Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| тәңірі, түрк сөздерін оқиды. 1894 жылы Радлов Күлтегін ескерткішінің алғашқы аудармасын
жариялайды. В. Томсен көне түркі жазуы арамей (парсы-арамей және арамей-соғды) әріптік жазуынан шыққанын айтады. Төртінші кезеңде 1906 жылы А. Стейн тапқан соғды құжаттары негізінде Р. Готью көне соғды жазуы көне түркі руникалық жазуының прототипі, моделі болған деген соғдылық теорияны алғаш рет ұсынады. 1929 жылы Е. Д. Поливановтың «Идеографический мотив в формации орхонского алфавита» атты мақаласы жарық көреді. Бұл туралы Д. Д. Васильев «В 1929 г. появилась очень краткая статья Е. Д. Поливанова, которая содержала совершенно новую гипотезу о возможном происхождении нескольких знаков тюркской руники. Гипотеза его сводилась в основном к следующему: 1) алфавит был создан в тюркоязычной среде и поэтому, учитывает грамматический строй тюркских языков и принципы сингармонизма; 2) алфавит был создан значительно ранее того времени, когда функционировал язык, зафиксированный в памятниках; доказательством этому являются орфографические перебои; 3) письмо создано при сильном влиянии западных алфавитов – арамейского, согдийского, пехлевийского; 4) только в орхонских надписях Монголии можно проследить влияние китайской письменности. Кроме того, автор статьи предложил идеографическое решение для трех знаков алфавита, которые являлись местными пиктограммами, соответствовавшими в алфавите инициалу изображаемого предмета» деп жазады [2, 8]. Бесінші кезеңде Е. Д. Поливанов пікірімен қатар, С. Е. Маловтың іргелі еңбектерімен жалғасқан соғдылық шығу тегі туралы пікірді қолдаушылар артады. Соғыстан кейінгі жылдардан басталатын алтыншы кезеңде С. Г. Кляшторный көне түркі ескерткіштерінің шығу тегін соғды жазуымен байланыстырады, 1970 жылы ағылшын ғалымы Дж. Клосон түркі жазуының түпнегізі ирантектес дейді, 1978 жылы В. А. Лившиц те көне түркі жазуының генезисін иран тілдерімен байланыстырады. Осы жылы А. С. Аманжолов «К генезису тюркских рун» мақаласында қазақ даласындағы эпиграфикалық материалдарды негізге ала отырып көне түркі әліпбиінің шығу тегін Жерортатеңізі бойындағы көне әліпбилерімен байланыстарын ескере отырып б. з. д. ІІІ-ІІ мыңжылдықтардағы логографиялық немесе әліпбилік жазудан шыққанын айтады. 194 Көне түркі жазуының шығу тегі туралы пікірлердің әр кезеңдегі жағдайына шолу жасадық, ендігі кезекте экзогенді және эндогенді бағыттағы пікірлерді жүйелеп, талдау жасап көрейік. Көне түркі жазуының экзогенді шығу тегі туралы бағытты ұстанған ғалымдардың кельт, готтармен байланыстырған, ескі славян жазуларымен байланыстырған пікірлері баянсыз болды, тек иран-соғдылық шығу тегі туралы пікірі В. Томсеннен бастап бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Көне түркі жазуының «кілтін» тапқан ғалым В. Томсен арамей әліпбиіне, оның ішінде пехлеви (парсы-арамей) әліпбиімен байланыстырады. Ағылшын ғалымы сэр Джерард Клосон (1891-1974) “The Origin of the Turkish “Runic” alphabet” атты еңбегінде көне түркі жазуының шығу тегі туралы өз болжамдарын ұсынады. Ғалымның ойынша көне түркі әліпбиі Истеми қағанның бұйрығымен VI ғасырда жасалған. Ғалымның гипотезасы түрік қағаны 567 жылы Соғдылық Маниах есімімен аталған елшіні Византияға жіберген, алыс елге елші жіберсе, хат-хабар алысу үшін жазу болған, яғни осы тұста ғана қаған жарлығымен жазу шыққан деген дүдәмал жорамалға ғана құрылған. Алайда көне түркі әліпбиінің Естеми қағанның бұйрығымен жасалғаны туралы көне түркі ескерткіштерінің мәтіндерінде де, қытай жазбаларында да дерек кездеспейді. Дж. Клосон «Я полагаю, что у создателя алфавита, когда он оказался в этом затруднительном положении, возникла блестящая идея дополнить несовершенный иранский алфавит путем введения нескольких добавочных букв, взятых из греческого алфавита в одной из двух его форм – эфталитской или византийской. Ему пришлось бы иметь дело не только с той трудностью, о которой только что шла речь, но и добавить в алфавит существенный криптографический элемент» деп, әліпби жасаушыға өзге халықтар оқи алмайтындай криптографиялық элементтер қосуды бұйырғандығын айтады. Сонымен қатар ғалым кейбір грек әліпбиінің таңбаларын оңнан солға қарай аударған, әліпби таңбалары симметриялы болу үшін әрі криптографиялық мақсатта кейбір әріптердің түрін өзгерткен дейді [3, 142-143]. Ағылшын ғалымы өз мақаласында көне түркі әліпбиі иран әліпбиінің негізінде жасалған, грек әліпбиінен таңбаларды қосқан және түріктер түпнұсқасына ұқсамауы үшін, симметриялы болуы үшін таңбаларға өзгерістер енгізген дейді [3, 152]. Дж. Клосонның бұл пікірінен еуропалық ғалымдарға тән түркілер немесе «варварлардың» өздігенен әліпби жасауға шамасы келмеген, ираннан, гректен ұрлаған деген еуропацентристік көзқарасын байқау қиын емес. Бұл туралы Алтай Сәрсенұлы «Ссылка на вымышленного «изобретателя» свидетельствует о несерьезном подходе Дж. Клосона к нерешенной проблеме. В сущности, это – попытка отстраниться от изучения исторического развития и естественных генетических связей тюркского рунического алфавита, неоднородного в своих локальных разновидностях» деп жазады [4, 295]. А. М. Щербак 2001 жылы шыққан «Тюркская руника» еңбегінде көне түркі жазуының шығу тегі туралы нақты пікір ұсынбағанмен де, автор Дж. Клосон ұсынған бағыт бойынша түркі руникасын кімнің, қашан жасағанына мән беру керектігін айтады, сонымен қатар, көне түркі жазуының шығу тегін соғды жазуымен байланыстырады [5, 41-52]. Иранист ғалым В. А. Лившиц көне түркі жазуының шығу тегін соғды жазуымен байланыстыратын Р. Готью пікірін толықтырады. В. А. Лившиц көне түркі жазуының пайда болған уақыты туралы Дж. Клосон ұсынған VI ғасырдың ортасы деген пікірге қосылмай, «любом случае отсутствие древнетюркской версии на Бугутской стеле логичнее всего объяснять тем, что в последней четверти VI века рунического письма еще не существовало» деп жазады [6, 93]. Ғалым соғды алфавитінің көне түркі жазуына прототип болғанын, әліпбидің ұзақ кезеңдердегі өзгерістен емес, біруақытта жасалғандығын айтады. Көне түркі жазуының соғдылық шығу тегі туралы бағытты тарихшы ғалым С. Г. Кляшторный да қолдап, «Таким образом, установлено, что сама идея буквенного письма и его образец, послуживший моделью древнетюркского рунического алфавита, заимствованы тюрками у своих западных соседей – ираноязычных народов Средней Азии, пользовавшихся алфавитами арамейского происхождения. Наиболее вероятным источником заимствования является согдийский алфавит, точнее, та разновидность согдийского письма, которой 195 написаны «старые согдийские письма» из Дуньхуана» деп жазады [7, 47]. Осы пікірде тағы да Орта Азияны мекендеген ежелгі тайпалардың ирантілдес болды деп есептейтін еуропацентристік көзқарасты кездестіреміз. С. Г. Кляшторный соғды әліпбиі көне түркі әліпбиін жасауда бірнеше өзгерістерге ұшырағанын айтып, оны санамалап көрсетеді: «а) курсивное написание отдельных знаков было заменено раздельным написанием; б) под влиянием форм существовавших у тюрков родовых знаков (тамг), и идеографических символов, а также, возможно, под воздействием фактуры (камень, дерево, металл) плавные закругленные начертания согдийских букв были заменены геометризованными начертаниями; в) поскольку фонетические системы согдийского и тюркского языков различны, не все знаки согдийского алфавита были восприняты, а фонетическая символика рунических знаков не всегда совпадает с фонематической символикой сходных согдийских букв; вместе с тем рунический алфавит был обогащен новыми, отсутствующими в согдийском письме знаками, жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|