Реферат Тақырыбы: " Сталиндік қуғын-сүргін. Оның ауқымы және ауыр зардаптары "
Сталиндік жазалаудың құрбаны болған Қазақтың бес арысы
жүктеу/скачать 76,8 Kb.
|
| Сталиндік жазалаудың құрбаны болған Қазақтың бес арысы.
Сталиндік жазалаудың құрбаны болған, қазақ халқының өсіп өркендеуіне жол ашқан, жұрттың санасына демократиялық ой сіңірген алаштың бес арысы болған еді. Халықтың зердесіне сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынов еді. А.Байтұрсынов Алаш партиясын құрушылардың бірі болғаны үшін, жариялаған саяси бағыттағы мақалалары үкімет органдарына жақпағаны үшін және өзінің ұстанған бағыты мен көз қарасы үшін, Голощекиндік асыра сілтеу саясатына қарсы болғаны үшін түрмеге жабылып, 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияға ілініп, жазықсыз атылды .1937-38 жылғы репрессияның әдебиетіміз бен ғылымымызға, мәдениетіміміз бен өнерімізге келтірген зиянын әзірге ешкім есептеген жоқ. Есептеу де мүмкін емес. Бір ғана мысал, А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбанов бірінен соң бірі атылып кеткеннен кейін қазақ тіл білімі мүлде жетім қалды. Тұттай жалаңаш қалды ... Қазақтың бес арысының бірі Ж.Аймауытов 1929ж жазықсыз тұтқынға алынып, халық жауы деген жаламен 1931ж өлім тжазасына кесіледі. ХХғ басындағы қазақтың ағартушылық, демократтық бағыттағы оқыған азаматтарының бірі - талантты қаламгер, қоғам қайраткері М.Дулатов еді. Алайда Міржақып 58 статьямен айыпталып, айдауда жүріп 1935ж қайтыс болды. Оның есімі мен әдеби мұрасы туралы айтуға да, жазуғада кеңес үкіметі тұсында қатаң тыйым салынған еді. Тек Қазақстан өз тәуелсіздігін алған тұств "ғана Міржақып халқына қайта оралды. Есімі де, шығармашылық мұрасы да толық ақталып, 1991ж жеке кітап болып жарық көрді. Алаш қозғалысы қайраткерлерін сынағанда осы қозғалыстың бас ақыны саналған, улкен талант иесі М.Жұмабаевты тыс қалдырмады. Оның 1927ж19 тамызда Еңбекші қазақ газетінде жарық көрген Тоқсанның тобы деген өлеңіндегі ақынның азшылықпен есем, көпшілікпен бірге боламын деген пікірін, Қазақстан еңбекшілері бұқарасының түбегейлі мүддесіне қарсы бұқара ішінде сөздерінің идеологиясын жүргізбекші деп сынады. Өздерін азаптаумен шектемей, тума-туыстарына да тиісті. Түркі әлемі мойындаған Мағжан Жұмабаевтың әкесі Бекен бабамыз Сібірге жер аударылар алдында қайтыс болса, ағалары Аба-Мүсілім мен Қаһарман сталиндік лагерге, айдауда жүріп опат болды. Інілері Сәлімжан, Қалижан Мұхамеджан соңғы демі таусылғанша қуғын сүргіннің қасіретін шекті. Халқының біртуар перзенті Мағжан Жұмабаевтың өз басына Алқа атты жасырын ұйым құрды айыбы тағылып, 1929ж ұсталады. 1930ж төртінші сәуірдегі сот шешімімен ату жазасына кесіледі. Ол кісі рухани әлеміміздегі Абайдан кейінгі екінші ұлы тұлға ретінде ұрпағына мол мұра қалдырған. 1923ж Ташкентте жарық көрген таңдамалы шығармалары 1988ж ақталғаннан кейін қайта жарияланды. Солардың бірі Педагогика оқулығы 1924ж Мәскеуде щыққан Сұңқар жыры жинағы, 1925ж- Ақбоз ат, 1926ж Балаларға базарлық кітаптары, 1927ж жазылған Жүсіп хандастаны мен Ертегілері. Шәкәрімніңатын атауға тыйым салынып, шығармалары көп жылдар бойы жабулы жатқаны, ақын туралы сол кезде айтылса, тек оғаш, қате пікірлер ғана айтылған еді. Ол өзінің жетпіс екі жасқа қараған шағында Шыңғыс тауына кетіп қалып, жалғыз өмір сүреді. Сондықтан жергілікті ГПУ-дың бастығы Шәкәрімге сенбейді, оның елсізде жалғыз жүруі сезікті ойға от береді. Өздері бандалар деп бағалаған адамдарды ұстауға келе жатқан ГПУ бастығы жолында кездескен Шәкәрімді ақ қарасын айырып жатпай атып тастайды. Осылайша 1931ж 20қазан қазақтың ұлы ойшылы, ақыны нақақтан-нақақ еш жазықсыз қайылы қазағаұшырайды. Қуғынға ұшыраған қоғам қайраткерлері Құғын-сүргіннің алғашқы легінде әдебиетімізді өрге сүйреген ұлы дарындар Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Ғаббас Тоғжанов, т.б. тұтқындалды. Биыл бірғасырлық тойы әлем көлемінде атап өтілген ғұлама жазушы, академик Мұхтар Әуезов Әдебиет тарихы оқулығына Зар заман ақындары айдарымен Ер Сайын, Едіге, Шора батыр жырларын енгізгені үшін сыналды. Хан кеңесі атты пьесса жазып, сахналағанда бір қойылымнан ке,йін көп кемшілік болған қызметі кінәсімен түсіп қалды... Ұлттық рухтағы тарихи тұлға дәрежесіне көтерілген жазушының жазаға да тартылмай қалуы мүмкін еместігін. Алашордадағы қызметі үшін кінәлап, 1930ж Ташкент шаһарында тұтқындалды. Сұрақ жауаптан кейін Алматы абақтысына ауыстырылды. Қазақ ұлтшылдарының астыртын ұйымына қатысып, Қазақстандағы кеңестік науқандар мен шаралардың мазмұнын бұрмалау мақсатын көздегені, өкімет мекемелері мен ВКП(б)-ның, жерге қоныстандыру мекемелерін, мәдени-ағарту және оқу орындарын, баспасөзді өздерінің ықпалына қаратып, жаулап алуға ұмтылушылар қатарында болды. Қазақ Орталық Атқару Комитетінің мүшесі Мұхтар Омарханұлы Әуезовке -1930-32 жж абақтыға отырылғызғанда тағылған айыптар сарыны осылай болып келеді. Кенесары, Наурызбай қозғалысын зерттеген жас тарихшы Ермұхан Бекмахановтың монографиясы КОКП Орталық комитетінің басылымы Правда газетінде Республикадағы идеологиялық жұмыс және оны жақсарту жолдары қаралған Қазақстан КП Орталық Комитеті пленумында сыналады. Әділетсіздікке шыдамай наразылық білдірген Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының президенті Қ.Сәтбаев, Т.Тәжібаев болды. Содан соң қуғын-сүргін басталып, Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ділмұхамедов сияқты буржуазияшыл ұлтшылдар академиядан қуылды. Бекмаханов 58 баппен ширек ғасырға, яғни 25 жылға бас бостандығынан айрылып, Итжеккенге айдалды. Жазықсыз опат болғандар қатарында оқыған, білімді, ел өркендеуіне елеулі қызмет еткен, есімдері құжаттарда, таспада, газет, журналдарда қатталға, бейнелері сақталған Әбікей Зейінұлы (1881-1937), Ғазиз Имантайұлы (1894-1937), Әбдікәрім Жәмінұлы (1897-1937) Сәтбаевтар да бар. Алдыңғысы алғаш құрылған Қазақ ССР Ғылым академиясының тұңғыш президенті Қаныш Сәтбаевтың немере ағасы 1920-1921жж. Павлодар губерниялық халық ағарту ісін басқарды. 1922жылы ашылған Семей педагогикалық техникумның бірінші директоры, 1928-1931 жж. Омбы рабфагінде сабақ берді. Содан кейін қудалауға түсіп, Қырғызстанға көшуге мәжбүр болады. Ақыры зұлымдық зобалаңы құртады. Ал Ғ.Имантайұлы Сәтбаев өмірінде зияндылар зейінінде құрметтеліп, айтулы азаматтар қатарынан көрінді. Ол жайлы академик Ә.Марғұлан: семинарияда оқығандардың білгірі, жан дүниесі музыка үшінн жаратылған жан,- деп жазған. Рухани әлемі бай Кәрім хақында С.Сейфуллиннің, М.Әуезовтің және өзге де замандастарының жақсы пікірлері жетерлік. Көріп отырғанымыздай, халқымыздың тағдырына байланысты жоғарыда баяндалған ащы шындыққа бұған дейін тереңдеп бара қоймағанымыз жоқ еді. 1997жыл жалпыұлттық татулық шегіне жетті. Осы жылдары қазақ зиялылары: М.Масанчи, Л.Мирзоян, Ж.Досмұханбетов, Х.Досмұханбетов, Б.Майлин т.б. атылды. Сталиндік жазалаудың құрбаны болған Қазақтың бес арысы. Сталиндік жазалаудың құрбаны болған, қазақ халқының өсіп өркендеуіне жол ашқан, жұрттың санасына демократиялық ой сіңірген алаштың бес арысы болған еді. Халықтың зердесіне сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынов еді. А.Байтұрсынов Алаш партиясын құрушылардың бірі болғаны үшін, жариялаған саяси бағыттағы мақалалары үкімет органдарына жақпағаны үшін және өзінің ұстанған бағыты мен көз қарасы үшін, Голощекиндік асыра сілтеу саясатына қарсы болғаны үшін түрмеге жабылып, 1929, 1937 жылдары екі рет саяси репрессияға ілініп, жазықсыз атылды 1937-38жж репрессияның әдебиетiмiз бен ғылымымызға, мәдениетiмiміз бен өнерімізге келтiрген зиянын әзірге ешкім есептеген жок. Есептеу де мүмкiн емес. Бiр ғана мысал, А.Байтұрсынов пен Қ.Жұбанов бiрiнен соң бiрi атылып кеткеннен кейiн Қазақ тіл бiлiмi мүлде жетiм калды. Тұттай жаланаш калды..... Қазақтың бес арысының бiрiм Ж.Аймауытов 1929ж жазықсыз тұтқынға алынып,халық жауы деген жаламен 1931ж өлiм жазасына кесiледi. ХХ гасырдын басындағы қазақтың агартушылық демократтық бағыттағы оқыған азаматтарының бірі - талантты қаламгер, когам қайраткері М.Дулатов еді. Алайда Мiржакып 58 статьямен айыпталып, айдауда жүрiп 1936ж кайтыс болды. Оның есiмi мен әдеби мұрасы туралы айтуга да жазугада кенес үкiметi тұмында қатаң тыйым салынған. Тек Қазақстан өз тәуелсiздiгiн алған тұста Мiржакып халкына қайта оралды. Есiмі де, шығармашылық мұрасы да толық ақталып, 1991ж жеке кітап болып жарық көрді. Алаш қозғалысы қайраткерлерiн сынағанда осы қозгалыстың бас ақыны саналған, үлкен талант иесi Жұмабаевты тыс қалдырмады. Оның 1927ж 19 тамызда Енбекшi казак газетiнде жарық көрген Токсанның тобы деген өленiндегi акынның азшылықпен есем, көпшiлiкпен бiрге боламын деген пiкiрiн, Қазақстан енбекшiлерi бұқарасының түбегейлі мүддесiне карсы бұқара iшiнде сөздерiнiң идеологиясын жүргiзбекшi деп сынады. Өздерiн азаптаумен шектемей, тума-туыстарына да тиісті. Түркi әлемi мойындаган М.Жумабаевтын әкесі Бекен бабамыз Сiбiрге жер аударылар алдында кайтыс болса, агалары Аба-Мусiлiм мен каһарман сталиндік лагерге айдауда жүрiп опат болды. Інiлерi Сәлімжан,Мухамеджан сонғы дәмі таусылганша қуғын-сүргiннiң қасiретiн шекті. Халқының біртуар перзентi М.Жумабаевтың өз басына Алқа атты жасырын ұйым құрды айыбы тағылып, 1929ж ұсталады. 1930ж тертiншi сәуiрдеп сот шешiмiмен ату жазасына кесіледі. Ол кiсi рухани әлеміміздегі Абайдан кейiнгi екiншi улы тулга ретiнде урпагына мол мұра қалдырган. 1923ж Ташкентте жарық көрген тандамалы шығармалары 1983ж ақталганнан кейін қайта жарияланды. Солардың бiрi Педагогика оқулығы 1924ж Мәскеуде шыққан Сұнкар жыры жинағы, 1925ж - Ақбоз ат, 1926ж Балаларға базарлық кітаптары, 1927ж жазылган Жусіп хандастаны мен Ертегiлерi. Шәкерiмнiнатын атауға тыйым салынып, шығармалары кеп жылдар бойы жабулы жатқаны, акын туралы сол кезде айтыпса, кате пiкiрлер гана айтылган едi. Ол езiнiң 72 жасқа қараған шағында Шыңғыс тауына кетiп калып, жалғыз өмiр сүредi. Сондықтан жергiлiктi ГПУ-дың бастығы Шәкәрімге сенбейдi, онын елсiзде жалғыз жүруi сезiктi ойға от береді. Өздері бандалар деп бағалаған адамдарды устауга келе жаткан ГПУ бастығы жолында кездескен Шәкәрiмдi ақ-қарасын айырып жатпай атып тастайды. Осылайша 1931ж 20қазанда қазақтың ұлы ойшылы, акыны еш жазықсыз қайылы казаға ұшырайды. жүктеу/скачать 76,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|