 
жұмысына 19–43 жас аралығындағылары жедел шақыртылатыны көрсетіледі.
 
Үкімет
 
жарлығы өте асығыс жарияланды. Алдын
-
ала еш дайындығы болмаған халық 
дағдарып қалды. Қазақ зиялысы мемлекеттік дәрежедегі мұндай маңызды шараның даяр
-
лықсыз  жүргеніне  тоқталды.  Жарлыққа  байланысты  ел  арасында  түрлі  алып
-
қашпа
 
әңгі
-
мелер шықты. Әсіресе келімсек
-
орыстар айтқан түземдіктерді әскерлердің алдына қалқан 
болу  үшін  алады  деген  дақпырт  қырда  тез  тарайды.  Қазақтарға  шошқа  етін  беріп,  кейін 
Ресейде қалдырады екен, оларды шоқындыратын көрінеді деген болжамдар да жасалып 
жатты. Шілденің алғашқы жартысында Жетісу әскери губернаторы Фольбаумның бұйрығы 
жарияланады. Жергілікті халықтың әскери қызмет емес, майданның шаруашылық жұмыс
-
тарына тартылатыны көрсетілді.
 
Бұрынғы алып
-
қашпа
 
болжамдар енді мүлдем күшейді. Қазақ инженері халықтың қо
-
балжуға толы сұрауларына қалай жауап берерін білмей қиналғандарын жазады [4, 41
-
б.]. 
Осы кездегі халықтың көңіл
-
күйін мына бір дерек нақты көрсете алады. Құжат М. Тыныш
-
баевтың  кеңесімен  және  оның  қол  қойып  растауымен  Верный  уезінің  қазақтары  атынан 
жазылған. Түркістан генерал
-
губернаторына арналған өтініште: «енді окоптар әскердің ал
-
дынан,  не  артынан  қазылады,  бұдан  жұмысшыларға  келетін  қатер  әлдеқайда  қауіпті.
 
Өйткені
 
солдаттар қаруланған, әрі окопта отырады, тек қажет жағдайда ғана шығады. Ал 
жұмысшылар қарусыз және үнемі окоп қазатындықтан жаудың көзіне бірден түседі деген 
әңгімелер
 
тарады.  Қорқыныш  үдей  түсті»  [5].  Мұндай  әңгімелердің  даярлығы  жоқ  аңқау 
елді
 
дүрліктіретіні анық еді. М. Тынышбаев тауып айтқандай «аз санды қазақ зиялылары 
екі оттың ортасында қалды…» [4, 42
-
б.].
 
Халық  толқыды.  Патша  жарлығын  орындауға  жедел  кіріскен  үкіметтің  күш  жұмсау 
әрекеттері
 
де  наразылықты  күшейтті.  Пайдакүнемдік,  жемқорлық
 
сияқты  келеңсіз  әдет
-
тердің  орын  алуы  байқала  бастады.  Зиялылар  елді  сабырға  шақыруға  тырысты.  Олар 
үкімет
 
жарлығына  қарсы  шығудың  орны  толмас  өкінішке  әкелетінін  халыққа  түсіндірді. 
 
11-
шілде  күні  «Қазақ»  газеті  бетінде,  «Алаш  азаматтарына!»  атты  үндеу  жарияланады. 
 
Ә. Бөкейханов, А.
 
Байтұрсынов және М.
 
Дулатов қол қойған үндеуде: «Көнбейміз деушінің 
сүйенгені  жан  тәттілік  болса  салыстырып  қаралық:  …Көнгенде  –
 
шаруаға  кемшілікте  ке-
лер,  барған  жігіт  қазаға  да,  бейнетке  де  ұшырар,  бірақ  елдің  іргесі  бұзылмас  (қазаға 
ұшырар
 
деп  ауру
-
сырқаудан  болған  қазаны  айтамын,  әйтпесе  солдат  қылып  алмайды, 
соғыстан  өлмейді).  Көнбегенде  көретін  ауырлық  –
 
бағынбай  үкіметтің  жарлығынан  бас 
тартсақ, жау жағадан алғанда, бас  қорғап үйде қаламыз  деп, мемлекетке қамшымыздың 
ұшын  бермесек,  үкімет  бізге  құр  өкпелеп  қоймас,  күш  жұмсар,  ол  күшті  законға  сүйеніп 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
23 
істер»,  [6]  –
 
деп  жазылды.  Бұл  сол  кезеңдегі  ауыр  тарихи  жағдайға  байланысты  қабыл
-
данған  шешім  еді.  М.  Тынышбаев,  «Қазақ»  газетінің  осы  үндеу  жарияланған  саны,  аса 
маңызды хабар жеткізуші нөмір ретінде тез тарап кеткенін көрсетеді. «Оқыған азаматтар 
газеттің осы нөмірінің бірнешеуін жаздырып алып, халық арасына үлестірген».
 
М. Тынышбаев барынша көтерілістің алдын алуға, сақтандыруға ұмтылды. Ол қару
-
лы  билікке  қарсы  күрделі  жағдайда  бас  көтерудің  зардабын  білді.  Қазақ  халқының  сол 
кездегі  даму  жағдайы  мұндай  «көзсіз»  іс
-
әрекеттерге
 
даяр  емес  еді.  Бұл  пікірге  келу 
себебін  кейіннен  КСРО  Біріккен  Мемлекеттік  Саяси  Басқармасына  төмендегідей  етіп  тү
-
сіндіреді.  «…менің  қазақтар  мен
 
қырғыздардың
 
1916  жылы  патша  үкіметіне  қарсы 
көтерілісін қолдамауым, патшалық билікке деген сүйіспеншіліктен емес, қазақ пен қырғыз
-
дың көтерілістен зардап шегуінен қорыққандықтан еді» [7, 187
-
б.].
 
Қазақ
 
зиялы  қауымының  көтеріліске  байланысты  пікірі  екі  түрлі
 
болды.  Ел  ішінде  ты
-
ныштық болғанын қалап, елді сабырға шақырған «Қазақ» газетінің көзқарасын ұстанған зия
-
лыларға қарсы, көтеріліс жасауға үгіттеген оқыған қазақтар да табылды. Мысалы, Жетісуда 
үкіметке
 
қарсы
 
бас көтеруге үгіттеуші Тоқаш Бокин еді. Мұндай
 
үгіт
-
насихат, жоғарыдағыдай 
үрейлі
 
әңгімелер,  жергілікті  билік  орындарының  жағымсыз  әрекеттері,  халықтың  онсыз  да 
үкіметке
 
қарсы
 
наразылығын күшейтті. Халықты ешбір басу сөз тоқтата алмады. 
 
Стихиялы  түрде  басталған  халық  толқуы  біртіндеп  ашық  көтеріліске  ұласады.  Ол 
бірден ұлтаралық қақтығысқа айналды. Тамыз айында Жетісу өңірінің көп бөлігі көтеріліс 
құшағына
 
тартылды. М. Тынышбаев генерал Куропаткин қабылдауында болғаннан кейін, 
Пішпек  қырғыздарын  сабыр  сақтауға  шақырады.  Сөйтіп  ол  соңғы  сәтке  дейін  халыққа 
болашақты  ойлаудың  қажеттігін  түсіндіріп  бақты.  Алайда  көп  кешікпей  оның  өзі  тұтқынға 
(үй тұтқыны) алынады. Оны үкімет көтеріліске қатысты деп айыптады.
 
Жетісу  өлкесіндегі  көтерілістің  себебін  отаршылдық  билік  сыртқы  жасырын  күштер
-
ден (әсіресе, түркішілдік және исламшылдық фобия) іздегенін, саяси
-
экономикалық езгінің 
ұлтаралық
 
қақтығысқа
 
ұрындырғанын, басқару жүйесінің отар аймақтардағы заңсыз жүген
-
сіздіктерінің зардаптарын сол кезде
-
ақ қаймықпай айтып, терең саралап, тіптен сарапта
-
малық талдаулармен зерттеулер жүргізген қазақ зиялылары еді. Мұны да мұрағаттық де
-
ректемелердегі естеліктер мен куәгерлер түсіндірмелері айғақтайды.
 
Қоныстанушы
 
славян  тұрғындарының  жергілікті  халыққа  қысымшылығы зорлық
-
зом
-
былықпен ұштасты. Облыстың Қапал уезінде казак
-
орыстар қазақтардың қарсы шығуына 
да  мұрша  бермейді.  Олар  қазақ  пышағы  мен  ескі  қылышты  пайдаланған  ұстаны  бүлік 
ұйымдастырғалы
 
жүр  деген  желеумен,  жолдарында  кезіккен  екі  қазақты  қосып  алып, 
Қарабұлақ
 
станциясына алып келеді. Бұларға тағы да 11 қазақты қосып алып, бәрін қол
-
дарын артына қайырып байлап, еш себепсіз атып тастайды [8]. Алтын Емелде де осылай 
кінәсіз 30 қазақ өлтірілген.
 
Қоныстанушылардың
 
қазақтарды
 
арандатып,  олардың  мекен
-
жайларын  тартып  алға
-
нын  көрсететін  фактілер  де  жеткілікті.  Самсы  болысы  қазағы  өз  арызында  тамыз  айында 
Пішпек  уезінің  көшпелі  болыстарында  наразылық  басталғанда,  бүлікшілер  өздерін  күшпен 
қосып
 
алар  деген  қауіппен,  көрші  орыстарды  бірге  қорғануға  шақырғандарын  айтады. 
«…Олар аманат үшін адам талап етті. Біз екі үйелмен
 
12 адамды және болыс басқарушы
-
сын жібердік. Өзіміз бүліктен аман Покровка селосына көрші қоныстас болуға жинақталып 
жаттық. Бірақ таң ата өлімші болып жараланған 12 адамның бірі әзер келіп, қалған 11 адам
-
ның болыс басқарушысымен қоса орыстардың қолынан өлтірілгенін
 
айтты». Бірге қорғана
-
мыз деп орыстарға үміт артқан қазақтар осылай да жазықсыз құрбан болды. Арыз иесі, одан 
әрі
 
казак
-
орыстармен  бірге  келген  орыс  шаруаларының  өздеріне  келіп,  ойран  салғанын 
 
баяндайды: «Бізді ессіз қорқыныш, үрей билеп, бүлік басылғанша бола тұрамыз деген ой-
мен  жазғы  жайлауымызға,  Александров  асуына  қарай  қаша  жөнелдік.  Бүлікке  қатыспасақ 
та, келімсектер өздерінің айуандық әрекеттерін ақтау үшін бізді бүлікшілер деп айыптады».
 
Сөйтіп,  келімсектер  қырғыздардың  астықты  алқапта
 
орналасқан  үлесті  жерлерін 
өздері
 
иемдену үшін осындай қатігездіктерге барған. Арыз иесі өтінішінің соңында «…бізге 
барар жер қалған жоқ. Ашыққан кедейлер  өз егіндеріне барып орыстар жинап әкеткенен 
қалған
 
масақтарын теруге барса, казак
-
орыстар оларды ұрып
-
соғып өлтіріп кетуде» [9], –
 
деп  жазады.  Қазақ  зиялыларының  пікірлерімен  үндестік  тәуелсіздіктен  бергі  кезеңдегі 
отандық тарихнамада байқала бастады [10]. Тарихи сананы қалыптастыру, дамыту өткен
-
нен тағылым алумен, оның сабақтарымен ескерілсе ғана нәтижелі.
 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
24 
Енді тікелей куәгер ретінде М. Тынышбаевтың ресми билікке жауабына тоқталайық. 
Қазақ
 
зиялысы  Верный  округтық  соты  прокуроры  бұйрығымен  тергеушіге  көтеріліске 
қатысты
 
өзінің
 
көзқарасын, пікірін жазып берді [11].
 
Жауабының  көшірмесін  Түркістан  генерал
-
губернаторына  да  ұсынады.  Оның  жауабы 
шын  мәнінде,  патша  билігінің  қазақ  жерінде  жүргізген  тағылық  саясатын  әшкерелейтін 
бірден
-
бір тарихи құжаттардың қатарына қосыла алады. Қазақ зиялысы көтерілістің ең бас-
ты  себебі  –
 
отаршылдық  саясат,  оның  салдарының
 
бірі  1916  жыл  оқиғасы  болғанын  көр
-
сетеді.
 
Оның жауабы Жетісу өлкесіндегі орыс отаршылдығы тарихына арналған зерттеу еді. 
Өлкенің
 
отарға айналуынан бастап, соңғы уақытқа дейінгі саяси, әлеуметтік
-
экономикалық 
жағдайына қысқаша тоқталады. Қазақ халқының тұрмыс
-
тіршілігі атақты Столыпин рефор
-
масынан  кейін  қатты  өзгеріске  ұшырағанын  дәлелдейді.  1905  жылы  Верный  қаласында 
Қоныс
 
аудару  мекемесі  құрылады.  Қазақтардың  тағдырына  ерекше  әсер  еткен  үшінші 
кезеңнің басталғанын көрсететін мекеменің қызметіне жауап беруші төмендегідей баға бе
-
реді: «Қоныс аудару мекемесін тәжірибелі, Жетісу жағдайымен жақсы таныс түркістандық 
О.А.  Шкапский  басқарды.  Ол  Пішпек  уезінің  бірқатар  жеріне  экономикалық  зерттеу  жүр
-
гізіп,  1905  жылдың  күзінде  жер  шаруашылығы  мен  жерге  орналастыру  басқармасының 
меңгерушісі  Шванебахқа  Жетісуда  басы  артық  жер  жоқтығы  туралы  баяндама  жасайды. 
Шванебах  болса,  Шкапскийдің  қазақтардың  жақсы  жерлерін  қандай  жолмен  болса  да 
алуы үшін тағайындалғанын айтып, оны 1906 жылы жұмысынан шығарып жібереді. Орны-
на 1914 жылға дейін С.Н. Велецкий болды». 
 
Содан  бастап  жер  мәселесі  келімсектер  пайдасына  түпкілікті  шешіледі.  «Велецкий 
келген  бойда
-
ақ  Верный  уезінің  Шамалған  болысынан  ірі  жер  үлесін  қазақтардан  заңсыз 
тартып  алды.  1908  жылы  Лепсі  уезінде  3016  десятина  жер  кесіліп  алынды.  Алайда  бұл 
жердің тұрғындарының шағымдарымен кесінді жер қазақтарға қайтарылды. 1909 жылы бұл 
жер қайта кесіледі. 1910 жылы Лепсі уезінде 61 мың десятина жер кесіліп алынды. Мұндай 
жағдайлар  облыста  өте  көп.  Мысалы,  мен  1910  жылы  Жетісу
 
облысы  үстімен  өтіп  бара 
жетіп Қарабалтадан Пішпекке дейін, одан әрі Константиновкаға дейінгі, шамамен 75 шақы
-
рым аралығындағы почта станциялары, өзара тұтас келімсектер поселкелерімен жалғасқа
-
нын көрдім. Пішпек уезін поселкелер жауып кеткен. Пішпектің «Жұмақ жері» туралы Черни-
гов, Орел және басқа алыс губерниялардың мұжықтары айтып арман етті» [4, 35
-
б
.] 
–
 
деп 
жазады. М. Тынышбаев тек Пішпек уезі ғана емес, Верный, Қапал және әсіресе Лепсі уезі
-
нің жағдайы  бұдан да ауыр болғанын көрсетеді.  Ол Қоныстандыру мекемесінің шенеунік
-
тері заңды аяусыз бұрмалайтынын, өз ойларына келгендерін істейтіндерін де ашық айтты.
 
Қазақтардың
 
мұндай әрекеттерге қарсы күресіп шамалары жетпегендерін айта келіп 
автор сондықтан да облыста мал шаруашылығының мүлде құлдырап, жақсы
 
жерлер тар-
тылып  алынғаннан  кейін  егін  шаруашылығының,  төмендеп  кеткенін  көрсетеді.  7  жылдың 
(1907
–1914 жылдар аралығында) ішінде облыстың адам танығысыз өзгергенін айта келе, 
«…жоғарыда келтірілген мәліметтерден кейін көтеріліс болуына себеп көп екені көрінеді, 
ал  соған  сылтау  болған  жергілікті  мазмұндағы  жағымсыз  оқиғалардың  өрістеуінен»  деп 
көрсетті.  Одан  әрі  болған  жайттың  жалпы  көрінісінен  хабардар  ету  үшін,  өзіне  белгілі 
кейбір оқиғаларды хронологиялық тәртіппен келтіреді. 
 
Оқиғалардың  әрқайсысын  жеке
 
атаумен,  мәселен  «Қызылбөрік  ісі»,  «Ботбаев  ісі», 
«Пішпек  уезіндегі  оқиғалар»,  «Лепсі  уезіндегі  толқулар»  «Әулиеата  уезіндегі  оқиғалар» 
және т.
 
б. деп атап, арнайы тоқталады. Бұл жазбалардан жұмысшы алуды сылтауратқан 
патша  шенеуніктерінің  жүгенсіздігі  өз
 
алдына,  сондай
-
ақ  баюды  мақсат  етіп,  бас  пайда
-
ларын көздегендер мен жекелеген адамдардың да ескі жаулықтары көтерілістің тұтануы
-
на  ұшқын  болғаны  көрінеді.  Мысалы,  Лепсі  уезіндегі  оқиғаның  себебі  Мақаншы
-
Садыр 
болысының  басқарушысы  Қасым  Жақамбаев,  оның  сыбайластары  халық  соты  Оқыш 
Омаров  пен  Жексембек  Кінәзовтың  пайдакүнемдік  әрекеттерінен  болған.  Парақорлар 
ауылдастарын  ақша,  мал  алып,  жұмысшы  тізіміне  кіргізбейді.  Бұған  наразылық  білдірген 
басқа қазақтарды, үкімет жарлығына қарсы деп айыптап әскер шақыртады. Лепсі уезінде 
қазақтардың
 
жазықсыз қаны төгілуіне бірден
-
бір осы жемқорлар себепші болды.
 
Империяның «бөліп ал да, билей бер» деген жымысқы саясатының қазақ даласында 
толықтай жүргізіліп отырғанын осынау жазба дәлелдейді. «1868 жылғы Ереже қазақтарды 
адастырғаны соншалық, енді сайлау мен партиялық даушар кезінде тіптен жерден қысылу 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
25 
қайғысы
 
жайына қалып, бірде
-
бір сайлау орасан зор парасыз, сатып алусыз өтпейтін бол-
ды» [4, 36
-
б.]. Мұндай әккі саясаттың жемісі көтеріліс кезінде байқалып қалды. «Ботбаев 
ісі» оқиғасында, болыс басқарушысы Ә. Құрбанғалиев жұмысшы тізімін жасауды, өз пар
-
тиясынан  ешкімді  кіргізбей,  қарсыласы  Бейсебай  (фамилиясы  белгісіз)  жағынан  барлық 
адамды  кіргізуінен  оқиға  басталады.  Бұған  наразылық  білдірген  қазақтардың  шағымын 
арнайы
 
шақыртылған  пристав  Гилев  тыңдамайды.  Құрбанғалиев,  Бейсебай  қазақтарды 
көтеріліске  дайындап  жүр  деген  жалған  хабар  береді.  6
-
тамызда  Гилев  Самсы  станция-
сына 20 әскермен келіп, 12 қазақты өлтіріп кетеді. Ал Верный уезіне қарайтын Қызылбөрік 
болысындағы оқиға, патша шенеунігі Хлыновскийдің кінәсінен болған. 3–
4-
тамызда атал-
мыш  болыста  мал  санағы  әдеттегідей  жүріп  жатады.  3
-
тамызда  мұнда  әскермен  уезд 
бастығы  міндетін  атқарушы  Хлыновский  келеді.  Ол  келгенге  дейін  болыста  ешқандай 
бүлік  болмағанын  көрсетеді.  Хлыновский  түскі  үзіліс  кезінде,  еш  себепсіз  қазақтарға 
 
5  сағат  ішінде  майданға  алынатын  жұмысшылар  тізімін  жасауды  тапсырады.  Және  бе
-
делді қазақтарды киіз үйге қамап тастайды.
 
Қазақтарға
 
жұмысшы  алу  тәртібі  анық  белгілі  болмаған.  Олар  Хлыновскийден  тізім 
жасайтын  адамдарды  тұтқыннан  босатуды,  оларсыз  жұмыс  бітпейтінін  айтады.  Мұны 
Хлыновский қаперіне алмайды. Дағдарған қазақтар қайтадан Хлыновскийге барғанда, ол 
оларды тыңдамастан аспанға оқ атып, нәтижесінде қазақтардан адам өледі [12]. Маңызды 
мәселенің
 
жүзеге  асырылуы  халықтың  қайғы
-
қасіретке
 
ұшырауымен
 
бірге  жүргенін,  оған 
жергілікті  басқару  жүйесінің  жауапсыздығы  әсер  еткенін  М.  Тынышбаев  осылай  көрсетіп 
отырды.  Бұл  жазбалар  басқыншы  әкімшілікке  жақпайтын  еді.  Жоғарыда  келтірілген  ше
-
неуніктердің  теріс  қылықтары  көп  жағдайда  қайғылы  оқиғалардың  себепшісі  болғанын 
«бұратана
-
инженердің» ашық айтуына басқыншы билік келісе қойған жоқ. Ресми орындар 
М.  Тынышбаевты  айыптай  бастағанын  қазақ  инженерінің  Сырдария  облысының  әскери 
губернаторына жазған хатында  байқалады [13, 1–
3-
п.].
 
М. Тынышбаев тамыз айында уезд басшысының көмекшісі, подполковник Тризнаға ау-
дармашы болып, Әулиеата, Пішпек уездерін аралап қайтады. Осы сапардан өзінің көрген
-
білгенін, көңілге түйгенін Сырдария облысының әскери губернаторына жазып береді. Мұн
-
да да жарлыққа халықтың ешбір дайындығы, оны мүлде түсінбеуі, ресми үкіметтің халыққа 
түсіндіру  жұмыстарын  жүргізуге  ықылас  таныта  қоймауы  айтылады.  Мұның  бәрі  жазықсыз 
халықтың  қаны  төгілуіне  әкелгенін  көрсеткен  хаттың  қысқаша  мазмұны  мынадай:  «Қара 
жұмысқа  алу  туралы  алып
-
қашпа
 
сөздерге  сенген  Мерке  маңындағы  және  Әулиеатадан 
солтүстікке  қарай  отырған  қазақ  ауылдары  қыстауларын,  дүние
-
мүліктерін  тастап,  Шуға 
қарай
 
көшіп кетеді. Осы кезде (тамыз айының басы) Пішпек уезінен үрейге толы хабарлар 
естіле  бастайды.  Онда  қазақтардың  келімсектерге  шабуыл  жасап  жатқаны  белгілі  болды. 
Бұл  хабардың  растығын  тексермеген  үкімет  орыстарды  қаруландыруға  кіріседі.  Сонымен 
бірге  қарулы  үкімет  әскерлері  келіп  жетеді.  Осындай  астаң
-
кестеңде  қаруларына  сенген 
орыс шаруалары, жұмысшы тізімін беріп, тыныш отырған бейбіт қазақтарды тонауға кіріседі. 
Қорыққан
 
қазақтар
 
беті ауған жаққа қаша жөнеледі; бала
-
шаға, қарт адамдарынан айрыла-
ды.  Бұларды  өз  болыстарына  қайтару  қажет  болды.  Сөйтіп,  Пішпек  уезінің  приставы, 
олардың арасынан 500 қазақты түсініктеме алуға шақырды. Белые Воды поселогына келген 
бұл  500  қазақты,  қарулы  орыс  шаруалары  атып  өлтіреді.  Қыркүйектің  ортасында  Асаның 
приставы 25 солдатпен 25 қарулы келімсек шаруаларды ертіп, әлдеқашан жұмысшы тізімін 
берген  болыстарды  арауға  шығады.  Мұны  естіген  қазақтар  тағы  да  қаша  жөнеледі.  Иесіз 
қалған
 
ауылды  жанындағы  әскерімен  орыс  шаруаларына  аямай  тонатқан  пристав  Әулие
-
атаға кері қайтады. Хат  иесі Әулиеата уезіндегі оқиғалардың тууына 1) Маусым жарлығы
-
ның мәнісін үкіметтің алдын
-
ала түсіндірмеуі; 2) Жергілікті әкімшіліктің дұрыс әрекет жасай 
алмауы;  3)  Шенеуніктердің  теріс  шешімдері;  4)  Орыс  шаруаларының  қазақ  ауылдарын 
тонаған қылмыстық әрекеттері себеп болды деп қорытынды жасайды» [13, 3
-
қ
.
п.].
 
Подполковник Тризнаның қасына бірде
-
бір қарулы жасақ ертпей тек аудармашымен 
(М. Тынышбаевпен) ғана барып, ел үшінде түсіндіру жұмыстарын жүргізуі, уезд халқының 
қорқынышын
 
басып,  көңілдерін  жайландырады.  Шу,  Әулиеата,  Мерке  аудандарының  қа
-
зақтары қоныстарына қайтып келеді. М. Тынышбаевтың бұл хаты жауапсыз қалмады. Гене-
рал
-
адъюдант Куропаткин бұйрығымен Әулиеата уезінде тексеру жүргізіледі [13, 1
-
п.].
 
Мұны 
жүргізген  уезд  бастығы  Кастальский  мынадай  қорытынды  жасайды:  «…үкіметке  қарсы 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
26 
Жетісу облысында ашық түрде үгіт жүргізілмегенімен Қытаймен шекаралас уездерде Гер-
мания, Түркия эмиссарларының орыстарға қарсы насихаты болуы әбден мүмкін».
 
Уездің орыс халқы ішкі Ресейдің бұзақы, маскүнемдерінен тұрғанымен олардың қару
-
жарақтары  жоқ.  Тіпті  көтеріліс  бола  қалған  күнде  алдымен
 
зиян  шегетін  болғандықтан, 
олар көтеріліске қосыла алмайды. Ал қазақтардың өліміне олардың өздері кінәлі. Мысалы,
 
қазақтар
 
Мерке  участогында  Новотроицк  селосы  жанында,  Кузьминка  селосы  маңында 
орыстарды өлтіріп, олардың хуторларын тонағаннан кейін ғана, орыс шаруалары оларға 
қарсы
 
шыққан. М. Тынышбаев бұл фактілерді ескермеген».
 
Кастальский, қазақ зиялысының Тризнамен бірге халыққа түсіндіру жұмыстарын жүр
-
гізгеннен кейін, елдің қоныстарына қайтып келгендерінде басқаша түсіндірді. Оның ойын-
ша,  облыста  көтеріліс  жеңілгесін  орыс  үкіметінің  күшін  қазақтар  мойындап,  қоныстарына 
өз
 
еріктерімен келген болып шықты. Сөйтіп, инженер қазаққа өздерінің сапарларын жар
-
намалаудың  қажетсіздігін  айтады.  Кастальский  хаттағы  басқа  да  деректердің  бәрін  осы-
лайша  бұрып  көрсетіп,  не  мүлде  жоққа  шығарады.  Оның  пікірінше,  барлық  қантөгіске  ті
-
келей қазақтардың өздері, ал келімсектер тек қорғанған болып шықты. Қазақ зиялысының 
фактілерді  өзгертіп,  өлкенің  бас  басшысы  алдында  уездің  бүкіл  әкімшілігін  қаралауына 
келіспейтінін  де  айтады. Кінәлі  қазақтарды  инженердің  жанын  сала  қорғауы  тек ұят  қана 
емес  деп  білген  ол,  хат  иесінің  сот  алдында  жауапқа  тартылуын  сұрайды.  «Немесе  Ты-
нышбаев  әкімшілік  жолмен  айыпқа  тартылуы  тиіс»  [13,  5–
9-
пп.]  деген  Кастальский,  бас
-
қыншы
 
билік жүйесінің өкілі екендігін дәлелдеп бақты.
 
Көтеріліс  қазан айында аяусыз  басылды. Жазалаушы үкімет әскері қазақ, қырғызды 
қырып
-
жойып, 1916 жылдың қанды оқиғасын жергілікті халық жуық арада ұмытпайтындай 
етті.
 
Көтерілістің  орны  толмас  шығыны  болды  және  200
 000-
нан  астам  (облыстағы  қазақ 
халқының 20 проценті) халық, қазан айында қарлы тау арқылы жат елге (Батыс Қытайға) 
босып  кетті  [1
4
].  Ресей  империялық  үкіметі  майданған  жұмыс  күшін  жеткізу  ісін  жалғас
-
тырды. 1916 жыл осындай қайғылы қасіретімен тарихта қалды. 
 
Қазақ
 
қайраткері мұндай жауыздықтардан кейін, «Түркістан өлкесінің орыс тұрғында
-
рының 99 проценті айтып жүрген ең жақсы жолға қойылған «түрік
-
герман» үгітінің өзі, біз 
куә болып отырған нәтижеге жете алмас еді» –
 
деп ашық түрде жазып қалдырды.
 
Бірнеше  ғасырларға  созылған  тәуелділік  халықтың  ұлттық  болмысынан,  оның  ой
-
санасынан, тарихи зердесінен айыруға күш салды. 1916 жылғы көтеріліс тарихының шын
-
дығы отарлаушы биліктің тарихнамасымен түсіндірілді. Алайда тарихи шындық халықтың 
өз
 
арасынан  шыққан  тұлғаларының  жанкешті  іс
-
әрекеттерінде
 
сақталып  қалды.  Азаттық 
үшін
 
қозғалыстың
 
1916 жылғы бір серпілісі естеліктер мен ауызша тарих деректеріне түсті.
 
Тарихи деректемелердің аталмыш түрлерін терең зерттеуге көңіл бөлу –
 
отандық дерек
-
тану ғылымының абыройлы міндеті.
 
 
Деректер мен әдебиеттер тізімі:
 
1. 
Жүгенбаева  Г.  Мұхамеджан  Тынышбаевтың  өмірі  мен  қызметі  (1879–
1938). 
–
 
Алматы: 
ҚазККА
, 2000. 
–
 
228 б.
 
2. 
ҚР
 
ПМ  (Қазақстан  Республикасы  Президенті  Мұрағаты).  811
-
қ
.,  20-
т.,  67
-
іс,  1–
25-
пп.;  81
-
іс, 
1
–
4-
пп.; 755
-
іс, 205–
207-
пп.
 
3. 
Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки по истории Алаш
-
Орды. –
 
Алма
-
Ата: Казкрайиздат, 1935. –
 
148 с.
 
4. 
Тынышпаев М. История казахского народа. –
 
Алматы:
 
Қазақ
 
университеті, 1993. –
 
224 с.
 
5. 
ҚР
 
ПМ. 811
-
қ
., 20-
т.,756
-
іс.
, 43
–
44-
пп.
 
6. 
Бөкейханов Ә., Байтұрсынов А., Дулатов М. Алаштың азаматтарына! // Қазақ.1915.11 шілде.
 
7. 
Қойгелдиев
 
М. Алаш қозғалысы. –
 
Алматы: Санат, 1995. –
 
368 б.
 
8. 
ҚР
 
ПМ. 811
-
қ
., 20-
т., 755
-
іс.
, 205
–
206-
пп.
  
9. 
Бедствия киргиз // Туркестанские ведомости. –
 1917. 
–
 
9 августа.
 
10. 
Тәкенов Ә. Толығымен қайта жазылуы тиіс... // Қазақ тарихы. –
 1996. 
–
 
№
 3. 
11. 
ӨР
 
ОММ (Өзбекстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты). И
-1-
қ
., 31-
т., 1186
-
іс.
, 
16
–
25-
пп.
 
12.   
ҚР
 
ПМ. 811
-
қ
., 20-
т., 755
-
іс, 205
-
п.
 
13. 
ӨР
 
ОММ. И
-1-
қ
., 31-
т.
, 1200-
іс
. 
14. 
РФ ММ (Ресей Федерациясы Мемлекеттік мұрағаты). 
1701-
қ
., 1-
т., 35
-
іс.
, 5
–
6-
пп.
  
 
 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
27 
 
Н.Т. Исаева,
 
руководитель Управления информационно
-
методических работ
 
Архива Президента РК
 
 
ПОДГОТОВКА ВОЕННЫХ КАДРОВ.
 
ВОЕННЫЙ ИНСТИТУТ СУХОПУТНЫХ ВОЙСК РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
 
 
Одним  из  важнейших  факторов  государственной  независимости  являются  Воору
-
женные  силы,  обеспечивающие  безопасность,  политико
-
территориальные  интересы  су-
веренной страны. Создание Вооруженных сил независимого Казахстана проходило в на-
чале  1990
-
х  гг.
 
под  непосредственным  руководством  Главы  государства  Нурсултана 
Абишевича Назарбаева.
 
Согласно Конституции, Президент Республики Казахстан является Верховным Глав-
нокомандующим  Вооруженными  Силами  страны.  Наша  армия  стоит  на  страже  главных 
ценностей казахстанского общества –
 
свободы, независимости, мира и стабильности. По-
этому Глава государства уделяет особое внимание развитию Вооруженных Сил. Сегодня 
выделяются значительные средства не только для технической модернизации и приобре-
тения  современного  вооружения,  но  и  для  улучшения  качества  жизни  казахстанских  во-
еннослужащих. В настоящее время в Казахстане принята новая военная доктрина, повы-
шается призыв на службу по контракту, в целом возрастает престиж профессии военного.
 
Защита  Родины,  ее  независимости  и  суверенитета
 
–
 
главная  задача  Вооруженных 
Сил  Республики  Казахстан.  Издавна  бесстрашные  батыры  на  века  прославили  мощь  и 
стойкость казахского народа. Героические национально
-
освободительные движения, вто-
рая мировая война, в которой наши соотечественники отважно сражались за Родину и не 
посрамили  славы  своих  предков  –
 
все  эти  традиции  свято  чтут  и  в  современной  казах-
станской армии. Боевые качества солдат воспитывались на лучших традициях казахского 
народа.  Подвиги  славных  казахских  батыров  Алпамыса,  Едиге,  Кобланды,  Бекета,  Нау-
рызбая, Исатая, Махамбета, Амангельды стали близки юношам.
 
Архив Президента Республики Казахстан бережно хранит в своих фондах документы 
по  истории  становления  Вооруженных  сил  Республики  Казахстан,  это:  Указы  Президента 
Республики Казахстан от 7 мая 1992 г
. 
«О создании Вооруженных Сил Республики Казах-
стан»
1
,  «О  преобразовании  Государственного  комитета  обороны  Республики  Казахстан  в 
Министерство обороны Республики Казахстан»
2
,  «О назначении Нурмагамбетова С.К.  ми-
нистром  обороны  Республики  Казахстан»
3
,  от  6  июля  2000  г
. 
«О  структуре  Вооруженных 
сил РК»
4
, Постановление Президента Республики Казахстан от 11 февраля 1993 г
. 
«Об ут-
верждении Военной доктрины РК»
5
 
и многое др.
 
В  годы  гражданской  войны  1917  г
. 
советское  правительство  впервые  осуществило 
массовое вовлечение коренного населения Казахстана в ряды Красной Армии. В августе 
1918 г
. 
Наркомат национальностей принимает постановление о формировании казахских 
советских воинских частей на территории Казахстана. 
 
В октябре 1918 г
. 
командование Восточного фронта издало приказ о формировании 
1-
го  образцового  казахского  кавалерийского  полка.  На  командные  должности  в  нацио-
нальные части старались направлять коммунистов
-
казахстанцев. Талантливыми военны-
ми организаторами проявили себя Алиби Джангильдин, Мухамедияр
 
Тунганшин, Бахытжан
 
Каратаев, Магазы Масанчи и др.
 
Серьезной  озабоченностью  была  проблема  командного  состава  для  национальных 
формирований.  В  полках  была  развернута  подготовка  младших  командиров.  Так,  школа 
младших  командиров,  организованная  в  1
-
м  полку,  уже  через  четыре  месяца  дала  пер-
вый выпуск –
 
50 младших командиров
-
казахов.
 
                                                             
1
 
Ф.5
-
Н. Оп.1. Д.15. Л.125–
126 
2
 
Там же. Л.103.
 
3
 
Ф.5
-
Н. Оп.1. Д.4698. Л.188.; Д
.15. 
Л
.109 
4
 
БД «Закон»
 
5
 
Ф.5
-
Н. Оп.1. Д.1508. Л.35–
56. 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
28 
Логическим продолжением  этих процессов  стало появление в  1970 году на основа-
нии  Постановления  Президиума  Верховного  Совета  СССР  1
-
го  в  стране  специального 
учебного заведения  –
 
Алма
-
Атинского  высшего общевойскового  командного  учили-
ща
, 
готовящего национальные военные кадры. 31 октября 2003 г
. 
Постановлением Пра-
вительства Республики Казахстан № 1080 Алматинское высшее военное училище ВС
 
РК 
переименовано в Военный институт Сухопутных войск, главной задачей которого являет-
ся подготовка высококвалифицированных офицеров сухопутных войск.
 
С 1991 г
. 
началась 
подготовка курсантов автомобильного профиля. В 1993 г
. 
училище стало готовить мото-
стрелков, танкистов, автомобилистов и артиллеристов. С 1994 г
.
, после преобразования в 
Алматинское высшее военное (АВВУ), училище начало подготовку офицерских кадров по 
четырем, а затем по 11 специальностям.
 
11 февраля 1997 г
. 
Алматинское высшее военное училище имени И.С. Конева Указом 
Президента Республики Казахстан преобразовано в Военную академию Вооруженных Сил 
Республики Казахстан
1
. В 2002 г
. 
для улучшения качества подготовки военных специали-
стов  академия  была  реорганизована  и  образовано  два  вуза  –
 
Военная
 
академия  Воору-
женных Сил Республики Казахстан и Алматинское высшее военное училище Вооруженных 
Сил Республики Казахстан. Это событие явилось решительным шагом в деле реформиро-
вания Вооруженных Сил. На сегодняшний день институт имеет в своем составе:
 
–
 
факультеты для обучения курсантов;
 
–
 
курсы для переподготовки офицерского состава.
 
За  время  существования  военно
-
учебного  заведения  получили  путевку  в  жизнь  не-
сколько  тысяч  специалистов.  Полученные  знания  позволяют  выпускникам  успешно  вы-
полнять свои обязанности в войсках. Наиболее сильными их качествами является высо-
кая теоретическая подготовка, прочные знания боевой техники и оружия, твердые навыки 
в организации боевой подготовки, умение работать с людьми, глубокое понимание воин-
ского долга и готовность выполнять его до конца.
 
На профессиональном уровне проводит занятия опытный профессорско
-
преподава
-
тельский коллектив, в составе которого много ученых –
 
профессоров, докторов, доцентов 
и  кандидатов  наук.  В  институте  на  14  кафедрах и  4
-
х  факультетах  учебный  процесс  ве-
дется по подготовке курсантов с высшим военно
-
специальным образованием  по 11 спе-
циальностям.
 
Вся  система  обучения,  основные  усилия  командования  и  профессорско
-
препода
-
вательского состава училища направлены на выработку у своих воспитанников самостоя-
тельной  и  разумной  инициативы,  приобретения  ими  знаний,  умений  и  навыков.  Необхо-
димые военные знания курсанты получают на кафедрах тактико
-
специальных дисциплин, 
где  закладывается  основы  военного  образования,  формируются  высокие  морально
-
пси
-
хологические  и  профессиональные  качества  воинов.  На  кафедрах  общественных  наук, 
математики,  общетехнических  дисциплин  и  лингвистики  формируются  высоконравствен-
ные качества всесторонне развитой личности гражданина и патриота своего Отечества.
 
Институт  располагает  современной  учебно
-
материальной  базой,  разнообразными 
средствами технического обучения. Лекционные аудитории, учебные лаборатории, каби-
неты  и  классы  института  оборудованы  всем  необходимым  для  подготовки  военных  спе-
циалистов на современном уровне развития науки и техники. В учебном процессе широко 
применяются  современные  технические  средства  обучения,  с  использованием  компью-
терной и вычислительной аппаратуры. На учебном центре института курсанты оттачива-
ют свое мастерство по вождению боевых машин. На тактических полях отрабатываются 
учебные задачи, формирующие необходимые качества будущих командиров и различных 
специалистов Вооруженных Сил Республики Казахстан. По окончанию института выпуск-
ники получают удостоверение
-
классность вождения боевых машин, а также водительское 
удостоверение категории «В», «С».
 
В библиотеке института созданы все необходимые условия для всестороннего раз-
вития курсантов, научно
-
исследовательской работы.
 
Большое  значение  придается  физическому  воспитанию.  Физическая  подготовка  –
 
это  важная  и  неотъемлемая  часть  воинского  обучения  и  воспитания.  Она  обеспечивает 
физическую готовность военнослужащих к овладению оружием и боевой техникой, к эф-
                                                             
1
 
Ф.5
-
Н. Оп.1. Д.6875. Л.32–
33 

ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕР 
ИСТОРИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ 
29 
фективному  их  использованию  в  бою,  к  стойкому  перенесению  нагрузок,  нервно
-
психи
-
ческих  напряжений  и  неблагоприятных  факторов  боевой  деятельности.  Для  этого  в  ин-
ституте имеется богатая материальная база: спортивный комплекс со специализирован-
ными залами, стадион, полоса препятствий и другие спортивные сооружения. По различ-
ным видам спорта постоянно функционируют спортивные секции.
 
Наряду с совершенствованием профессиональных навыков в институте проявляется 
забота  об  организации  досуга  курсантов  –
 
работает  художественная  самодеятельность, 
кружки  (хореографический,  бальных  танцев,  народные  инструменты,  вокально
-
инстру
-
ментальный  ансамбль).  Организуются  встречи  курсантов  с  ветеранами  войны  и  труда, 
руководителями  государства,  высшим  командным  составом  Вооруженных  Сил,  извест
-
ными деятелями культуры и искусства, культпоходы и экскурсии, тематические вечера
 
и 
вечера  отдыха,  КВН.  Эти  мероприятия  способствуют  воспитанию  интеллектуально  и  эс-
тетически  развитых  офицеров,  направленных  на  формирование  чувства  казахстанского 
патриотизма, дружбы и товарищества.
 
Выпускники  института  составляют  более  50%  офицерского  корпуса  Республики  Ка-
захстан, многие из них в процессе воинской службы назначены на высокие должности и 
умело командуют частями, соединениями и объединениями, получили звание «генерал». 
Нынешнее поколение курсантов, выпускников, командиров и преподавателей училища по 
праву гордятся традициями и ратными делами своих предшественников. Боевые коман-
дирские качества проявили выпускники, выполнявшие свой долг в Афганистане и Чечне. 
За  проявленные  мужество  и  героизм  более  400  выпускников  удостоены  высоких  прави-
тельственных наград. Троим: А.Е.
 
Шахворостову (посмертно), Н.М.
 
Акрамову, С.Н.
 
Гущи-
ну присвоены высокие звания Героев Советского Союза, а именем лейтенанта Олега Чи-
вилева учеными названа звезда, открытая в созвездии Голубя.
 
С момента открытия военно
-
учебного заведения стали возрастать авторитет и попу-
лярность  учебного  заведения,  как  в  странах  Содружества,  так  и  в  дальнем  зарубежье. 
Свидетельством  тому  является  участие  курсантов  в  миротворческих  учениях  «Коопера-
тив Наггет –
 
97» проходивший в штате Луизиана США
2
, о чем был сделан информацион-
ный доклад министра иностранных дел РК К. Токаева Президенту РК Н.А. Назарбаеву,
 
в 
учениях «Центразбат –
 
97», на учениях «Оспрей –
 
98». Посетившие институт военные де-
легации  из  России,  Китая,  Турции,  США  высоко  оценивают  уровень  профессиональной 
подготовки  профессорско
-
преподавательского  состава,  курсантов.  Встречи  представите-
лей вооруженных сил зарубежных стран с личным составом института всегда способству-
ют развитию международных отношений и открывают большие возможности для  сотруд-
ничества и обеспечения стабильности, а также добрососедства между государствами.
 

жүктеу/скачать 7,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: