Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

221 
ЖОҒАРЫ ЖӘНЕ ОРТА МЕКТЕПТЕРДЕ ТІЛ МЕН 
ӘДЕБИЕТТЕРДІ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ 
НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУ 
ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ 
 
 
 
 
 
Абдраимова А.Г.
гуманитарлық ғ.м., оқытушы 
Токтамысова С.К.
студент 
М. Қозыбаев атындағы СҚУ
 
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ – ҒАЛЫМ-ӘДІСКЕР 
 
Аңдатпа. Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаған ғалым-әдіскер екендігі 
бүгінгі ұрпаққа қалдырған әдістемелік мұраларынан белгілі. Ахмет Байтұрсынұлы 1912 жылы мектеп 
балаларына арнап, қазақша сауаттандыратын әліппені – «Оқу құралын» жазғаннан кейін, мектепте қазақ тілін 
пән ретінде оқытатын оқу құралын жазуға кіріседі. «Біздің заманымыз – жазу заманы: жазумен сөйлесу – 
ауызбен сөйлеуден артық даражаға жеткен заман. Алыстан ауызбен сөйлесуге болмайды. Жазу мен дүниенің 
бір шетіндегі адам екінші шетіндегі адаммен сөйлеседі. Сөйлегенде сөздің қисынын келтіріп сөйлеу қандай 
керек болса, жазғанда да сөздің кестесін келтіріп жаза білуге, қай сөз қандай орында қалай өзгеріліп, қалайша 
біріне-бірі қиындасып жалғасатын жүйесін білу керек», – деп жазады ұлы ғалым.
Түйін сөздер: әдіскер, иллюстративтік материал, сын тұрғысынан ойлау, инсерт, технология, Блум 
таксаномиясы, синтез, анализ.
Ахмет Байтұрсынов – қазақ халқының әлеуметтік өмірі мен мәдениетінде аянбай еңбек 
еткен ірі қайраткер, үлкен талант иесі, тарихта орны айрықша зор тұлға. Қазақ тілін оқыту 
методикасының ірге тасын қалаушы, сауаттандыру; яғни дыбыс негізінде тілді оқыту әдісінің 
негізін салушы. Ол салада 1910 жылдан бастап 1927-1928 жылдарға дейін бірнеше 
материалдар жариялаған. Жазу таңбаларын (әріптерді) түсіндіретін «Баяншы» атты кітапшасы 
1912 жылдан бастап жарық көрген. Бұл методикалық құрал тұңғыш әліппемен («Оқу 
құралымен») қатар дүниеге келгендігін автордың өзі білдіреді. «Баяншының» 1920 жылы 
Қазанда шыққан басылымында автор бұл құралды 14 жыл бойы бала оқытқан жірибесінен 
шығарып жазғандығын айтады. Ал оның бала оқытқан кезі 1895-1909 жылдар болатын. Демек, 
«Баяншыны» ол 1910-1912 жылдары ұсынған. Сауат ашыру әдістерінің жөн жобасын Ахмет 
Байтұрсынов «Әліп – би астары» атты еңбегінде де көрсетеді. 1927-1928 жылдары «Жаңа 
мектеп» журналында «Ана тілінің әдісі», «Қай әдіс жақсы?», «Жалқылаулы жалпылау әдісі» 
деген методика мәселелерін сөз ететін бірнеше мақала жариялайды. Мектеп балаларына 
арналған оқулықтарында болсын, үлкендерге арналған «Сауат ашқышта» болсын Ахмет 
Байтұрсынов иллюстративтік материалдарды ұсынуда үлкен тәрбиелік әрі тіл ұстарту ауырға, 
оңайдан қиынға, жайдан күрделіге» деген принципті ұстанған [1, 23].
Ахмет Байтұрсынұлы көрнекті ғалым ретінде ғана емес, әдіскер ретінде де көп еңбек еткен. 
Алғашқы әліппе, оқулық, тіл құралдарын жазумен қатар, осы оқу құралдарын тәжірибе 
жүзінде қалай пайдалану қажеттігі жөнінде де ғылыми тұрғыдан терең талдаулар жасайды.
Ұлы ұстазымыздың өз заманында қарапайым қазақтың сауатын ашқан «Әліппе», «Сауат 
ашу», «Тілашар», «Әдебиет танытқыш», «Баяншы», «Әліп-би астары», т. б. оқу-құралдары 
күні бүгінге дейін әдістемелік және тілтанымдық тұрғыдан өз мәнін жоймаған құнды еңбектер 
екені даусыз.

222 
1927-1928 жылдары «Жаңа мектеп» журналында «Ана тілінің әдісі», «Зерттеу мен 
сүгіретшілік әдісі туралы», «Жалқылаулы – жалпылау әдісі», «Қай әдіс жақсы?», «Ана тілінің 
әдісі» деген методи- ка мәселелерін сөз ететін бірнеше мақала жариялайды. Мектеп 
балаларына арналған оқулықтарында А. Байтұрсынұлы иллюстративтік материалдарды қатар 
ұсынуда үлкен тәрбиелік әрі тіл ұстарту мүддесін көздеген. Автор жалпы оқулыққа тән 
«жеңілден ауырға, оңайдан қиынға, жайдан күрделіге» принципін ұстаған [1, 21].
Бүгінгі білім беру кеңістігінде шетелдік және отандық әдіскерлер «Сын тұрғысынан ойлау» 
технологиясы, «Инсерт» стратегиясы сияқты тағы басқа оқытудың түрлі әдістерінің 
ерекшеліктері мен ұстанымдарын айқындап, талқыға салып жүр. Өткенге көз жүгіртсек, 
бүгінгі жаңашыл деп табылған оқыту технологияларының Ахмет Байтұрсынұлының жоғарыда 
аталған еңбектерінен бастау алатынын айтып кетуіміз қажет. Бұны біз ғалымның өз 
заманындағы балалар мен ересектердің сауатын ашуға арналған оқу құралдарынан да, шағын 
мақаларынан да аңғарамыз. Мәселен, Ахмет Байтұрсынұлының бастауыш мектептеріне 
арналған «Әліпбиі» (Жаңа құрал) оқулығын жазуда көрнекілік, түсініктілік, жүйелілік, 
өмірмен байланыстылық, т. б. дидактикалық ұстанымдарды, дамыта оқыту идеясын 
басшылыққа алғанын анық аңғаруға болады. Себебі, автор бұл еңбекте білім белгілі бір 
жүйемен, ретпен берілуін ескеріп, балаға әлі келетін білімді ғана ұсынған. Баланың ойлау 
қабілетін дамытумен қатар, оларды іс-әрекетке жаттықтыру қажеттігін де ескерген. Қазіргі 
таңда ересектерді оқытатын оқытушылар мен мектеп мұғалімдері жалпы білім берудің ең 
ұтымды тәсілі ретінде «Блум таксомониясын» басшылыққа алады. Блум таксомониясының 6 
түрлі ережесі кез келген ақпаратты үйретудің ең ұтымды тәсілдері ретінде қолданылып жүр. 
Себебі Блум таксомониясының 
– білу – мағлұматтар мен ақпараттарды еске түсіру; 
– түсіну – жаңа идеяны түсіну, ондағы негізгі идеяларды салыстыру, сипаттау; 
– қолдану – жаңа білімді түрлі нұсқада пайдалану; 
– талдау – дәйектер мен себептерге байланысты ақпаратты тексеру және жіктеу; 
– жинақтау – ақпараттарды жүйелеу; 
– бағалау – ақпарат бойынша қорытынды жасау және жұмыс сапасын бағалау сияқты 6 
ережесі ойлау дағдыларын қылыптастыруда және жетілдіруде үлкен рөл атқарады [2, 27]. Осы 
Блум таксономиясындағы танымдық үдерісінің ең қарапайымнан бастап күрделіге біртіндеп 
өту барысы жайында өткен ғасырда А. Байтұрсынұлының еңбегінде айтылып кеткен. 
Ағартушы әдіскер «Ана тілінің әдісі» атты мақаласында ана тілін үйрету әдістерін былайша 
бөледі: 
1) Кей әдістердің негізі қосу, жинау болады, барша ол негізді әдістер жалпылау (синтез) 
немесе жиылыңқы әдіс теп аталады; 
2) Кей әдістердің негізі талдау, айыру болады. Ол негізді әдістердің бірі жалқылау (анализ) 
немесе айырыңқы әдіс деп аталады; 
3) Кей әдістің негізінде қосу да, талдау да болады. Ондай әдістер жалқылаулы-

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: