Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
частью идеографического, частью буквенного характера» [7, 47]. Тарихшы ғалым соңғы жылдары шыққан еңбектерінде «Таким образом, рисуночный фонд, который в последующем был использован тюрками для создания собственной письменной системы (если удастся установить преемственность между знаками сако-юэчжийского письма, отраженного обоими названными памятниками (Есік қорғанынан табылған жазу мен Ауғанстанның Дашт-е Навур жерінен табылған жазу – К. Б.), и донормативными вариантами тюрской руннки) может оказаться достаточно древним (порядка тысячелетия или несколько более)» деп, Есік қорғанынан табылған күміс тостағандағы жазудың көне түркі жазуымен байланысы толық дәлелденетін болса, жазудың пайда болған кезеңі мыңжылдықтарға одан бұрынға баратынын айтады [8, 235]. Көне түркі ескерткіштерінің эндогенді шығу тегі туралы пікір білдірген ғалымдар жергілікті ру-тайпаларының таңбаларынан, пиктографиялық, идеографиялық таңбалардан шықты деген ұстанымды ұстайды. Тарихшы ғалым Н. А. Аристов қазақ халқының көптеген ру-тайпаларының таңбаларының көне түркі әліпбиіндегі таңбалармен ұқсастығы жөнінде «Сличение тюркского алфавита орхонских надписей не оставляет, кажется, сомнения, что большая часть его букв суть тамги, поныне существующие в киргиз-казачьих родах. Так, если ограничиться даже теми формами, какие имеют употребленные В. В. Радловым для напечатания надписи на памятнике Кюль- тегина знаки тюркского алфавита, то окажется, что 29 из 38 знаков тюрко-орхонского алфавита сходны с ныне существующими родовыми тамгами или близки к ним, причем некоторые знаки представляют собою одну и ту же тамгу, только в разных положениях; остальные 9 знаков, по формам своим, могли иметь происхождение также от тамг, хотя именно таких изображений в числе ныне известных тюркских и вообще урало-алтайских родовых тамг пока не встречается» деп жазады [9, 33]. Сонымен қатар, ғалым деп кейбір таңбалардың өз тиесілі ру атауының бастапқы дыбысы әліпбиде сол дыбысқа сәйкес келетініне назар аударады [9, 36]. Көне түркі әліпбиіндегі кейбір таңбалардың идеографиялық негізі бар деп В. Томсен мен Е. Д. Поливанов та есептегенін айта кеткен жөн. Алтай Сәрсенұлы екі дыбыс тіркесіп келіп бір таңба арқылы берілетін lt, rt, nt таңбалары туралы «Пока трудно сказать, в какой степени тюркские руны обязаны своим происхождением идеограммам (точнее, изобразительным логограммам), ибо их палеография все еше недостаточно изучена. Тем не менее, есть достаточные основания предполагать, что специфичные рунические знаки w lt, V rt, O nt непосредственно восходят к добуквенному письму» деп жазады [4, 295]. Алтай Сәрсенұлы көне түркі жазуының Жерорта теңізі бойындағы көне әліпбилерге ұқсастығы туралы «Богатый арсенал графических знаков тюркской руники мог быть выработан только за длительный период развития. Эти буквенные знаки, конечно, не собирались по-отдельности из ранних алфавитов Средиземноморья. Вряд ли можно считать ранние семитские, древнегреческие, италийские и матоазпйские аналогии в этом алфавите прямыми заимствованиями, ибо существовал, по-видимому. древнейший общин источник 196 алфавитного письма» дей келе, бұл жазулардың ортақ түпнегізі б. э. д. ІІІ-ІІ мыңжылдықтарда ежелгі логографикалық немесе әліпбилік жүйе болған деген пікір білдіреді [4, 303]. Алтай Аманжолов кейбір таңбалардың таза түркілік логограммалардан шыққанын айтып, олардың прототиптері туралы «Предполагаемые прототипы изобразительные логограммы alt «низ. нижняя часть», art «нагорье, гора; горный перевал», ant~and «клятва, присяга» (изображение черепа) или andïγ «обод (сита, решета)», enč «часть имущества, личная доля отделяемых сыновей» (изображение унин, вогнутых жердей куполы юрты). Генетическая связь орхонского знака для ñ (nj) с орхоно-енисейскими знаками для nč подтверждается древним фонетическим соответствием ñ (nj)~ nč» дейді [4, 307]. Ғалым қазақ даласында өмір сүрген ежелгі ғұндардан бастап, сақ, үйсін тайпаларының түркі тілінде сөйлегенін жазды, оны табылған археологиялық материалдармен дәлелдеді. Кезінде ғұлама ғалым Ә. Х. Марғұлан да Сиратори, Хирт сияқты белгілі ғалымдардың еңбектеріне сілтеме жасай отырып, ғұндардың түрік тілінде сөйлегенін жазған еді. Атақты ғалым көне түркі жазуының төл жазу екенін, оларды тасқа түсіріп жазатындарды халықтың бітікші деп атайтынын, көне заманнан бастап қазақ хандығына дейінгі аралықта тасқа таңба қашап, жазу түсіріп жүретін бітікші абыз-бақсылар болғанын айтады. Әлкей Хақанұлы Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының қолжазбаларына сілтеме жасай отырып «Қазақ шежіресінің көрсетуінше, XVI-XVII ғасырдағы ұлы бітікшілердің ең атақтысының бірі Мәстек абыз, Аққозының баласы Сапақ абыз, екеуі де Сүйіндіктен, Сапақ үлкен бақсы, екі тұлымын белінен салбыратып, тау-тасты кезіп, тасқа жазу түсіріп жүрген. Жаяу жүруге ешуақытта шарша- майды, ат пен түйенің жүгіруінен қалыспай боздатып отыратын болған» деп, А. фон Габэнге сілтеме жасай отырып, «Жетісу бақсыларының (бітікші) сүйген ісі тасқа, ағашқа, сүйекке, теріге, киізге (киіз кітап) жазу түсіріп отыруды өзгеше әдет қылған. Жетісу, Тарбағатай, Алтай тауларының ортасында Сары бақсы, Сыншы бақсы, Шашты бақсы, Қызыл бақсы» деп жазады [10, 224-225]. Алтай Сәрсенұлы «Для решения проблемы происхождения тюркского рунического алфавита важное значение приобретает гипотеза о древнейшей генетической общности тюркских языков с индоевропейскими» деген пікір білдіреді [4, 312]. Ғалымның бұл пікірін өз кезегімізде жалпы тіл білімі тарихындағы В. М. Иллич- Свитычтың ностратикалық теория бойынша жазған құнды еңбегімен сабақтастыра аламыз. Сондай-ақ, соңғы кезде А. К. Нарымбаева-Уалиева «Письмо и религия тюрков» атты кітабында Алтай Аманжолов ұсынған пікірді дамытып, Алтайдан шыққан көне көшпенділердің арқасында бүкіл әлемдегі өркениеттің дамығанын, ат үстінде көшіп жүріп, өзге жерді барып паналап, әліпбиін қалдырып, өзі бөлек дамығанын, осылай жүріп әлемдегі көне әліпбилердің түркі әліпбиінен шыққанын, әлемдік дәстүрлі діндердің тәңірлік діннің бұтақтары екенін жазады. Қалай десек те әлемдік өркениетке өлшеусіз үлес қосқан көне түркілерді этногенез, мәдени байланыс, тіл білімі тұрғысынан еуропацентристік көзқараспен өзгелерден өздерін биік қойып, тіл мен тарихты бұрмалағысы келген еуропа халықтарымен жан-жақты салыстырып зерттеу А. Сәрсенұлы айтқандай адамзат баласының алғашқы жазуының қайдан, қалай шыққанын анықтауға әкелетін жол. Осы тұста әлем ғалымдары адамзат жазуының көне түрлерінің бірі деп есептейтін Қосөзен бойындағы шумерлердің таңбаларын көне түркі тілімен салыстыра зерттеп, Ф. Хоммел ұсынған теорияны дамытып, алғаш рет 1974 жылы Берлиндегі халықаралық конференцияда баяндама жасаған Алтай Сәрсенұлы екенін айта кету керек. Ғалым көне шумерліктер мен көне түркі тілінің арасында жиырмадан астам лексикалық сәйкестіктерді тауып, шумерліктердің ол жаққа қоныс аудармай тұрғандағы тілдік жағдайынан хабардар етеді. Ғалым DINGIR – täŋri, DUMU – tun (тұңғыш), DUG – ïduq, UTU – ütü, EGIR – edär (ер, ер-тұрман), BARAG – barq, TAG – teg сияқты жиырмадан астам сәйкестіктерді көрсетіп, дәлелдейді. Сонымен қатар, ғалымның шумер-кемер сөздерінің сәйкестіктері туралы ойлары да құнды. Алтай Сәрсенұлы шумерлік-түркілік сәйкестіктерді көрсете отырып «Принципиальные фонетические закономерности тюркских языков, благодаря этим соответствиям, предстают в 197 исключительно сложной панораме развития от прототюркского языка или языкового состояния (некоторым образом письменные памятники рубежа IV–III тысячелетий до н. э. из Шумера, исключая памятники мертвого шумерского языка – свяшенного языка семитов- вавилонян и ассирийцев вплоть до н. э.) – через древнетюркскис диалекты – к современным тюркским языкам. Систематический характер древнейших шумерских совпадений позволяет предположить, что какая-то часть прототюрков Центральной Азии продвинулась в Двуречье, обосновалась там и существенно повлияла на язык и, соответственно, на изобразительные логограммы протошумерских письменных памятников» деген қорытынды жасайды [4, 286]. Академик Ә. Х. Марғұлан А. Аманжоловтың еңбегіне «Исследование А. С. Аманжолова, подкрепляемое новейшим эпиграфическим материалом, объективно направлено против старой «арийской» (индоиранской) теории, отрицавшей автохтонность тюркоязычного населении Южной Сибири и Казахстана и всячески принижавшей культурные достижения древних тюркоязычных племен... Работа является образцом непредубежденного и творческого подхода к решению проблем истории древнетюркской письменности» деген баға береді [4, 347]. Алтай Сәрсенұлының ғылымдағы ғұмырындағы барлық зерттеулері фонетика саласынан бастап, көне түркі ескерткіштеріндегі синтаксистік байланыстар, қазақ даласындағы эпиграфикалық ескерткіштер, еліміздің түкпір-түкпіріндегі жартастағы бабалар қашап кеткен петроглифтерді, пиктографикалық, идеографикалық суреттерді зерттеуі көне түркі жазуының генезисі туралы батыл пікір білдіруіне алып келді. Алтай Аманжоловтың көне түркі жазуының генезисі туралы теориясы ғалымның ұзақ жылдар бойындағы ғылыми еңбегінің нәтижесі, бай ғылыми мұрасының діңгегі деп есептейміз. жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|