N  151  Заны //  Қазакстан Республикасы Парламентінің Жаршысы,  1997 ж., N  13-14,202- 2

С. Кемелбеков,
Ш
Қаржы папициясы академиясының
доценті,  з.г.к.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢ МӘТІНІНДЕ 
БЕРІЛГЕН БАҒАЛЫЛЫҚ БЕЛГІЛЕРДІҢ ҚОЛДАНЫЛУЫ ЖӘНЕ
ЗАҢДЫЛЫҚ ТЕХНИКАСЫ
Қылмыстық  кұкык  теориясында  ғалым-заңгерлер  мен  қылмыстық 
заң  мэтінінде  көзделген  бірқатар  терминдерді  «бағалылық  ұғымдар», 
«бағалылық терминдер»,  «бағалылық белгіпер» деп атау қалыптасқан. 
Де- 
сек  те,  мұндай  терминдерғе  жататын  мәтіндерді  заң  шығарушы  мен  кейбір 
ғалым-заңгерлер құқық қолданушылар өздерінің құқықтық сана-сезімдерімен 
анықтауы  қажет  екендігін  айтады.  Мұндай  пікірді  айтып  тұрған  себебіміз, 
қылмыстық  заң  мәтінінің  кейбір  тарауларында  «ірі  зиян»,  «елеулі  зиян», 
«аса  ірі  зиян»  бағалылық  белгілерінің  түсінігі  тиісті  баптың  ескертулерінде 
нақгыланған да, ал кейбір тарауларда зардаппен келтірілетін зиянның мөлшері
нақшланбаған.
Сонда  қалай,  эрбір  құқық  қолданушылар  қүқықтық  сана-сезімдерімен 
заң нормаларында көзделген заңи терминдерді қалауларынша қолдана берсе, 
біріншіден өздерінің эрекеттері заңды бұзушылыққа апармай ма?
Десек  те,  біз  бірінші  кезекте  ғалым-заңгерлердің  заңдылық  техникаға 
берген  анықтамаларына  тоқталып,  содан  кейін  Қылмыстық  заң  мэтінінде 
берілген  сыбайлас  жемқорлық қылмыс құрамындағы  бағалылық белгілердің 
қолданылу маңыздылығын талдағанды дұрыс деп есептейміз.
С.С. Алексеевтің пікірінше, заңдылық техника -  бұл құқықгық акгілердің 
жүйеленуі жэне өңделуі бойынша ережелерге сэйкес қолданылатын тәсілдердің
жэне күралдардьщ жиынтығы [1, б. 267].
А.Ф. Черданцевтың  пікірінше,  заңдылық  техника  -   бүл  заңдылық 
қүжаттардың  толтырылуының,  құрастырылуының,  дайындау  әдістерінің, 
тэсілдерінің, ережелерінің, оларды жүйелеу мен есепке алудың жиынтығы [2,
б. 366].
Ал профессор  Т.В. Кашанина заңдылық техиникаға,  оның құралдарына, 
амалдарына, тәсілдеріне, эдістеріне келесі түсініктеме береді:
— заңдылық техника — бүл заңдылық жүмыстарды жүргізу қүралдарының 
жиынтығы;
— заңдылық техниканың  қүралдары — бүл  алға қойған  мақсатгарға жету 
үшін  заңдылық жүмыстарды  орындау  барысындағы  обьектілер,  материалды 
заттар (заң мәпндері,  ондағы жариялануы,  жүйеленуі, жетілдіру  қажеттілігі, 
қағаздар, клейлер, суретке түсіру қүрадцары жэне т.б.);
90

-  заңдылық  техниканьщ  амалдары  -   бұл  қандай  да  бір  нэрсені  жүзеге 
асыру барысында қайталанатын қажетті әрекет (мысалы, өзге де нормативтік 
актілерге сілтеме жасау барысында анықгалады);
-заңдылық  техниканың  тәсілдері  -   бұл  амалдардың  жиынтығынан 
кұралған мазмұны бойынша қиын эрекет (мысал ретінде Еңбек кодексі бойын- 
ша келісім-шарттардьщ үйлесімін қарастыруға болатынын айтады);
-  заңдылық  техниканың  әдістері  —  бұл  құқықгық  қатынас  немесе 
қүқықтық  материалдарды  жөнге  салу  жэне  мақсатгарға жету  жолдары  (мы- 
сал ретінде, адамды  біреу қорласа,  өзінің ар намысын екі жолмен қорғауына
мүмкіндігі  бар;  1)  қььтмыстық-қүқықтьіқ  тәртіппен;  2)  азаматгық  құқықтық
тэртіппен қорғай алатыны туралы жазады) [3, б. 79-80].
Ал М.И. Ковалевтің пікірінше, заңдылықтехниканың ережесі -  бүл құқық 
теориясымен өңделген қағидалар құрылымы, құқық нормасы сонымен өзінің 
мақсатты тағайындалуында ең жақсы үлгіде себепші болады [4, б. 76].
Жоғарыда  аталған  ғалымдардың  заңдылық  техникаға  берген  анық- 
тамаларынан  қорытынды  жасайтын  болсақ,  біздің  пікірімізше,  заңдылық 
техника -  нормалардың дұрыс  қолданылуының  жиынтығы.  Олай дейтін  се- 
бебіміз,  қылмыстық  заң  немесе  барлық  құқықтық  аюгілер  болсын,  оларда 
қарастырылған  нормалар  нақты  заңдылық  шешімнің  түсінігін,  оның  заңи 
орындалуын  түсіндіретін  жиынтықтан  тұрады.  Ал  нормалардың  дұрыс 
орындалуындағы  зандылық  техниканың  дамымағандығы,  оның  ішін- 
де  бағалылық  белгілерге  қатысты  мэселелер,  осы  күні,  әлі  де  болса,  толық 
шешімін таппай келеді.
Қылмыстыққұқықтыңзаңдылыққағидасызаңнаматілініңанықжэнеайқьш
болғанын  талап  етеді.  Қолданыстағы  Қазақстан  Республикасы  Қылмыстық 
кодексі заңнамалық техникаға сай өзіндік стилде жазылған. Бірақ, қалай болса 
да, заңнама тілі арнайы маманға да, жалпы бұқара халыққа да түсінікті болуы 
тиіс. Ол екіұштылыққа, шатастыруға әкеліп соқгырады. Өйткені, қылмыстық 
заң арқылы шешілетін адам құқығы (тағдыры) мәселесі Қазақстан Республи- 
касы Конституциясының  1 -бабында жэне Қылмыстық кодекстің «Қылмыстық 
кодекстің  міндетгері»  атты  2-бабында  қорғалуы  қажет  деп  тегіннен-тегін 
жазылмағаны  айдан  анық.  Кезінде  заң  тілінің  бұлыңғырлығын  Ч. Беккариа 
[5,  б.  80]  да  сынаған  болатын,  қазір  де  сол  олқылықтар  түзеле  қоймағанын 
заңгерлердің [6, б.  15-16 ] пікірлерінен байқауға болады.
Ал Қылмыстық заң нормал арында б ағалылық белгілердің қолданылуының 
себептеріне байланысты, құқықтану ғылымын ғалымдар тарапынан объектив-
ті жэне субьективті деп бөлуі қалыптасқан [7, б. 5; 8, б. 50].
Қылмыстық  заңдағы  бағалылық  белгілердің  қолданылуының  жэне 
пайда  болуының  тамыры,  кез-келген  басқа  да  құқықтық  құбылыстың  пай- 
да  болуы  сияқты,  обьективті.  Ақиқаттың  негізі  мынада,  өмірде  болып 
жатқан  құбылыстардың  жэне  үрдістердің  жаңа  нысандары  пайда  болуымен
91

және  ескілері  керек  болмауынан,  өзгеруінен,  күнделікп  түрақсыздықтан 
(өз  кезегінде,  элеуметтік-саяси,  тарихи,  мәдени  факторлармен),  орасан  зор 
нұсқалығымен  сипатталады.  Мүндай  құбылыстар  мен  үрдістердің  барлығы 
қылмыстық-қүқықтық  реттеуге  қатысты.  Соңғылары  қылмыстандыру  және 
қылмыссыздандыру  сияқты  қылмыстық  саясаттың  бағыттарымен  тығыз 
байланысты.  Дэл  солар,  адам  өмірінде  байқалатын,  қоғамға  қауіпті,  біз- 
ді  қоршаған  болмыста  болып  жатқан,  өзгерушілік  үрдістерді  есепке  алуға 
бейімделген.  Ерекше  қиын  тәсілмен  қылмыстық-қүқықтық  материалдарды 
жазу  шарттары  бойынша,  қылмыстық-құқықтық  нормалардың  диспозици- 
ясында  нақты  жағдайлардың  ең  жоғарғы  санымен  жорамалдап  қамтуда,  бүл 
жағдайларды  уақытында  және  тиімді  орындаумен,  қылмыстық  әсерліліктің 
жаңа  нысанының  пайда  болуын  қадағалаумен  жэне  бүрынғыларын  алып 
тастаумен, әрине, қылмыстық саясат жасай алмаймыз.
Бағалылық  белгілердің  мазмүн  қүрылымы  туралы  ешқандай  түсінік
жазылмағандықтан, 
қылмыстық-қүқықгық 
сипаттамалардың 
шексіз 
са-
нын  қамтиды.  Дегенмен,  қылмыстық  заңдағьі  тұрақтылықты  жэне  эсерлікті 
қамтамасыз  етудегі  бірден-бір техникалық құрал  болып табылады.  Сондықтан, 
бағалылық белгілерді қылмыстық занда қолданудың негізгі объективті мэселесі, 
олармен диалектикалық үрдістердің больш жатқаны үшін, күнделікгі бақылауды, 
оларды есепке алуда, сапасын талап ететін құбылыстар мен қасиеттері, элеуметтік
қаушп зардаптардьщ шектен асқан көптүрлігінде қызмет атқарады.
Қылмыстық заң мэтінінде бағалылық белгілерді пайдаланудың жиілігіне 
және сипатына эсер  етуінің,  өз кезегіндегі,  объективті себептілігі -  мемлекет 
өмірінің  нақты  тарихи-саяси  кезеңі.  Осыған  дэлел  ретінде,  қазіргі  уақытқа 
дейін  көптеген  жаңа  заңдардың  шығуын,  сол  заңи  актілерге  өзгертулер  мен 
толықгырулардың енгізілуін, заңи  нормалардан  күші  жойылған  мәтіндерінің 
алынып тасталатынын айта аламыз.
Бағалылық белгілерді қылмыстық заңнамада қолданудың субъективтік се- 
бебіне қатыстысы,  онда олардың ішінен негізгісі болып,  қоғамдық өмірдің да- 
муында жэне жоғарыда аталған, қылмыстық құқыкгағы эр алуан құбылыстарды 
бейнелеп көрсету үшін қажет заңдылық техниканың ерекше тәсілдерін құруда 
кездеседі. Нақгы себептің субъективтік табиғатының түсіндірмесі ретінде, біздің 
пікірімізше,  келесі  фактор  болуы  мүмкін;  заң  шығарушылық  техникасының 
кез  келген  тәсілі,  қылмыстық  құқықта  пайда  болғанда,  тергеумен  ашылмай 
қалатыны, оны қолданудың объективті алғышарты болып табылмай, тек құқық 
қолданушының еркіне байланысты қарастырылады.
Н.И.  Агамировтың  пікірінше,  заңнамадағы  бағалылық  ұғымдардың  болуы 
құқық қолданушыға әлеуметгік-жағдайды, қарастырып отырған істің ерекшелік мэн- 
жайьш, ондағы әртүрлі мазмұнды нысандарды меңгеруге мүмкіндік бфеді. [9, б. 62].
Сондықган,  көрсетілген  мэн-жайларды  заңда  немесе  заң  күші  бар  ак- 
тілерде  бекітіп  көрсету  эрқашанда  мүмкін  емес.  Сонымен  қатар,  қоғамдық
92

катынастгр, қылмыстық-құқықтықнормалардың қолданыстағы уақытгарында, 
әрқашан  дамып  және  қиындатылып  отырады.  Ал  құқық  қолданушылардың 
шынайы әрекетте болып жатқан өзгерістерді ескеріп отырулары қажет. Мұндай 
мүмкіндіктерді бағалылық белгілер қамтамасыз етіп отырады.
Сыбайлас  жемқорлық  қылмыс  құрамдарындағы  қызмет  өкілеттілігін 
«теріс пайдалануды» бағалылық белгісі ретінде қарастыратын болсақ, аталған 
жағдай  бойынша  лауазымды  тұлғалардың  әрекеттерін  ауыздықгауда  нақты 
шаралар  туралы,  мысалы,  К.Ш.  Укановтың  пікірінше,  биліктік-басқару
аппаратындағы қызметті теріс паидаланумен күресте, мемлекеттік-құқықтық 
механизмді жетілдіру мақсатында, жауапты қызметті атқаратын тұлғалардың 
мүліктік жағдайы үшін жоғары  қаржылық бақылауды  енгізу мақсатқа лайық 
болады.
Қарастырылған  құбылыспен  күрестің  ерекшелігін  көтеру  -   «сыбайлас 
жемқорлық»  және  «ұііымдасқан  қьшмыстылықпен  күрес»  туралы  Заңды 
дайындауға  септігін  тигізіп,  қьшмыстық-құқықтық,  қылмыстық-іс  жүргізу, 
әкімшілік,  қьшмыстық-атқару,  азаматтық-құқықтық,  қаржылық  және  өзге де 
сипаттағы шаралар жүйесін қарастырар еді [10, б.  80-87].
Бағалылық белгілерді мақсатты қолданудың негізі үшін, қандай да бір ша- 
раларда құқықпен,  оның  ішінде,  қылмыстықтың лингвистикалық ғылыммен 
байланысы,  ондағы  бағалылық  белгілердің  қасиеті  мен  қатынасында  жүзеге 
асатын  маңыздылығы үшің әрқашанда жеткіліксіз мүмкіндіктер болады.
А.А. Малиновскийдің пікірінше, «Заң шығарушы -  тілдің бар қажетгілігін 
қолданса да, бағалылық ұғымдарды тура анықтай алмайды» [11, б. 271].
Ал  Т.В. Кашанинаның,  қылмыстық  құқықтағы  бағалылық  белгілерді 
қолданудың  субьективтік  себептерінің  аса  келеңсіздігі  туралы,  «заңдылық
даму
келісуге
Бағалылық  белгілерді  құрайтын
5 төмендеуі жайында, қылмыстық
жағдайлардың  заңдылық  техниканың  даму  дәрежесіне  қатысты  екен- 
дігін  ескерткіміз  келеді.  Егер  жоғарыда  көрсетілген  факторларды  жалпы 
қылмыстық  құқықтағы  бағалылық  белгілердің  пайда  болуының  себептері 
ретінде қарастырсақ, онда нақты жағдайда логикалық қорытындының жалғыз 
мүмкіндігі қарастырылады, яғни, қылмыстық заңдағы бағалылық белгілердің 
бар  болуы,  олардың  саны,  баптардағы  көрсетілген  орны  және  әрқашанда 
өзге  де  мән-жайларға  тәуелсіздігі,  заңдылық  техниканың  даму  дэрежесінің 
төмен  екендігін  көрсетеді.  Осыған  байланысты,  егер  бағальшық  белгілер 
нормалардың қолданылуында заңдылық техниканың арнайы тәсіпі болса,  ал 
олардың заңцылық қолданылуынан құтылуға ешқандай мүмкіндік (объектив- 
тік себептеріне байланысты) болмайтын болса, онда неге талаптанамыз, — де-
ген сұрақ туады.
г
93

Сонымен, заң шығарушының қателігі мен кемшілігі, сондай-ақ заңдыль; 
техннканьщ дамуының жеткіліксіз дэрежесі бағалылық белгілерді қолданудь 
кейбір субъективтік себептері болуы мүмкін. 
|
Қылмыстық құқықгағы  бағалылық белгілердің пайда болуындағы  суб" 
ективтік  белгілеріне  Т.В. Кашанина,  құқықтық  нормаларды  қолдану  [7,  і
5]  тэжірибесінің  жеткіліксіз  даму  дэрежесін  жатқызады.  Біз  білетін,  құқь | 
қолданушыльщ  тэжірибенің  оңтайлы  және  теріс  жақтары  нормаларды, 
қаншалықгы  сапалы  құрылғандарын  жүзеге  асыруға  жататынына  тікеле 
тәуелді болады.  Ғылыми теория мен заңдылық техниканың деңгейімен, тур • 
сондай,  бұрынғы тәжірибенің даму деңгейі туралы да айтуға болады. Д егеі, 
мен,  бағалылық  белгілерді  нормалардың  қылмыстық-қүқықтық  қүрылымі 
бойынша қолдану, біздің пікірімізше, қүқық қолдану қызметінің нәтижелігін 
І 
эсер етіп, соңғы кезеңдерінің оңтайлы немесе келеңсіз себептерінің бірі болы 1 
табылады.  Тек  бір  ғана жағдайдың,  бағалылық  белгілерді  қолдануға  себеш .; 
әсер ете алатыны, ағылшын-американдық қүқықгық жүйеге қатысты елдердс  ] 
құқықты  жүзеге  асыруцың  нэтижелері  болып  табылады.  Соңғылары  үшп 
соттық өнеге боларлық жағдайда, қүқықгың негіздері деп танумен сипаттала  I 
ды, демек, бағалылық белгілерді қүрайтын нақгы іс бойынша жоғары тұрғаі 1 
соттың шешіміне өзге де сот билігі өкілдерінің бағалылық белгілерді ары қараі |  
қолдануға құқығы бар. Бірақ көрсетілген жағдайда заңдылық тэжірибенің дам; 
дэрежесінің жеткіліксіздігі туралы емес, оның өзгеше ерекшеліктері жайьшд; I 
соз болып тұр. Сонымен қатар, жоғарыда айтылғандарға қайта оралсақ, нақтъ | 
жағдайда тәжірибе қылмыстық құқықгағы бағалылық белгілерді, оның эреке' I 
етуінің жалпы субъективпк себебіне емес, қолданудың жиілігіне ықпал етеді I 
Расында, біз қарастырылған құқық қолданудың сипатты белгілері нақгы мем  I 
лекетгегі,  заң  шығарушылық дэстүрлері  мен  әдеп-ғұрыптарын  анықтайтын |  
мэн-жайлар тобьша жатқызған дұрыс болар еді. 
I
Я.М. Брайниннің  пікірінше,  қылмыстық  заңнамадағы 
бағалылыь I 
ұғымдардьщ  пайда  болуы,  істің  ерекше  мән-жайларының  эр  түрлі  нысан-І 
Дар  түрінде  байқалуын  және  эр  алуан  мазмұнды  әлеуметтік  мэн-жайларды I 
меңгеріп, жақсылап ескеруге мүмкіндік береді [12, б. 63].
Сонымен қатар, аталған мән-жайларды занда немесе заң күші бар актілерде 
бекітіп, көрсетуге эрқашан да мүмкіндік бола бермейді. Сыбайлас жемқорлық 
кылмыс  құрамдарына  қатысты  қоғамдық  қатынастар,  қылмыстық-құқықтық 
нормалардың  әрекеті  кезінде,  уақыт  талабына  сай,  әр  түрлі  өзгерістерге I 
ұшырап отырады. Міне, осындай, өмірде болып жатқан мэн-жайларды құқық 
қолданушылар ескеріп отырулары қажет. Мұндай мүмкіндікті қылмыстық заң 
бойынша эр түрлі бағалылық белгілер қамтамасыз етіп отырады. 
|
В.Н. Кудрявцевтің пікірінше, қылмыстық заңцағы бағалылық белгілердің 
қолданылуы  шарасыздықтан  болады.  Қажет болған жағдайларда анықталып, 
тэжірибеде  дұрыс  қолданылып  жатса,  олар  пайдалы.  Сондықтан  бұл
94

ұғымдардың  қолданылуын  ешқандай  жағдайда  жөнсіздікке  апармай, 
кше көңіл  аудару  қажет.  Бағалылық,  ой  жүгірту  заң  талабын  көрсетіп’ 
де  құқықтық  ұғымдармен  жэне  институттармен  өзара  қарым-қатыі 
түсіндірілуімен, шынайы эрекеттерге негізделуі қажет.  [13, б.  118].
Дегенмен,  қылмыстық  заңда  берілген  сыбайлас  жемқорлық  қы. 
құрамдарында  бағалылық  белгілерінің  қолданылуындағы  объективтіі 
бептеріне  келетін  болсақ,  мемлекетпң  тарихи-саяси  кезеңдеріне  б;
нысты,  заңдарға  жаңаша  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізіліп,  өз 
отаратындығына көз жеткіздік.
Ал  қылмыстық  заңдағы  бағалылық  белгілерді  қолданудьщ  субъеі
гік себептері,  құқықтағы  қоғамдық  өмір  дамуында  жэне  құбылыстардь
гүрлілігін бейнелеу үшін, қажетті заңдылық техниканың ерекше тэсілін 
қажетгілігімен айқындалады.
Сондыктан  Қазақстан  Республикасының  қылмыстық  заң  мэтіні  << 
қылды  қақ  жаратындай»  нақтыланған,  эрбір  термин  бір  ғана  ұғымды 
щретін (астарланбай), барша халыққа түсінікті тілде берілуі қажет.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  Алексеев С. Общая теория права. -  М.: Юрид. лит., 1982. -  Т. 2. -  267 с.
2.  Черданцев ф. Теория государства и права. -  М., 1999. -  366 с.
3.  Кашанина В. Юридическая техника: учебник. -  М.: Эксмо, 2008. -  512 с.
4.  Ковалев И. Роль правосознания и юридической техники в развитии уголовно- 
ч> законодательства // Советское государство и право. -  1985. -  № 8. -  С. 76.
5. 
Беккариа О преступлениях и наказаниях. -  М.: Стелс,  1995.
6. 
Супейменов М. Правовая реформа и проблемы коммерческого законодатель- 
ггва в Казахстане // Заңгер. -  2004. -  № 9. -  С. 15-16.
7.  Кашанина В. Оценочные понятия в советском праве: автореф. дис.  ...  канд. 
орид.наук. -  Свердловск, 1974. -1 7  с.
8.  Питецкий  В.  Оценочные  признаки уголовного  закона  (сущность,  функции, 
іерспективы  использования  в  законодательстве):  учебное  пособие.  -   Красноярск
993.-87 с.
9.  Агамиров Н.И.  Оценочные понятия в законодательсвте (теоретические воп- 
>осы) // Труды ВНИИСЗ. Проблемы совершенствования советского законодательства.
іМ.,  1989. -Вып. 43.-С.16.
10.  Уканов Ш. Актуальные проблемы совершенствования борьбы с организован- 
гой преступностыо и коррупцией // Борьба с организованной преступностью и корруп- 
щей:  мат-лы Междунар.конф. -  Алматы:  НИиРИО Алматинской высшей следствен- 
гой школы ГСК Респуйгаки Казахстан, 1996. -  347 с.
11.  Малиновский А. Оценочные понятия в законодательстве // Законотворческая
ехника  совоеменной  России:  состояние.  ппоблемы.  совелпгенствовакие:  пб 
г т я т р й  
/
юд ред. В.М. Баранова. -  Ниж.Новгород, 2001. -  С. 268-275.
ура,  1967. -  240 с.
13.  Кудрявцев Н. Общая теория
(доп. -  М., «Юристь», 2004. -  304 с.
литера
преступлений

Б. 
А л ты н басов , 
I
Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия үлттық
  I
университетінің доценті, з.г.к.
  I
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДЕГІ ЗАҢ ТЕРМИНДЕРІН 
I
ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ЖОО МЕН УӘКІЛЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК 
I
ОРГАНДАРДЫҢ ӘРІПТЕСТІГІ 
I
Мемлекеттік  тіл  мәселесі  кез  келген  мемлекет  үшін  саяси  және  мәдени  I  
тұрғыдан  маңызды  болып табылады.  Ол  сол  елдің түп-тамыры  мен  тарихы- 
В 
нан хабар беретік* мәдениеті мен салт-дәстүрін, ғылымы мен білімін үрпақган I  
үрпаққа  қалдырып,  ұлттық  қүндылықгарын  жоғары  көтеретін  таптьфмас  I  
қазына.  Қазақстандағы  мемлекетгік  тіл  -   қазақ  тілі.  Мүнда  ешбір  дау  жоқ.  I  
Алайда мемлекеггік тіл  мәселесінің Қазақстан Республикасы тәрізді  70  жыл  | 
тоталитарлық режкмде болып, өз елінде өзге этностардан саны жағынан аз бо-  . 
лып,  Кеңес  Одағының тіл  саясаты жағынан жүргізілген  солақай  саясатының  |  
салдарынан  жэбір  шеккен  ел  үшін  маңызды  және  күрделі  тақырып  екендігі 
анық.  Осы  орайда  мемлекеттік  тілдің  қаншалықты  деңгейде  дамығандығы,  |  
қоғамның және мемлекеттің оған қатысты көзқарасы мен саясатының сипаты  |
аса маңызды болып табылады. 
.3  I
Бүгінгі таңда мемлекет тарапынан мемлекетпк тілдің мэртебесін көтеру  |
туралы бірқатар жүмыстар жүргізіліп жатканына куэ болып жүрміз. Тіпті өзге  |
этностың  жекелеген  өкілдерінің  мемлекетгік тілде  таза  сөйлеп  жэне  жазып
жүргенін  байқауға  болады.  Мемлекеттік  тілдің  дамуы  жөнінде  сөз  қозғауда  .
элемдік  тілдер  жөнінде  айтуға  тура  келеді.  Оның  саяси,  экономикалық,  %
мэдени,  ғылыми  және  өзге  де  себептері  бар.  Әлемдік тілдердің  мемлекеттік  I
тілге эсері жаһандану жағдайында  аса елеулі түрде  сезілуде.  Ол  арамыздағы
қандас  қазақ  бауырларымыздың  орыс  жэне  ағылшын  тілінде  таза  сөйлеп,  |
қазақ тілінде сөйлей алмай түрғанынан көрініс табады. Мүндай жағдай қазіргі  |
кезде жиі кездеседі. 
I
Әрине,  өзге  тілді,  соның  ішінде  әлемдік  тілдерді  білу  жаһандану  |
жағдайында  үлкен  артықшылықтар  береді.  Әлемдік  тілді  игеру  арқылы  үлт  I
пен  ел  дамиды,  өзге  елдердің  білімі  мен  ғылымының  жетістіктерін  игереді.  1
Тіл -  мемлекет пеи қоғамның қозғаушы күші. Мемлекет басшысы Н.Ә. Назар-
баев  «Жаңа элемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында:  I
«Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретін-  |
де танылуға тиіс.  Бүлар:  қазақ тілі -  мемлекеттік тіл,  орыс тілі -  үлтаралық  I
қатынас  тілі  жэне  ағылшын  тілі  — жаһандық  экономикаға  ойдағыдай  кірігу  1
тілі»,  -   деген  болагын  [1].  Яғни  Елбасы  болашақ  үрпақ  үш  тілді  игерген,  \
элемдік  кеңістікте  еркін  білім  алып,  біліктілігін  көтеруге  мүмкіндігі  болуы  ]
96 
I
-  
®

қажет деген саясат ұстанады. Себебі, бүгінгі таңда Қазақстан тэуелсіз жэне еге- 
менді ел ретінде  элемдік кеңістікке шықты, түрлі халықаралық ұйымдардың 
мүшесі болды, элемнің алдыңғы қатарлы елдерімен ынтымақтастық орнаггы, 
элемдік  жэне  аймақтық  интеграциялық  процестердің  қатысушысына  айнал- 
ды.  Яғни  Қазақстан  халықаралық  қатынастардың толыққанды  мүшесіне  ай- 
налды.  Мұндай жағдайда әлемдік тілді игеру міндетті болып табылады жэне 
бұл бағытта мемлекет тарапынан жеткілікті деңгейде жұмыстар жүргізілуде.
Әлемдік  тілді  игеру  қоғам  мен  мемлекеттің  мүддесі  үшін  қажет  екен- 
дігінде сөз жоқ, бірақ, мемлекеттің негізгі тілін, яғни сол елде бұрыннан келе 
жатқан  ұлттың тілін  білу,  ол  тілде  еркін  сөйлеп,  құрметтеу  эрбір  азаматгың 
парызы.  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  мен уәкілетті  органдары тара- 
пынан  мемлекеттік тіл  саясатына  қатысты  жұмыс  жүргізілмей жатыр десек, 
артық айтқанымыз болар. Себебі, мемлекеттік тіл мэртебесін көтеру жағынан 
көптеген  жұмыстар  жүргізілуде.  Мемлекеттік  тілді  еліміздің  жоғары  лауа- 
зымды  қызметгегі  азаматтары  игеріп,  теледидардан  сөйлеу  арқылы  наси- 
хаттап жатқанын  халық күнде  көруде.  Қазақстанда тэуелсіздік алғанға дейін 
жоғары  оқу  орындары  орыс тілінде  білім  беріп,  көпшілік  азаматтар  өзімізде 
жэне  Кеңес  Одағының  республикаларында  орыс  тілде  білім  алған  болатын. 
Нэтижесінде  бүтінгі  күні  ел  басында  жүрген  азаматтар  орыс  тілінде  білім 
алып, ғылыми жұмыстармен айналысуға мэжбүр болды.  Сонда да ол азамат- 
тар аз уақытга қазақ тілін игеріп, мақал-мэтелдермен таза сөйлеп тұрғандары
қуантарлық жэне үлгі етерлік жағдай.
Мемлекеттік  тіл  саясатын  жүргізуде  бірқатар  қателіктер  кеткенін,
яғни  шетелдік  кірме  сөздердің  қазақ тіліне  аудару  қажет  еместігі,  тіл  са- 
ясатын  пайдаланып,  мемлекеттік  қызметте  өзге  ұлттарды  шеттету,  бюд- 
жеттен  бөлінген  қаржыны  жөнсіз  пайдалану  жөнінде  айтып  жүргендер 
де  аз  емес.  Мысалы,  белгілі  журналист  Вадим  Борейко  «Время»  газетін- 
де  «Невыученные  уроки»  атты  мақаласында  Қазақстан  Республикасының 
Мэдениет министрі М.Құл-Мұхаммедтің қазақстандықтардың мемлекеттік 
тілді  қаншалықты  игергеніне  қатысты  сұрау жүргізу  керек деген  сөздерін 
сынға  алады  [2].  В.  Борейко  билік  органдарының  мұндай  әрекеттерін

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: