Региональный вестник Востока
жүктеу/скачать 5,27 Mb. Pdf көрінісі
|
B.N. POLYAKOV Uralsk Heavy Engineering Industry, Yekaterinburg, Russian Federation THE METHODOLOGY OF PARAMETRIC OPTIMIZATION OF DETAILS AND DESIGNS OF COMPLEX CONFIGURATIONS The opportunity is substantiated and the algorithm of stage-by-stage consecutive para- metric optimization of carrier details and designs of the complex configurations, based on correct application of strict mathematical methods is offered, serviceability and efficiency which is proved of many years practice of designing of the equipment of heavy mechanical B.N. POLYAKOV. 1 (69) 2016. Р. 21-29 ISSN 1683-1667 22 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы engineering Keywords: stress-strain state, method of finite elements, optimization, algorithm. ҚИЫН ПІШІНДІ ҚҰРАСТЫРЫЛЫМДАР МЕН БӨЛШЕКТЕРДІ ПАРАМЕТРЛІК ОҢТАЙЛАНДАНДЫРУДЫҢ ӘДІСНАМАСЫ Мақалада қатал математикалық әдістерді дұрыс қолдану негізінде қиын пішінді құрастырылымдар мен бөлшектерді жүйе-жүйемен, кезең-кезеңімен параметрлік оңтайландырудың алгоритмі ұсынылады. Бұл әдістің тиімділігі және жұмысқа қабілеттілігі ауыр машина жасау құралдарын жобалауда көп жылдар бойы дәлелденген. Түйін сөздер: ауыр деформацияланған жағдай, соңғы элементтер әдісі, оңтайландыру, алгоритм. МЕТОДОЛОГИЯ ПАРАМЕТРИЧЕСКОЙ ОПТИМИЗАЦИИ ДЕТАЛЕЙ И КОНСТРУКЦИЙ СЛОЖНЫХ КОНФИГУРАЦИЙ Обоснована возможность и предложен алгоритм поэтапной, последовательной параметрической оптимизации деталей и конструкций сложных конфигураций, осно- ванный на корректном применении строгих математических методов, работоспособ- ность и эффективность которого доказана многолетней практикой проектирования обо- рудования тяжелого машиностроения. Ключевые слова: напряжённо-деформированное состояние, метод конечных эле- ментов, оптимизация, алгоритм. At designing heavily loaded carrier, foundation and case details or designs of the complex configurations, used in the equipment of rolling shops and subject to influ- ence of technological and thermal loadings, inevitably there is a problem of a choice of the best, optimum from a position of this or that criterion of quality, parameters of details and regimes of cooling. The statements and decisions of problems of optimum designing for real details enough complex, and frequently unique forms possess a series of features. The math- ematical model making an information basis of statement anyone optimization of a problem, because of variety of designs of details should be enough universal, with opportunities of a wide variation boundary conditions, variables designing, area of change of managing parameters and restrictions as equalities or inequalities. To these qualities statement of the boundary-value problem, described by system of the differ- ential equations in private derivatives with corresponding boundary and initial condi- tions to the greatest degree satisfies, one of which versions is the model of method of finite elements (MFE). Therefore the main difficulty of optimization of details and de- signs of complex configurations with a position of such widespread criterions of qual- ity as the minimal (set) metal consumption, the maximal (set) rigidity or the minimal (set) intensity and so on, consists in high dimension and bulkiness of the mathemati- cal models, describing their strained, deformed or thermoelastic states (TES), which can be in most cases submitted in the matrix form, as software of calculations on the ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES 23 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально computer of the stress-strain state (SSS) and TES. One more feature of the decision of such problems: exactness and reliability of the decision depend on a level information process of designing, i.e. completeness and accuracy of knowledge of conditions of load capacity, character of communications and degrees of freedom of a detail, ther- mophysics parameters, service properties of a material and so on, and this knowledge are rather approached and are limited. Therefore from the engineering point of view achievement mathematical a strict and exact optimum has no practical sense more of- ten, as boundary and initial conditions of a boundary-value problem are never known with the big accuracy and always are available various, even mathematical not for- malization, technological restrictions, “promoting” reception of only rational decision. Besides cost of calculation of one variant of a design, especially three-dimensional SSS or TES, can be very high, and, hence, the big practical importance complexity, so gets, and speed of convergence of algorithm of optimization. However neverthe- less it is necessary to notice, that the opportunity of reception of the correct optimum decision is extremely important, as, first, this natural and primeval aspiration of the person to perfection and true and, secondly, at all not realizing it in a design, allows the engineer to define directions of reduction of weight of a detail at designing or at preservation of metal consumption to lower load capacity and to raise its uniformity so, to increase durability. The analysis of the requirements showed to optimization of typical carrier de- tails and constructions of the rolling equipment, allows to formulate the following kinds of mathematical statement of problems of optimization. Let the elastic body, occupying area V in with border S is considered. As crite rion of an optimality Y shall choose a maximum of equivalent stress equ σ ∀ in re- searched area Y( X ) = max z∈∨ σequ(X,Z), where Z – the vector of coordinates; X – the vector of varied parameters of designing (the constructive sizes of ele- ments), V = VUS. Problem 1. It is required to find a vector X*, which informs a minimum to cri- terion of an optimality Y(X*) = min X max Z σ equ (X,Z) (1) B.N. POLYAKOV. 1 (69) 2016. Р. 21-29 ISSN 1683-1667 24 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы at restrictions such as equalities £(z,u,q) = 0, Z ∈ V; (2) φ(z,u,q) = 0, Z ∈ S (3) and inequalities σ equ (X*, Z)≤ [ σ ], ∀ Z ∈ V; (4) /ui(X*,Z)/ ≤ [u], ∀ Z ∈ V, i = 1,2,3; (5) X* ∈ X , (6) where £ – the differential operator, determining a regional problem of the theory of elasticity; φ – the operator, assigning boundary conditions; u – a vector of displacements; q – a vector of loadings; X – the permissible set of varied parameters, determined by geometrical, con- structive and technological conditions; [σ] – the condition of strength, dependent on a material of a design, a kind of a strained state, character of a loading of the accepted settlement scheme and other fac- tors; [u] – the top border of restrictions of the displacements, dependent on permis- sible values of the clearances between the details, required rigidity, etc. However for some details, for example such as the housing of sheet hot or cold rolling mill, the determining parameter is rigidity. Therefore as goal function it is nec- essary accept a level of displacements of ui. Then a problem of optimization can to be put as follows. Problem 2. To find a vector X*, which informs a minimum to criterion of an optimality Y (X*) = min X max Z V ∈ /u i (X, Z)/ at presence of restrictions such as equality (2), (3) and inequalities (4), (5), and also i accepts value 1, either 2 or 3. Except for problems 1 and 2, for series of details it is necessary to allocate also a problem of minimization of mass, which can be formulated as follows: Problem 3. To find vector X*, which informs a minimum to criterion of an op- ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES 25 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально timality Y ( X*) = min X Ω (X) = min X γ ( ) , ( ) Z dV V X ∫ where γ – density of a material, at presence of restrictions (2)-(4). The given mathematical statements demonstrate the approach to problems of optimization by a principle of “a black box“, when the condition of object is described by two groups of parameters: entrance (independent) variables of designing (varied parameters of a design is a vector X) and exit (dependent) parameters of quality of functioning of object of Y. Such the approach is simple and convenient for the majority of real monolithic and welded designs, when optimization is preceded, as a rule, with alternative calculations and the careful analysis of the SSS or TES. Application of this principle for parametrical optimization of designs, in which calculation of the SSS is not so expensive also quantity of parameters of designing is limited , and it is required to model set of variants of restrictions and conditions loading (for example, for search of critical conditions of destruction) is especially practical. The choice of an effective method of the decision of a problem of optimization depends on features of change of the SSS of a detail at a variation of its parameters. By optimization of the form for models of behaviour of designs based on MFE, there is big freedom of a choice of the varied parameters, determining statement and efficiency of a problem. But even at discrete nodular representation of flat model MFE of a stress is necessary to define in several hundreds points. Usually at the analysis of the SSS are limited to consideration of the points, lying on a contour of a detail, but also in this case their number reaches several tens. It troubles the analysis of results of calculation. Therefore is expedient to build criterion function for the characteristic points, taking into account features of the SSS or TES all detail, for example, for points of a maxi- mum of intensity or a maximum of equivalent stresses. Thus, for the majority of problems of optimization at designing details of a com- plex configuration the following features are characteristic: 1. As a rule, communication between criterion of an optimality Y and a vector X has not obvious character, and is carried out through system of the differential equa- tions of the second order. 2. The mathematical model of optimized object is expressed not in an obvious analytical kind, and in the form of the operator, realized as software of calculations of the SSS or TES on a computer. B.N. POLYAKOV. 1 (69) 2016. Р. 21-29 ISSN 1683-1667 26 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы 3. The big dimension of space of optimized parameters. 4. Significant expenses of machine time for calculation of one value of criterion function. 5. The mixed composition of restrictions on characteristics of object, i.e. at math- ematical statement there are both equality and inequalities. At the decision of such complex problems of optimization strict mathematical methods arise significant difficulties. However to their decision is possible to apply a combination of known methods: planning of computing experiments and the decision of problems of mathematical programming. The method of planning of experiments allows to execute approximation of the numerical decision: to find obvious depen- dence for criterion function and functions of restrictions, to estimate substantiality of influence of factors on criterion of optimization in various ranges of change of managing parameters and to reduce quantity of calculation variants. Then the problem of optimization is easily to reduce to a problem of linear or nonlinear programming, applying for the decision, for example, a simplex – method of the Nelder – Mid or a method of the quickest descent. The decision of a problem of parametrical optimization at designing details of complex configurations from a position of this or that criterion of quality is offered to be carried out stage by stage in the following sequence (see Fig.): 1. To develop or accept mathematical model of an optimized detail, which is represented as software of calculations of the SSS or TES on the computer. Further this model to consider as “a black box“. On its entry varied parameters move, and on an output parameters of the SSS or TES object of designing are removed. 2. With use of the accepted model after a series of trial calculations to reveal variables of designing (design parameters ) most essentially influencing on a pressure and a deformations. If in result the configuration of the detail meeting the set require- ments (for example, to a level of pressure, metal consumption, etc.) is determined, calculations can be stopped. 3. If the variant of a design does not meet the set requirements , that on the revealed variables of designing, most essentially influencing on exit parameters of a detail, to plan computing experiment. 4. To execute a series of calculations under the plan of full factorial experiment, thus the maximal number of variants equally 2 n , where n-quantity of parameters varied at two levels; it is possible to apply to decrease of variability and fractional factorial experiment. 5. In an environs of an initial point (a projected detail corresponding to the proto- type) on the basis of statistical methods : the software of correlation and plural regres- ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES 27 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально sion the analysis of a matrix of planning to execute local approximation of characteris- tics of system (functions of the response) the linear or nonlinear equations of regress, representing to dependence of the maximal values of stresses and deformations in characteristic points of a detail from its design parameters and their pair interactions. 6. To execute analysis the received obvious dependence (the equations of re- gress) for goal functions of restrictions with revealing most statistically significant design parameters. If the received information has not enough for decision-making and designing of a rational design to proceed to the following stage. 7. Using strict methods of the decision of problems of mathematical program- ming, at presence of system of restrictions on variables of designing and a level of stresses and deformations in a series of points, and also accepting goal function (a level of stresses, metal consumption, etc.) to receive a rational (optimum) variant of a design, that is carried out effectively enough at small expenses of computer times. For realization of the submitted algorithm (see Fig.) optimization of designs had been developed the corresponding software. The formed algorithm of the stage-by-stage, consecutive decision of a problem of parametric optimization of complex designs possesses a number of the advantages confirmed in practice [1, 2]: 1) association and close interaction of programs of optimization with the soft- ware for researches of the SSS or TES designs, that provides fast convergence and economically of algorithm; 2) the account of a significant share of experience, intuition and common sense of the qualified design engineer and his active participation in decision-making pro- cess; 3) Formed on a stage No 5 equations of regress, approximating communication of the SSS in characteristic points with variables of designing, can be used directly in calculation practice at designing for the analysis of the SSS or TES and a choice of rational parameters without attraction of a computer, and also by development CAD carrier and thermo-loaded details, construction of their parametric series and for uni- fication; besides, the equations of regress allow to estimate sensitivity of criterion of an optimality to parameters (to define gradients at movement to an optimum) and to choose the best design decision; 4) An opportunity of addition with the known software, realizing in real time a dialogue regime of correction of all components of boundary conditions, including and configurations of a detail, that to a considerable degree approaches process of optimi- zation to the organization of the closed system of the automated synthesis of optimum constructions. B.N. POLYAKOV. 1 (69) 2016. Р. 21-29 ISSN 1683-1667 28 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы Figure ENGINEERING, TECHNOLOGY, PHYSICAL AND MATHEMATICAL SCIENCES 29 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально Performance capability and efficiency of the created algorithm of consecutive parametric optimization and its the software are proved convincingly on numerous ex- amples of improvement of designs of housings of blooming mills, of continuous - bil- let and sheet hot and cold rolling mills, of universal joints and rods of various designs, of typical carrier details and of designs mining, drilling and other equipment of heavy mechanical engineering [1, 2]. REFERENCES 1. Poliakov B.N. and et.al., The load capacity, carrier capacity and durability of the rolling equipment. M. Metallurgy, 1990, 320 (in Eng). 2. Poliakov B.N., Increase quality of the technologies and longevity of the equipment the rolling mills. Part 1. Ekaterinburg. Publishers Sverdlovsk engineering-pedagogical insti- tute, 1993, 208 (in Eng). УДК 662.7 Ю.М. ФЕДОРЧУК 1 , А.А. ВОЛКОВ 1 , Б.В. ШАХНЕВИЧ 1 , М.А. САДЕНОВА 2 1 Томский политехнический университет, г. Томск, Россия, 2 Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан ОПРЕДЕЛЕНИЕ НЕКОТОРЫХ ПАРАМЕТРОВ ВИБРОИЗМЕЛЬЧЕНИЯ ФТОРАНГИДРИТА Переработка твердого отхода фтороводородного производства – фторангидрита требует проведения измельчения высокоинтенсивным способом. Наиболее эффективный тонкий помол (менее 100 мкм) обеспечивают вибрационные мельницы. В работе определен ряд технологических параметров измельчения (производительность мельницы, дисперсность материала, режим виброизмельчения, удельное энергопотре- бление). Ключевые слова: фторангидрит, виброизмельчение, мельница, дисперсность, помол, фракция. ФТОРАНГИДРИТ ВИБРОҰСАҚТАЛУЫНЫҢ КЕЙБІР ПАРАМЕТРЛЕРІН АНЫҚТАУ Фторангидриттің фторсутекті өндірісінің қатты қалдығын өңдеу жоғары қарқынменды тәсілмен ұсақтауды талап етеді. Ең тиімді ұнтақтау (100 мкм) вибрациялық диірмендерді қамтамасыз етеді. Жұмыста ұсақтаудың бірқатар технологиялық параметрлері (диірменнің өнімділігі, материалдың бөлшектілік деңгейі, виброұсақтау режимі, энергиятұтынушылықтың үлесі) анықталған. Түйін сөздер: фторангидрит, виброұсақтау, диірмен, бөлшектілік, ұнтақтау, Ю.М. ФЕДОРЧУК, А.А. ВОЛКОВ, Б.В. ШАХНЕВИЧ, М.А. САДЕНОВА. 1 (69) 2016. С. 29-35 ISSN 1683-1667 30 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы фракция. THE DEFINITION OF THE SEVERAL PARAMETERS OF VIBRATION-MEASURING FLUORINE ANHYDRATE Processing of hard wastes of hydrogen fluoride production of fluorine anhydrate de- mands the pounding by the high-intensive way. The most effective high milling (less than 100 microns) is provided by vibration mills, a number of technological parameters of pounding (mill productivity, dispersion of material, the vibro-pounding mode, specific energy consump- tion) is determined in the work. Keywords: fluorine anhydrate, vibro-pounding, mill, dispersion, pounding, fraction. Отечественная промышленность выпускает тысячи наименований разнообразной продукции, при этом в производство вовлекается исходное сырье, многократно превышающее количество выпускаемых готовых изделий с одновременным образованием на разных стадиях технологического процесса отходов. К отходам производства традиционно относят все остатки данного производства, имеющие потребительскую ценность и перспективу использования в материальном производстве после дополнительных технологических операций. Побочными считаются продукты, полученные попутно, которые также могут стать готовой продукцией после соответствующей обработки либо представляют ценность как сырье для переработки. Попутнодобываемые породы и отходы промышленной переработки рудных полезных ископаемых наиболее широко применяют в строительной индустрии, хотя они отличаются по генезису, минеральному составу, структуре и текстуре от традиционно применяемых при производстве строительных материалов. Отходы угледобычи и углеобогащения образуются на углеобогатительных фабриках. Гипсовые отходы химической промышленности – продукты, содержащие сульфат кальция в той или иной форме. Научные исследования показали полноценную заменимость традиционного гипсового сырья отходами химической промышленности. Фосфогипс – отход при производстве фосфорных удобрений из апатитов и фосфоритов. Он представляет собой CaSО 4 *2H 2 О с примесями неразложившегося апатита (или фосфорита) и неотмытой фосфорной кислоты. Фторгипс (фторангидрит) – побочный продукт при производстве фтористоводородной кислоты, безводного фтористого водорода, фтористых солей. По составу это CaSО 4 с примесями исходного неразложившегося флюорита. Он может содержать также неотмытую серную кислоту. Титаногипс – отход при сернокислотном разложении титансодержащих руд. Борогипс – отход производства борной кислоты. Сульфогипс получается при улавливании серного ангидрида из дымовых газов ТЭС. В металлургии бериллия, образующиеся твердые отходы, в частности фторангидрит – твердый отход фтороводородного производства, имеют ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ 31 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально различный гранулометрический состав. Последующая утилизация данных техногенных отходов требует проведения таких операций как дозировка, активация и некоторых других, поэтому возникает необходимость в процессе измельчения высокоинтенсивным способом. Применение качественного мельничного оборудования обеспечивает тонкий помол исходного материала, позволяет достичь высоких показателей чистоты и однородности конечного продукта. Одним из важных технологических процессов, совершенствование которого требует сегодня особого внимания, является процесс тонкого измельчения. В современном производстве практически нет технологий, которые не предполагали бы применение измельчения материалов, остающегося по-прежнему наиболее энергоемким процессом. Технологические и химические свойства получаемых порошков определяются такими характеристиками, как размер и форма частиц, наличие примесей, дефектность кристаллической структуры. В связи с этим, большое значение имеют процессы механического измельчения порошков. Размол может осуществляться в вихревых и шаровых мельницах, которые обладают высокой производительностью, но и не лишены существенных недостатков. Они дают большое количество примесей от намола материала корпуса и мелющих тел, в вихревых мельницах не всегда удается получить материал ниже определенной величины крупности, а время работы шаровых мельниц может доходить до сотен часов. В сравнении с другими мелющими машинами применение вибромельниц обеспечивает: повышение производительности за счет сокращения времени помола; уменьшение расхода электроэнергии; уменьшение износа аппарата и мелющих тел; получение более чистого конечного продукта; достижение высокой тонины помола; использование мелющих тел из различных материалов. Вибрационные мельницы наиболее эффективны при тонком измельчении материалов (менее 100 мкм), причем, чем тоньше требуется помол, тем выше эффективность этого способа измельчения. Тонкое измельчение широко используется в черной и цветной металлургии, строительстве, пищевой, химической и лакокрасочной промышленностях. Широкий спектр аппаратов-измельчителей включает шаровые, вибрационные, планетарные, струйные, ударно-отражательные мельницы, дезинтеграторы и многое другое. Каждый из аппаратов имеет определенные условия измельчения (среда измельчения, своеобразие рабочих органов и их параметры), степень измельчения, технико-экономические показатели, что делает его пригодным для применения того или иного вида материала. Следовательно, необходимо осуществлять выбор аппарата, отвечающего требованиям к качеству исходного сырья и конечного продукта. Особый интерес представляют измельчительные Ю.М. ФЕДОРЧУК, А.А. ВОЛКОВ, Б.В. ШАХНЕВИЧ, М.А. САДЕНОВА. 1 (69) 2016. С. 29-35 ISSN 1683-1667 32 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы аппараты вибрационного типа, которые имеют широкие возможности управления измельчением благодаря разнообразию их рабочих режимов и параметров [1] . Не смотря на то, что имеет место огромная практика вибрационного измельчения, до сих пор нет оценки и методики расчета для подбора рационального режима измельчения с оптимальными эксплуатационными показателями измельчителя. Следовательно, проблема расчета параметров виброизмельчителей и разработка методики их проектирования, является актуальной задачей. В процессе выполнения работы были проведены полупромышленные испытания измельчения фторангидрита ОАО «СХК» в шаровой мельнице [2]. В результате исследований было установлено, что часовая производительность данной мельницы составляла 1500 кг в час, объемная производительность при этом составила 0,04 т/м 3 *час, однако требуемая степень измельчения не была достигнута. На следующем этапе исследований опробировался способ измельчения фторангидрита в вертикальной вибромельнице [3]. Рисунок 1 – Лабораторная вибромельница 1 – камера измельчения; 2 – фундаментная плита; 3 – стальные амортизаторы; (4 – 6) – электромеханический вибратор; 7 – окно выгрузки На рисунке 1 показана экспериментальная лабораторная вибромельница. Мельница состоит из цилиндрической вертикально расположенной камеры объемом 3,2 л, в которую загружены стальные шары диаметром 15 мм. Камера оборудована вибратором и демпфирующими стальными пружинами. Методика проведения опытов включала следующие стадии: – загрузку фторангидрита с размерами гранул до 2,5 мм диаметром осуществляли сверху, а разгрузку производили снизу; – в камеру измельчения загружали стальные шары диаметром 15 мм с варьированием высоты загружаемого слоя в интервале от 6 до 15 см; ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ 33 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально – брали навеску фторангидрита в количестве 100 г, неизменную по ис- ходному гранулометрическому составу, помещали в камеру измельчения и на протяжении 5 минут осуществляливиброизмельчение при закрытом выгрузочном окне 7 (рисунок 1). После измельчения на протяжении одинакового времени выгрузки из виброизмельчителя исследуемый материал каждого опыта подвергают ситовому анализу. Результаты опытов показаны в таблице 1. Таблица 1 – Результаты ситового анализа измельченного фторангидрита № п/п Высота слоя шаров, см Размер отверстий в ситах, мм 2,5 1,25 0,63 0,315 0,16 0,08 <0,08 1 9 3,5 6,2 8,1 13,5 16,7 13,3 38,7 2 12 3,2 5,8 3,5 12,1 10,2 8,8 56,4 3 15 3,1 5,2 2,9 9,3 5,7 6,2 67,6 4 18 3,3 6,1 3,9 13,2 6,9 7,4 59,2 Как видно из таблицы 1 наиболее эффективным измельчением фторангидрита в нашем случае является высота слоя измельчающих тел, равная 15 см. В этом случае содержится максимальное количество измельченной фракции малой дисперсности, около 80% масс. менее 200 мкм. Сравнивая результаты удельного энергопотребления процесса измельчения фторангидрита в шаровой мельнице и виброизмельчителе было установлено, что при виброизмельчении энергопотребление составляет почти 0,1 удельного энергопотребления измельчения в шаровой мельнице. Ранее специалистами федерального государственного учреждения «Центр Госсанэпиднадзора в Томской области» были проведены радиологические исследования техногенного ангидрита Сибирского химического комбината, результаты которого представлены в таблице 2. Показано, что исследованный материал по содержанию природных радионуклидов относится к 1 классу строительных материалов (А эфф <370 Бк/ кг) и может быть использован во всех видах строительства. Присутствие солей одновалентных металлов в составе техногенного ангидрита вызывает повышение прочности ангидритовых строительных изделий. Наличие серной кислоты во фторангидрите препятствует образованию кристаллогидрата – двуводного гипса, таким образом, замедляет процесс схватывания в получаемой строительной продукции. Ю.М. ФЕДОРЧУК, А.А. ВОЛКОВ, Б.В. ШАХНЕВИЧ, М.А. САДЕНОВА. 1 (69) 2016. С. 29-35 ISSN 1683-1667 34 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы Таблица 2 – Результаты радиологического исследования техногенного ангидрита № п/п Наименование строительного материала Удельная активность радионуклидов, Бк/кг А эфф. , Бк/кг Cs-137 Ra-226 Th-232 K-40 1 Техногенный ангидрит 0,1712 ± 2,269 8,503± 8,318 3,12± 4,60 0,0± 35,24 12,59± 2,52 Норма по НД: - СП 2.6.1.758-99 НРБ-99 - ГОСТ 30108-94 <370 <370 Путем варьирования методов механической и химической активации исходной шихты возможно обеспечить значительное улучшение физико- технических свойств материала, в частности, сокращение сроков схватывания и повышение прочностных характеристик вяжущего (таблица 3). Таблица 3 – Влияние способа активации на свойства нейтрализованного техногенного ангидрита Вид активации нейтрализованного техногенного ангидрита Удельная поверхность, м 2 /кг Сроки схваты- вания, ч-мин Предел прочности в возрасте 7 сут, МПа рН начало конец при сжатии при изгибе - 420 19-50 29-10 2,7 0,5 7 Механическая 600 11-12 16-15 8,1 1,8 7 Химическая 350 2-50 4-42 3,5 0,8 10 Механохимическая 600 1-16 3-09 9,6 2,0 10 Примечание – При химической и механохимической активации в качестве добавок- активизаторов использован комплекс добавок: СаО – 10%, К 2 SO 4 – 1,0%. Рядом физико-химических методов исследования установлено, что ангидритовое вяжущее на основе техногенного ангидрита, нейтрализованного известняком и активизатором твердения – негашеной известью в атмосферных условиях при взаимодействии с водой образует двуводный гипс. При взаимодействии с водой известь участвует в структурообразовании, играя роль центров кристаллизации и способствуя быстрому выводу из раствора образующегося гипса, что создает условия для растворения новых порций ангидрита, кроме того, частично под воздействием атмосферного воздуха карбонизируется (в поверхностных слоях) с образованием СаСО 3 , что приводит ТЕХНИКА, ТЕХНОЛОГИЯ И ФИЗИКО-МАТЕМАТИЧЕСКИЕ НАУКИ 35 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально к дополнительному упрочнению материала [4]. Расчеты показывают, что комплексное использование сырья и техногенных продуктов дает возможность увеличить выпуск многих видов продукции на 25-30%, снизить ее себестоимость в 2-4 раза. Применение промышленных отходов позволяет на 10-30% снизить затраты на изготовление строительных материалов по сравнению с производством их из природного сырья. Кроме того, из промышленных отходов можно создавать новые строительные материалы с высокими технико-экономическими показателями. Выводы. 1. В результате опытов было установлено, что вертикальный виброизмельчитель показал производительность мельницы 1,2 кг/час или 0,375 т/м 3 * час, т.е. данный способ измельчения является более интенсивным практически на порядок по производительности в сравнении с традиционными шаровыми мельницами, у которых объемная производительность составляет 0,04 т/м 3 * час. 2. При использовании данного аппарата обеспечивается достижение дисперсности измельчаемого материала менее 40 мкм в непрерывном режиме виброизмельчения. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Сартаков А.В. Моделирование и интенсификация рабочих процессов вибрационных измельчителей: автореф. дисс. на соискание уч. ст. к.т.н. / А.В. Сартаков. – Томск, 2004. 2. Федорчук Ю.М. Результаты пуско-наладочных и технологических испытаний производства унификации ангидрита, получаемого из твердых отходов фтороводород- ного производства Сибирского химического комбината / Ю.М. Федорчук // Химическая промышленность. – 2004. – №3. – С. 113-115. 3. Федорчук Ю.М., Волков А.А. и др. Многокамерная мельница с мелющими эле- ментами. Патент РФ на полезную модель №86119 от 27.08.2009 г. 4. Федорчук Ю.М. Техногенный ангидрит, его свойства, применение / Ю.М. Федорчук. – Томск: Изд-во ТГУ, 2003. – 110 с. REFERENCES 1. Sartakov A.V., Modelirovanie i intensifikacija rabochihprocessov vibracionnyh izmel’chitelej. Avtoreferatdiss. na soiskanie uch. st. k.t.n. Tomsk, 2004 (in Russ). 2. Fedorchuk Ju.M., Rezul’taty pusko naladochnyh i tehnologicheskih ispytanij proiz- vodstva unifikacii angidrita, poluchaemogo iz tverdyh othodov ftorovodorodnogo proizvodstva Sibirskogo himicheskogo kombinata. Himicheskaja promyshlennost’. 2004, 3, 113, 115 (in Russ). 3. Fedorchuk Ju.M., Volkov A.A. i dr., Mnogokamernaja mel’nica s meljushhimi jele- mentami. Patent RF na poleznuju model’86119 ot 27.08.2009 (in Russ). 4. Fedorchuk Ju.M., Tehnogennyj angidrit, ego svojstva, primenenie. Tomsk: Izd-vo TGU, 2003, 110 (in Russ). Ю.М. ФЕДОРЧУК, А.А. ВОЛКОВ, Б.В. ШАХНЕВИЧ, М.А. САДЕНОВА. 1 (69) 2016. С. 29-35 ISSN 1683-1667 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИцИНА ЕСТЕСТВЕННЫЕ НАУКИ И МЕДИцИНА NATURAL SCIENCES AND MEDICINE ӘОЖ 54:37.091.3 Б. АҒЫЗАНБЕК, Б.С. ТАНТЫБАЕВА С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, Өскемен қ., Қазақстан АЙМАҚТЫҚ КОМПОНЕНТТІ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНУ МҮМКІНДІКТЕРІ Мақалада химиядан оқушыларға аймақтық компонентке байланысты есептерді шығарту процесінің құрылымдық жүйесі құрылған. Жергiлiктi химиялық өндiрiс материалдарын пайдаланып, оқушылардың бiлiмiн тереңдету және бейімділікке бағдарлау жүйесi жасалды. Түйін сөздер: аймақтық компонент, химиялық өндіріс, күнтізбелік жоспар. ВОЗМОЖНОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ РЕГИОНАЛЬНОГО КОМПОНЕНТА НА УРОКАХ ХИМИИ В статье рассмотрены отчеты, статьи, связанные с региональной составляющей процесса составления конструктивной системы. Использованы местные материалы химического производства для углубления знаний и системы наведения студентов. Ключевые слова: региональный компонент, химическая промышленность, календарный план. THE POSSIBILITIES OF USING REGIONAL COMPONENT IN TEACHING CHEMISTRY The article reports related to chemistry students in the regional component of the pro- cess of drawing a structural system. Using local materials and chemical production was flex- ibility to deepen students ‹ knowledge and guidance system. Keywords: regional component, chemical industry, calendar plan. Елiмiз егемендік алып, әрқилы iлгерiлеу жұмыстары жүргiзiлу кезеңiнде өскелең заманымыздың талабына сай, өз iсiнiң майталманы, ұшқыр ойлы, жан- жақты бiлiмдi де бiлiктi мамандар дайындау – бүгiнгi күннің өзектi мәселесi. 36 37 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально Қоғам дамуының қазiргi кезеңінде, нарықтық экономикаға көшуге байланысты, бiр адамның өз өмiрiнде жұмыс орнын, тiптi мамандығын бiрнеше рет ауыстыруға тура келуi ғажап емес. Демек, осыдан келiп адам мүмкiндiктерiне, оның мүдделерi мен ұмтылыстарына баса назар аудару, мамандыққа бағдарлау мәселесiн жаңа талап тұрғысынан шешу, оқушылардың дара тұлға болып қалыптасуына мән беру қажеттiгi туындайды. Өлкетанудың адам өмiрiндегі маңызы туралы мәселелер ежелден-ақ Шығыс, Орта Азия ғұламалары мен қазақ ағартушыларын (Әбу Насыр Әл- Фараби, Жүсiп Баласагұн, Абай, Ыбырай жене т.б.) халқымыздың ойшылдарын (Ж. Аймауытұлы, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, М. Дулатов, С. Торайғыров жене т.б.) баса назар аудартты. Мектептерде химия пәнiн оқыту мәселесiнде окушылардың ғылым қағидалары мен ұғымдарын саналы игеруiне ғана емес, пәнге тұрақты ынтасын қалыптастыруға айрықша назар аудару маңызды. Бұған оның практикалық мәнiн көрсету, химия жөнiндегi бiлiмдi күнделiктi өмiрде, өнеркәсiпте, ауыл шаруашылығында, денсаулық сақтау саласында қолдану елеулi түрде ықпал етпек. Бұл ретте республиканың химия өнеркәсiбi мен оны дамытудың негiзгi бағыттары және аймаққа сәйкес материалды пайдаланғаны жөн. Осы мәселенi әдiснамалық тұрғыдан шешу – маңызды iстердiң бiрi. Оның үстiне таяу уақыттарда негiзгi базалық бiлiмдi 8-9-сыныптарда беру көзделiп отыр. 10-11-сыныптарда шәкiрттiң қабiлетiне сәйкес саралап оқыту, болашақта таңдап алатын мамандықтарына қарай арнайы бiлiм беру нысанаға алынбақ. Дәл осы кезде мамандыққа бағдарлауды қазiргi кезеңге сай деңгейде қарастыру маңызды. Әлi де болса химияны оқыту үрдiсiнде бейімді оқыту аясында аймақтық материалды пайдаланып мамандыққа бағдарлау арқылы оқушылар бiлiмiн тереңдету толық шешiмiн тапқан жоқ [5]. Химияны оқытуда жергiлiктi химиялық өндiрiстi пайдаланып оқушылардың бiлiмiн тереңдету және мамандыққа бағдарлаудың қажеттiгi мен оны жүзеге асырудың әдiстемесiнiң әлі жетіспеушілігі арасында қайшылық бар екендігі анықталды, сондықтан химияны оқыту үрдiсiнде жергiлiктi материалды пайдаланып мамандыққа бағдарлау және оқушылардың бiлiмiн тереңдетудiң тиiмдi жолдарын iздеу бiздiң зерттеу жұмысымыздың қөкейкестi мәселесiне айналды. Жакеева Л.А. өзінің диссертациялық зерттеуінде жергілікті өнеркәсіп орындарының материалдарын мектептегі химия сабақтарында оқушылардың білімін тереңдету және кәсіби бағдарлау жұмысын жүргізу үшін қолданды. Автор химия пәніне деген қызығушылықты қалыптастыруда өнеркәсіп орындарының аймақтық ерекшеліктерін қолданудың тиімділігін көрсетті [1]. Аймақтық материал мектеп оқытушыларымен химия пәні арқылы Б. АҒЫЗАНБЕК, Б.С. ТАНТЫБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 36-43 ISSN 1683-1667 38 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы экологиялық білімді қалыптастыру үшін кеңінен пайдаланылады. Оны баспаға шыққан жұмыстар дәлелдейді [2-3]. Республиканың көптеген аймақтарында аймақтық компонентті білім беру жүйесіне жаратылыстану цикл пәндері арқылы ендіру бойынша комитеттер құрылған. Мысалы, Республиканың барлық облыстарында экологиялық мәселерді, соның ішінде белгілі МЕҰ, «Экобиоцентр», ШҚО білім беру Департаменті, МЕҰ «Экос» (Көкшетау қ.), «Экообраз» (Қарағанды қ.) және т.б. зерттеумен айналысатын экологиялық ғылыми өндірістік бірлестіктер құрылған. Аймақтық компонент теориясы мен тәжірибесін химиялық білім беруге ендіруге келесі ғалымдар Н.С. Сарыбеков, А.Г. Сармурзина, К.А. Сарманова, Г.К. Длимбетова, А.С. Бейсенова, У.М. Маканов, К.О. Шайхеслямова, Е.А. Мамбетказиев, Ю.К. Увалиев, Л.Х. Жакеева, Б.Қ. Шаихова, Д.А. Нургалиева, З.С. Даутова айтарлықтай атсалысқан. Ю.К. Увалиевтің «Қазақстан Республикасының химиялық өндіріс өнім- дерін өндіру технологиясы мен химиясы» оқу құралында кейбір өндіріс салаларының қалыптасу тарихы, химиялық өндірістің қалыптасуы мен дамуы, ҚР табиғи байлықтары, сонымен қатар жеке химиялық өнімдердің: күкірт қышқылы, аммиак, азотты және фосфор қышқылы, тыңайтқыштар, каустикалық және кальцинирленген сода, электролитикалық хлор, хлорлы өнімдер және силикаттар, өндіріс туралы материалдар келтірілген. Аймақтандыру тек білім беру жүйесіне ғана емес, онымен қатар оның жеке бөліктерін, химиялық және химия-техникалық білім беруге де әсер етеді [1]. Аймақтық компонентті сабақтан тыс уақытта да іске асыруға болады. Ол оқушыларды кәсіпорындарға таным жорыққа апарумен, элитарлы арнайы курстар өткізумен, оқушылардың ғылыми-практикалық конференцияларын өткізумен, конференцияға жобалар, ғылыми баяндамалар әзірлеумен байланысты. Химия сабағында аймақтық компонентті іске асыру келесідей мүмкіндіктер береді: – білім беру мазмұнының негізгі компоненттерін тереңдетіп кеңейтуге; – химияны оқытуда политехникалық және экологиялық бағдар беруге; – қоршаған ортаны қорғау мен оның жағдайын анықтауға; – оқушылар бойында туған өлкеге, табиғи ресурстарға деген сүйіспеншілік сезім қалыптастыруға; – табиғат байлықтарын тиімді қолдана отырып өнеркәсіпті дамыту мәселесін шешуге; – оқушы психологиясын табиғатпен жақындасуға бағыттауға; – экологиялық ойлау қабілетін дамытып, биосфераны сақтауға жауапкер- шілік сезімін тәрбиелеуге; ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА 39 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально – кәсіби бағдарлау жұмысын жақсартып, химик мамандығының қыры мен сырын тануға, болашақ мамандық таңдауға бағдарлауға; – өлкетану материалын қолдана отырып туған жерге деген сүйіспеншілік сезімді, туған ел байлығын қорғауға, оның байлығымен мақтана білуге тәрбиелеуге; – арнайы әдебиеттермен жұмыс істеп, дүниетанымын кеңейтуге. Аталған мазмұнды жұмыстарды жүзеге асыру нұсқалары: 1 Материалдарды сабаққа фрагментті түрде енгізу. Олар: мәлімдеме, презентация, мини-жоба, аймақтық өндірістік сипатты сандық және сапалық есептер болуы мүмкін. 2 Зерттеу жұмыстары. 3 Дебат сабақтар, диспуттар, зерттеушілік сабақтар, конференциялар мен мастер кластар, топ серуендер. Оқушыларға тиянақты білім беру мақсатында оқытуды жетілдіру – әр ұстаздың негізгі міндеттерінің бірі. Оқушылардың жалпы жетілуі мен ақыл- ойының дамуы сабақтың сапалы оқылуына тікелей байланысты. Мұғалімнің шеберлігі әдістемелік материалдың көптігі, оны сабаққа ғана қолдану емес, сол сабаққа тән сабақ мазмұнын, формасын, тәсілін үйлестіре білуде. Уақыт алдыға жылжыған сайын сабақ үрдісін жетілдірудің жолдары мен әдістері үнемі өзгеріп, жаңарып отырады. Мұны өмірдің өзі дәлелдеуде. Аймақтық компонентті қолдану тиімділігін анықтау үшін, бағдарлама қайта қарастырылып, «Металдар» тақырыбына күнтізбелік келесідей түрде құрылды. Жоспарда қандай тақырыптарды өту кезінде сандық есептер шығаруға болатыны анықталды. 1-кесте – 9 бақылау сыныбының күнтізбелік жоспарынан көшірме Рет саны Өткізлетін сабақ тақырыбы Күні 1. Кальций оксиді, гидроксиді, тұздары 03.02 2. Алюминий, атом құрылысы, қасиеттері 05.02 3. Алюминий қосылыстары 10.02 4 Темір, атом құрылысы, қасиеттері 12.02 5. Жаттығулар орындау. Есептер шығару 17.02 6. Темір қосылыстары 19.02 7. Шойын өндіру 24.02 8. Сарамандық сабақ. «Металдар» тақырыбына эксперименттік есептер 26.02 Эксперименттік жұмысты өткізетін сыныпта біз дәстүрлі сабақ күнтізбелік Б. АҒЫЗАНБЕК, Б.С. ТАНТЫБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 36-43 ISSN 1683-1667 40 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы жоспарын экспериментімізге ыңғайлап өзгеріске түсірдік. Енді эксперименттік сыныптағы күнтізбелік жоспар төмендегідей болды. 2-кесте – Эксперименттік 9 «А» сыныбының күнтізбелік жоспары Рет саны Өткізлетін сабақ тақырыбы Күні 1. Кальций оксиді, гидроксиді, тұздары 03.02 2. Алюминий, атом құрылысы, қасиеттері. Алюминий қосылыстары (дәріс) 05.02 3. Алюминий тақырыбына есептер шығару 10.02 4 Темір, атом құрылысы, қасиеттері. Темір қосылыстары (дәріс) 12.02 5. Жаттығулар орындау. Есептер шығару 17.02 6. Шойын өндіру. Болат өндіру. (дәріс) 19.02 7. Өндірістік мәні бар есептер шығару 24.02 8. Сарамандық сабақ. «Металдар» тақырыбына эксперименттік есептер (ойша эксперимент) 26.02 Бұрынғы күнтізбелік жоспардағы бір сағаттың орнына біздің еншімізде енді үш сағат уақыт бар және шойын өндірісі тақырыбына да өндірістік мәні бар есептерді енгіздік. Мектептің материалдық базасы сарамандық жұмысты өткізуге келмегендіктен «Металдар» тақырыбына арналған эксперименттік есептерді ойша экспериментпен алмастырдық. Педагогикалық іс-тәжірибемізде оқушыларға қажетті білім беріп, олардың сабаққа ынта-ықыластарын арттыру үшін оқытудың техникалық құралдарын пайдаланудың мүмкіндігін ескердік. Сондықтан сабақ барысында өндіріс қондырғылары мен аппараттарының макет-модельдері қолданылды. Кинофильмді оқушылардың назарына ұсыну арқылы, оларда өндіріс, оның ұстанымдары, шикізат мәселелері, өндірістің химиясы, технологиясы туралы білімдері одан әрі артты. Бұл әрекеттердiң, яғни болашақта химия және оған туыс мамандықтарға қажет екендiгiн химиядан алған білімдерінің өмірде, өндірісте қолдану, туған өлкенің байлығын оқушылардың көкейiне қондыру керек. Мамандыққа бағдарлаудьң негiзгi мiндеттерінін бiрi – сарамандық және зертханалық жұмыстар процесiнде оқушылардың эксперимент жасау білігін қалыптастыру, олардың iстеген жұмыстарының химиялық реакцияларын сауатты жаза бiлуге және жұмысты қорытындылауға дағдыландыру. Шындығында, эксперименттiк тәжiрибелердi сипаттап жазу – қиын жұмыстардың бiрi. Жоғары сыныптарда оқушылар сарамандық және зертханалық жұмыстарды берiлген нұсқау бойынша өздiгiнен орындап, қорытындылар жасайды. Ол үшiн мұғалiм оқушыларды эксперименттiк есептердi орындау кезiндегi қолданылатын әрекеттердiң ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА 41 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально тәртiбiмен таныстырады: – тапсырманы назар салып, зейінмен оқып, жұмыстың мазмұнын түсiну; – тәжiрибелiк жұмыстарының орындалу жоспарын жасау; – қажеттi химиялық реакциялардың теңдеуiн жазу; – қолданылатын реактивтердi анықтау; – реактивтердi дайындап, эксперименттiк тапсырманы орындауға кiрiсу, тәжiрибенi бақылау; – қорытындылау. Тәжiрибенiң нәтижесiн оқушылар кесте түрiнде өрнектейдi. Оқушылардың тез ойлау қабілетін дамыту, пәнге қызығушылығын, ынта- жігерін және шығармашылығылық кабілетін арттыру үшін және білімін тексеру, туған өлкенін байлығы мен химия пәнінің өмірдегі маңызы зорлығын көрсету үшін, жергілікті өндіріс материалдары ерекшеліктерін көрсету үшін 9-сыныпта «Металдардың адам өміріндегі маңызы. Металдардың периодтық жүйедегі орны. Металдардың құрылысы» тақырыпта алдын ала тапсырма беру сабағын өткізілді. Жаңа сабақты оқып-үйренуде оқушыларды топ-топқа бөліп алдын ала тапсырманы беруді дұрыс деп ұйғардық. Бірінші топқа АҚ «Қазмырыш» өндірілетін металдар туралы, екінші топқа АҚ «ТМК» өндірілетін металдар туралы, үшінші топқа АҚ «ҮМЗ өндірілетін металдар туралы», төртінші топқа «Востокмашзаводта» және АҚ «Азияавто» зауытында қолданылатын металдар туралы мәлімет жинастыруды тапсырдық. Металдардан жасалған бұйымдардың қалай және қайда қолданылатыны сөз болады. Өте ерте кезден адам баласының металды қолдануынан бастап, бүгінгі техника дамыған заманда металдарды пайдаланбайтын бірде-бір өндіріс саласы жоқ екені туралы мағлұматты оқушыларды белсенді қатыстыра отырып беруге болады. Периодтық жүйеде орналасуы түсіндіріледі. Сабақ барысында аталған топтар жинаған мәліметтерін баяндады. Металдардың Шығыс Қазақстан облысында өндірісте пайдалануына қорытынды жасалды. Біздің облысымызда периодтық жүйе металдарының 17-сі кездесетіні атап айтылды. Химия сабақтарын біз ұсынған күнтізбелік жоспармен өткізіп, үнемделген уақытта есептерді көп шығарту оқушылардың бағдарлама материалын түсініп меңгеруіне, алған білімдерін сарамандықта дұрыс қолдана білуіне, ойлау, тұжырымдау, саралау икемділіктерінің жүйелі дамуына қолайлы болатынын төмендегі екі сынып оқушыларының білім деңгейін анықтау диаграммасы көрсетеді. Бақылау сыныбына қарағанда эксперименттік сынып оқушылары бақылау жұмысын орындау барысында жақсы нәтиже көрсетті. Б. АҒЫЗАНБЕК, Б.С. ТАНТЫБАЕВА. 1 (69) 2016. Б. 36-43 ISSN 1683-1667 42 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы 1 – «3» саны; 2 – «4» саны; 3 – «5» саны 1-сурет – Екі сыныпта өткен кіру бақылауының қорытындысы 1 – «3» саны; 2 – «4» саны; 3 – «5» саны 2-сурет – Екі сыныпта өткен қорытынды бақылау мәліметтерін сипаттайтын гистограмма ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Жакеева Л.Ә. Мамандыққа бағдарлау / Л.Ә. Жакеева // Қазақстан мектебi. – 1996. – №3, №5. – 55-62 б. 2. Шаихова Б.К. Реализация принципа региональности в условиях профессио- ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ МЕДИЦИНА 43 Региональный вестник Востока Выпускается ежеквартально нальноориентированной среды обучения химии / Б.К. Шаихова // Матер. межд. науч. практ. конф., посвящ. году Абая в России. – Кокшетау, 2006. – С. 306-311. 3. Қазақстан Республикасы бiлiм беру туралы заңы // Қазақстан мектебi. – 1999. – №5. 4. Тантыбаева Б.С. Химиядан студенттер білімін бақылау: монография. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2012. – 118 б. REFERENCES 1. Zhakeeva L.A., Mamandyqqa bagdarlau. Qazaqstan mektebi. 1996, 3, 5, 55, 62 (in Kaz). 2. Shaihova B.K., Realizaciya principa regional’nosti v usloviyah professional’no orientirovannoi sredy obucheniya himii. Mater. mezhd. hauch. prakt. konf. posbyash. godu Abaya v Rossii. Kokshetau. 2006, 306, 311 (in Russ). 3. Qazaqstan Respublikasy bilim beru turaly zany. Qazaqstan mektebi. 1999, 5 (in Kaz). 4. Tantubaeva B.S., Himiyadan studentter bilimin bagylay. Monografiya. Oskemen. S. Amanzholov atyndagy SHQMU baspasy. 2012 (in Kaz). УДК 502/504:522 Т.В. ГАМОВА, С.К. БЕЙСЕМБАЕВА Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан ОСОБЕННОСТИ ВЛИЯНИЯ ПРЕДПРИЯТИЙ ГОРНОДОБЫВАЮЩЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ НА ФАКТОРЫ ПРИРОДНОЙ СРЕДЫ Современные масштабы горнодобывающего производства характеризуются ин- тенсивным использованием природных ресурсов, нарастанием отходов и ухудшением качества окружающей среды. В связи с этим всё большее внимание уделяется вопросу экологически безопасного функционирования горнодобывающего предприятия. В ста- тье описан анализ факторов влияния деятельности горнодобывающей промышленности на компоненты биосферы: атмосферу, гидросферу, почву. Ключевые слова: горное производство, горнодобывающая промышленность, техногенное нарушение. ТАУ-КЕН ӨНЕРКӘСIБIНIҢ ТАБИҒИ ОРТАНЫҢ ФАКТОРЛАРЫНА ӘСЕРIНIҢ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI Қазiргi заманғы тау-кен өнiмдерiнiң ауқымы табиғат ресурстарының үдемелi пай- далануымен, қалдықтардың арттыруымен және қоршаған ортаның сапасының нашарла- уымен сипатталынады. Осыған байланысты тау-кен кәсiпорынның экологиялық қауiпсiз жұмыс iстеуiне үлкен назар аударылады. Осы мақалада тау-кен өнеркәсiп қызметiнiң биосфераның ауа, гидросфера, топырақ сияқты компоненттерiне әсер ететiн факторла- рына талдау жасалған. Түйiн сөздер: тау-кен өндiрiсi, тау-кен өнеркәсiбi, техногендiк бұзылу. Т.В. ГАМОВА, С.К. БЕЙСЕМБАЕВА. 1 (69) 2016. С. 43-51 ISSN 1683-1667 44 Тоқсанына бір рет шығарылады Шығыстың аймақтық хабаршысы THE FEATURES OF INFLUENCE OF THE MINING INDUSTRY ON THE NATURAL ENVIRONMENT FACTORS The modern scale mining operations are characterized by intensive use of natural re- sources, the growth of waste and environmental degradation. In this regard, more attention is paid to the economically sound and environmentally safe operation of mining companies. This article describes analysis the factors of influence of mining activities on the biosphere’s com- ponents: atmosphere, hydrosphere, soil. Keywords: mining production, mining industry, technogenic violation. Горнодобывающая промышленность относится к числу производств, ока- зывающих сильное и комплексное воздействие на окружающую среду. Интен- сивное использование земельных участков для добычи полезных ископаемых влечет за собой разрушение поверхностного слоя земли, возникновение горных выработок и отвалов вскрышных пород, нарушение гидрологического режима рек, загрязнение почв, поверхностных и подземных вод, разрушение целостно- сти экологической системы и природных ландшафтов. Воздействие горного производства на окружающую среду – составная жүктеу/скачать 5,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|