Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 12,23 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ Ә. Рақыш (1)
| қайтыс болыпты. Патшаның жалғыз ғана бойжеткен қызы бар екен. Қызының ақылына
көркі сай, сұлулығы, даңқы жан-жаққа жайылыпты. Қызға құда түсушілер де көбейіпті. Күйеу бала боламыз дегендердің араларында ержүрек батырлар, шіріген байлар мен елді алдаған қулар да бар екен. (Ертегі) Бұл шағын мәтіннің әрбір айтылымы бірінен кейін екіншісі, яғни әрбір келесі айтылым жаңа ақпараттан хабар береді. Жаңа ақпаратты айтылымның ремалық сыңарына титесілі. Темалық сыңар – алдыңғы айтылымның ремасы. Күрделі синтаксистік тұтастықтың айтылымындағы әрбір жаңа ақпаратты рема десек, айтылымнан келесі жаңа ақпараттың ауысып отырғанын байқауға болады. Айтылым араларындағы байланыстың тізбекті екені аңғарылады. Тема-ремалық қатынасты модельдеуге болады. Модельдердің тізбегі әр тұрлі тізбекті қатынас, параллель, аралас және т. б. Мектеп оқушыларын мәтінді айтылым, күрделі синтаксистік тұтастық сияқты мәтінтүзуші бірліктер деңгейінде түсіндіру, түрлі тапсырмалар орындату оқушылардың ойлауын жүйелеуге, белгілі бір тақырыпта ауызша, жазбаша сөйлеу тілін дамытуға ықпал етеді. Оқушыларда мәтін және оның негізгі белгілері туралы ұғымды қалыптастыру маңызды. Мәтін – ақпараттық тұтастықты білдіретін әрі субъектінің (мәтінді туғызушының) белгілі бір мақсаттағы мағыналық байланысы бар сөйлеу әрекетінің нәтижесі. Мәтіннің негізгі белгілері: байланыстың болуы және олардың тұтастыққа бірігуі. Байланыстың түрлері: фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, синтаксистік, семантикалық. Байланыстың ең жоғары деңгейі семантикалық байланыстан көрінеді. Мұғалім мысалдармен мәтіндегі байланыс түрлерін түсіндіреді. Мысалы: Күн ыстық. Сондықтан адамдардың көбі үйінде отыр. Далада жүрген ешкім жоқ. Бұл мысалда сөйлемдер тізбекті байланысқа түскен. Мәтіннің тұтастығы тақырыптың бірлігінен, тірек сөздердің қайталануынан көрінеді. Мәтіннің құрылымдық байланысы мен мазмұндық тұтастығы бір-бірімен ажыратылмайды. Екеуінің бірі болмаса, онда ол мәтін белгілі бір мақсатқа құрылған деп танылмайды. Мысалы: «Мен далаға шықтым. Көшеде жан жоқ. Көшедегі ағаштың жапырақтары сарғайған. Жапырақтардың сыбдыры естілмейді. Жасыл жапырақ адамдарға көлеңке. Ол денсаулыққа пайдалы». Осы мәтінде құрылымдық байланыс мықты да, ал мағынасы жағынан тұтастық жоқ. Оқушыларға салыстыру үшін құрылымдық байланысы мен мағыналық тұтастығы анық байқалатын шағын мәтін беріп, қорытындысын өздері шығарады: байланыс пен тұтастықты қалай жүзеге асқанын түсіндіреді. Мәтіннің белгілі бір қатысымдық мақсатты жүзеге асыратындықтан, оның негізгі функционалдық-мағыналық сөйлеу типтерін: баяндау, суреттеу, пайымдау, сөйлеудің аралас түрлеріне мысалдар беріледі. Баяндауда белгілі бір уақыт аралығында болған оқиға туралы әңгімеленеді. Суреттеуде заттың қасиеттері мен белгілері сипатталады. Пайымдауда заттарды немесе құбылысты зерттейді, олардың ішкі белгілерін ашады, белгілі бір жағдайларды дәлелдейді. Бұл белгілер мәтінде аралас келеді де, бір белгісі басым келеді. Тема-ремалық қатынаста тек қана рема сөйлеу типін қалыптастырады. Оқушылардың қатысымдық іскерлігін қалыптастыру мақсатында мәтін, диалог, сұхбат және т. б. құрастыру, пікір айту, аннотация жазу және т. б. жұмыс түрлері ұйымдастырылады. Оқушылар берілген мәтіннің кіріспе, негізгі, қорытынды бөлімдерін анықтайды. Көркем прозалық мәтінде абзацтың қызметін, абзацтар арасындағы байланыстар қалай жүзеге асқанын мұғалім нақты мысалдар арқылы дәлелдейді. Мысалы: М. Әуезовтің «Абай жолы» романынан «Есембай жырасы» туралы шағын үзінді негізінде абзацтардың араларындағы байланыстың қалай жүзеге асқанын көрсетуге болады. «Үлкендер қорыққан Есембай да, тіпті ұрылар да Абайға сондайлық жат, суық боп көріне алмады. Ұры десе, осы елдің өздеріндей қазақтары. Көп болса: киімдері, ер-тұрманы ғана жаман; қолдарында сойылдары ғана бар. Ондай ұрылар жайында Абайдың естіген әңгімелері соншалық көп. Кейде тіпті, сарытоқым ұры болған – ел ішіндегі үлкендердің өз аузынан 267 естіген әңгімелері де ұмытылмайтын. Қайта бір кездесіп, дәл жауға шапқан пішіндерін көрсем деген іште жүрген ынтықтығы да болатын. Ал «Қарауыл биігі анау, жасырын жырасы мынау» деген Есембай-Найзатастар болса, ол Абайдың өз ауылының аса мәлім қоныстары. Көктемде ауылдары келіп қонып, ұзақ уақыт отырып, жайлап та кететін. Анау көрініп тұрған төскейдің сай-саласы, бие бауы, ауыл қонысы, қой өрісі – барлығы да соншалық таныс, жақын. Тіпті, былтыр боқырауда, күзем үстінде қалаға, оқуға кеткенде дәл осы қоныстан, Есембайдан кеткен болатын. Сонда тайға шапқан, асық ойнаған құрбы балаларымен жаяу жарыс жасап, асыр салған ең соңғы бір ыстық қоныс осы болатын. Қыс бойы ауылды, елді сағынғанда есінен кетпейтін соңғы күндері дәл осы Есембайда өткен». Берілген үзінді екі абзацтан тұрады. Бірінші абзацтың алғашқы сөйлемі кіріспе мәнге ие, хабарлы сөйлем, бірақ бүкіл екі абзацқа қатысты жалпылауыш мағынада қолданылған. Өзінен кейінгі екі абзацтың алғашқысында ұрылар сипатталса, одан кейінгісінде Есембай жырасы суреттеледі. Екі абзац бір-бірімен параллель байланысқанымен, осы екі абзацтағы сөйлемдер бір ырғақта, бір интонациялық тонда оқылады. Сөйлемдердің баяндау типі де бір формада берілген. Абзац – мәтіннің құрылымдық-мазмұндық ең кішкене бірлігі. Абзацты ерекше тыныс белгісі ретінде қарауға болады. Диктант, мазмұндама, шығарма жазғанда абзацты ажыратпаса, ол қате деп саналады. Себебі ол бүкіл мәтіннің мазмұнына қатысты. Абзацтың шағын тақырыбы болатынын жоғарыда келтірілген мысалдан байқалады: бірінші абзацтың тақырыбы – ұры, ал екіншісінікі – Есембай. Мұғалім оқушыларға талдауға беретін мәтіндерді іріктеп, мағынасы тереңдерін таңдайды. Мектеп бағдарламасында тілдік бірліктерді мәтін деңгейінде қарастыруға бөлінген арнайы сағаттар аз. Бірақ ҰБТ-да мәтін бойынша тапсырмалар кездеседі. Ал Назарбаевтың зияткерлік мектебіне түсуге арналған тест тапсырмалары үш тілде де (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде) тілдік бірліктердің мәтін деңгейіндегі қызметін көрсетуден құралған. Қазақ тілін орта мектептің өзінде құрылымдық деңгейде оқытудан мәтінге, яғни сөйлеу әрекетінің нәтижесі ретінде оқытудың қажеттігін көрсетеді. Тілдік бірліктерді мәтін негізінде оқыту мына бағыттарда жүргізіледі: 1. Мәтін – тілдің таным құралы ретіндегі функционалдық құбылыс. 2. Мәтін – қазақ мәдениетін білудің, үйренудің маңызды құралы. 3. Қазақ тілін оқып үйрену мәтін негізінде, яғни мәтін тілдің бірлігі ретінде қарастырылады. Оның негізінде грамматикалық категорияларды, тілдік құбылыстарды тану жүзеге асып, лингвистикалық ұғымдар жүйелі қалыптасады. 4. Мәтін – тілдік құралдарды пайдаланудың нәтижесі. Оның негізінде тілді оқып үйрену үдерісте, әрекетте жүреді, тілдік бірліктердің сөйлеудегі функционалдық заңдылықтарын меңгереді. 5. Мәтін негізінде қатысымдық құзіреттілік қалыптасады. 6. Мәтін негізінде мектепте қазақ тілі мен әдебиеттің бірлігін қамтамасыз етеді. Оны үйренудің маңызды екі бағытының: тіл жүйесін тану және әр түрлі жағдайларда тілдік нормаларды меңгерудің қажетті синтезі жүзеге асады. Мәтін негізінде тілдік бірліктерді оқып үйрену оны құрылымдық деңгейде оқытудан құтқарады және ол өз кезегінде тілдік, лингвистикалық, қатысымдық құзіреттілікті қалыптастыру үдерісінің тұтастығы болып табылады. жүктеу/скачать 12,23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|