Республикасы білім жəне ғылым министрлігі ы. Ə. Əміреев, Ж. Ы

q

^Z0^q0

: _q 

_Z₁dq₁

Z dq ^,

0 <sup>1 0

</sup>0 0

мұнда, I_{z ө.қ.} – өнімнің өзіндік құнының өзгермелі құрамдас индексі; d – жеке кəсіпорындарда шығарылған өнімнің барлық кəсіпорындарды бірге алғандағы шығарылған өнім ішіндегі үлесі.

Барлық кəсіпорындарда шығарылған өнімнің өзіндік құнының динамикасын жеке кəсіпорындарда шығарылған өнімнің өзіндік құнымен оның үлесінің өзгеруіне тəуелді болады. Сондықтан əр себептің тигізетін əсерін анықтау үшін тұрақты құрамды индекс пен құрылымның өзгеру индекстерінің формуласын қолданамыз жəне олар төменднгідей:

т.қ.
Iz


^Z1^q1

⁼ _Z q ^
0 1


_Z₁dq<sub>1 ;

</sub>Z₀ dq₀

Z q Z q

Z dq

_{Iz =} 0 1 _: 0 0 _0 1 _.

құр.өзг. _{q q}

Z dq

1 0

0 0

Осы көрсетілген формулаларды іс жүзінде қолдану жəне есептеу жолдарын көрсету үшін 7.1.-кесте көрсеткіштерін мысал ретінде келтіреміз:

7.1-кесте көрсеткіштеріне талдау жасайтын болсақ, онда екі мерзімде шығарылған өнім мен оған жұмсалынған шығын

^Z1^q1 ^Z0^q0


^Z1

420000 252000 175000 225000 672000 400000

Iz = <sup>:

 </sup> :

1400 600

500 500

 :

2000

1000 ⁼

зг.

^{q q} Z

^{1 0} 0

336: 400 = 0,840 немесе 84,0%;

Iz =

_z₁dq<sub>1

</sub>300 0.7 420 0.3 _336
= 0,840 немесе 84,0%.

зг _

z₀dq₀

350 0.5 450 0.5 400

Осы есептелінген көрсеткіштер арқылы төмендегідей қоры- тындыларды жасауға болады:

а) екі мерзімдегі шығарылған өнімнің өзіндік құны бірінші кəсіпорында, екіншісіне қарағанда 22% жəне 28% төмен;

ə) екі кəсіпорында да есепті мерзімдегі өнімнің өзіндік құндары базалық мерзіммен салыстырғанда біршама төменде- ген, яғни біріншісінде 14,3%, ал екіншісінде 6,3%.

б) екі кəсіпорында да шығарылған өнімнің үлесінде өзге- рістердің болғандығы, яғни біріншіде өскен, ал екіншісінде кеміген. Осыған орай, екеуін бірге алғандағы өнімнің өзіндік құны орта есеппен 16,0% төмендеген.

Енді шығарылған өнім көлемі немесе оның үлесі тұрақты, яғни өзгермеген болса, онда өзіндік құнның өзгеруі салдарынан қанша ұтқанымызды немесе ұтылғанымызды анықтау үшін мы- на формулаларды қолданамыз жəне есептейміз:

_^z₁^q_{1: }^z₀ ^q_{1 }^z₁^q_1 672000 _672000

Iz =




1 1

^0 1

= 0,884 немесе 88,4%.

тр.

q q q q

350·1400 450·600 760000

Үлесі бойынша: Iz

_{= }^z₁^dq_{1 }300 0.7 420 0.3 _336
=0,884 немесе 88,4%.

^0 1

тр.

z dq

350 0.7 450 0.3 380

Құрылымның өзгеруі салдарынан болған жағдайды мына формула арқылы қарастыралық:

Iz = ^z0 ^q1 ^{: z}0 ^q0 ^760000 = : 400 = 380 : 400 = 0,950 немесе 95,0%.

^1 ^0

р. _{q q}

2000

Үлесі бойынша: Izқұр.=

_z₀dq_{1 380}
= 0,950 немесе 95,0%.

_z₀dq₀

400

1. 
   кəсіпорын бойынша: ∆z = (z₁
   

z ) • q

= (300 - 350) · 1400=

-70000 теңге;

^- 0 1

2. 
   кəсіпорын бойынша: ∆z = (z₁
   

z ) • q

= (420 - 450) · 600=

-18000 теңге;

^- 0 1

ΙΙΙ. Егер жеке кəсіпорын өнімнің бірнеше түрін шығаратын болса, онда өзіндік құнның өзгеруін анықтау үшін мына есеп- теу жолдары қолданылады:

∆z =(-70000) + (-18000) = -88000 теңге немесе

∆z = ^z₁^q₁ ^-^z₀ ^q₁ = 672000 - 760000 = -88000 теңге;

∆z= ⁽_^z₁^q₁ ^-_^z₀ ^dq₁ ^)_^q₁

= (336 - 380) · 2000 = -88000 теңге.

Өнім құрамында болған өзгеріске байланысты алынған үнемді:

∆z=⁽_^z₀ ^dq₁ ^-_^z₀ ^dq₀ ^)_^q₁

= (380 - 400) · 2000 = -40000 теңге.

Сонда жалпы табылған пайда мынаған тең болды:

(-88000)+(-40000)= -128000 теңге немесе мына формула ар-

қылы анықталады:
I_z =

^z1 ^q1 _.

z q

^0 1

Берілген формуланың алымы мен бөлімінің арасындағы

айырмашылық өзіндік құнның өзгеру салдарынан алынған үнем- ді немесе артық жұмсалынған шығынды көрсетеді:

∆z = (_z₁q₁ -_z₀ dq₁ )_q₁ = -үнем.,+ арт.жұмсалғаны.

ΙV. Егер бірнеше кəсіпорындарда өнімнің əртүрі шығарылатын болса, онда өзіндік құнның өзгерісін жəне алынған пайданы (зи- янды) анықтау үшін өндірістік немесе салалық əдістер қолдана- ды жəне оның формулалары төмендегідей:

z q
_{Iz =} ^1 1

- өндірістік əдіс;




z₀ q₁

Iz = ^1 1 - салалық əдіс.

z q


^z0 ^q1

Осы көрсетілген формулалардың қолданылуын анықтау жəне

өзіндік құнның өзгеруін есептеу үшін шартты өлшем бірлігі- мен көрсетілген көрсеткіштерді мысал ретінде келтіреміз жəне есептеу тəсілдерін төменде 7.2-кестеде көрсетеміз: