Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары

156 
Адамзат үшін өсімдіктер дүниесінің маңызы өте зор. Олай дейтініміз, өсімдіктер болмаса, 
ауада оттегі де болмас еді. Оттегі болмаса, тіршілік иелерінің өмір сүрмейтіні белгілі. 
Сондықтан, өсімдіктер – тіршіліктің тірегі.
Бұтақ – 1. Ағаш діңінің бүйірінен өсетін тармақ-тармақ сабақ, өскін. 2. ауыспалы. Белгілі 
бір атадан тарайтын ұрпақ, буын. [1, 157 б] Бұл сөздің түркі тілдерінде дыбысталуына зер 
салайық: әзірбайжанша – будаг, қарақалпақша – путақ, түркіменше – пудак/шаха, өзбекше – 
бутоқ, ұйғырша – путақ/шах, түрікше – будаг.
Көріп отырғанымыздай, бұтақ сөзінде 3 түрлі дауыссыз дыбыс сәйкестіктері кездеседі: 
сөз басында п-б сәйкестігі; 
сөз ортасында т-д сәйкестігі; 
сөз соңында қ-к, к-г сәйкестіктері.
Түркі тілдерінде дауыссыз дыбыстардың қатаң-ұяң болып алмасуы заңды құбылыс. Тілдің 
дамуы барысында, қатаңдардың ұяңдану процесі жүргенін проф. Б. Сағындықұлы өз 
еңбектерінде жан-жақты дәлелдеп, аксиома (дәлелдеуді қажет етпейтін ғылыми шындық) 
ретінде алдымызға жайып берді.
Ғалымның шәкірті Г. Раева жуанды-жіңішкелі түбір сөздерде дауыссыздар талғаммен 
тіркесетінін алға тартады. «Тіл арты, жуан дауыстылармен қатар қатаң дауыссыздар үндессе, 
тіл алды, жіңішке дауыстылармен ұяң дауыссыздар айтылады», – дей келе п-б, қ-к, к-г, т-д 
сәйкестіктерін осыған дәлел ретінде көрсетеді. [2, 14 б].
Сөз басындағы п-ның ұяңдануы мынандай 3 кезеңге бөлінеді: 
1) Қатаң п сөз басында тұрақты қолданылды; 
2) Тілдің алдыға жылжу процесі мен п-ның б-ға ұяңдану процесінің тоғысуы; 
3) жуанды-қатаң, жіңішкелі-ұяң жарыспалы түбірлерінің қалыптасып, осы сәйкестіктердің 
түркі тілдері мен диалектілерінде дамуы [2, 16 б].
Келесі сөз ортасында т-ның д-ға айналуы тува, хакас, алтай және тофа тілдерінде жиі орын 
алған дейді ғалымдар. Бұл ерекшелікті оғыз тобына жататын тілдерден де байқауға болады. 
Мысалы, әзірб. – будаг, түр. – будаг. Бірақ, бұл қатып қалған қағида емес. Сөз ортасындағы т-
д дыбыстарының алмасуы басқа тілдерде де кезеседі. Оның басты себебі – тайпааралық 
қарым-қатынас пен территориялық шектестік.
Сөз соңындағы қ-к, к-г сәйкестіктері палатализация құбылысының нәтижесі. Оғыз тобы 
тілдері сөз соңында палатализацияға қатты ұшырайтынын Б. Серебренников алғаш болып 
байқаған болатын.
Ал, *sax (шах/шаха) атаулары әзірбайжан, түркімен, қарақалпақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр 
тілдерінде бұтақ мағынасын бергенімен, түркі тілдеріне парсы тілінен келген кірме сөз болуы 
мүмкін.
Тіл – динамикалық құбылыс екенін ескерсек, сөздер жаңа мағына жүктеп, соны қолданысқа 
ие болатынын білеміз. Осы орайда, қазақта бір атадан тараған бала-шағаны, ұрпақты үрім-
бұтақ деп атайды. Бұл бүкіл бір әулеттің шығу тегі мен тараған ортасы. Бұтақ – ағаш діңінен 
өсіп шыққан өскін болса, үрім – өсіп тұрған ағаштың шыбық ұшындағы соңғы бүршігі [1, 873 
б]. Демек, бұтақ атауы тарихи даму барысында өзіне семантикалық жүк арқалап, жаңа 
мағынаға ие болған.

жүктеу/скачать 12,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: