Қазақстан  Республикасы ны ң  К онституциясы на  сүй ен іп ,  азаматтардың

М емлекеттік тіл саясатына келгенде ойланып сөйлеп, таразылап шешім 
қабылдаған  жөн.  Себебі,  бүгінгі  таңда  Қазақстан,  Ресей  жэне  Беларусь 
елдері  ЕуразЭҚ  шеңберінде  ортақ  даму  саясатын  ұстануда,  ал  ЕуразЭҚ 
көлемінде  кездесулердің  хаттамаларында  орыс  тілін  дамыту,  насихаттау 
қажет деген ұсыныстардың бар  екендігін ұмытпаған жөн.  Сондай-ақ атал- 
мыш  елдердің  Қазақстандағы  жүрген  отандастарының  көптігін  ескеретін 
болсақ, мүндай тілге қатысты қысым жасау жағымсыз саяси салдар туғызуы 
әбден  мүмкін.  Бізге  қазіргі  кезде  «Қазақ қазақпен  қазақша  сөйлессін» де- 
ген  ел  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  сөздерін  іс  жүзіне  жүзеге  асырсақ 
жаман  болмас  еді.  Ал  уақыт өте келе,  мемлекет саяси  және экономикалық 
тұрғыдан  күшейген  соң  өзге  этностар  мемлекеттік  тілді  жаппай  үйренуге 
өздері мүдделі болады. 
^
Мемлекеттік  тілдің  күн  тэртібіндегі  мэселе  екендігі  қазақ  зиялылары 
айтып,  жазып  жүр.  Олардың  қатарына  Мүхтар  Шаханов,  Дос  Көшім  жэне 
басқа  да  азаматтарды  жатқызуға  болады.  Зиялы  қауым  мемлекеттік  тілдің 
дәрежесі  мейлінше  жоғары  болғанын  қалайды.  Бүл  өте  дүрыс  жэне  қолдау 
көрсететін жағдай. Алайда, мемлекетгік тілдің даму саясаты өте күрделі жэне 
саяси  маңызды  екендігі  анық.  Мүнда бірқатар  мэселелер туындап  отырғаны 
да байқалады.
Мемлекеттік  тілдің  ғьшым  мен  ғылыми  қызметте  қолдануында  ол 
айқын  көрініс  табады.  Себебі,  кейбір  ғылым  салаларының терминдері қазақ 
тіліне  кірме  сөздер  болып  келеді  жэне  оларды  қазақ тіліне  аударуда  ерекше 
мүқият болуды талап етеді. Қазақстанда мемлекеттік тілдің мэртебесін көтеру 
мақсатында  алғаш  тәуелсіздік  алған  жылдары  жаішай  қазақ  тіліне  өту  сая- 
саты  ұстанып,  заң  ғылымының  көптеген  халықаралық  терминдері  қазақ 
тіліне  аударылып  кеткені  бар.  Ол  терминдердің  біразы  айналымда  элі  де 
қүлаққа жақпай жүр десе болады.  М ысалы, техника, медицина,  экономика 
ғылымдарында  кездесетін терминдер қазақ тілінде бұрын кездеспеген және 
қазақ тіліне кірме сөздер болып келеді. Соның ішінде, мемлекеттік басқару, 
заң шығару,  сот төрелігі салаларында заң ғылымының қазақ тіліндегі тер- 
миндері  бүгінгі  таңда  аса  маңызды  мәселелердің  қатарына  жатқызылып 
отыр.  Заң  терминдерінің  мемлекеттік  жэне  мемлекет  аралық  маңызды 
қүжаттарда,  Конституцияда,  заңдар  мен  заңға  тәуелді  актілерде  көрініс 
табатындығынан  олардың заңды тұрғыдан маңыздылығы  өте жоғары.  Бұл 
мәселені жан-жақты қарастырып көретін болсақ, заңғылымының тарихына 
көз жүгірту қажет болады. Заң ғылымы тарихи тұрғыдан өзінің бастамасын 
сонау  антикалық  дәуірден,  сонан  кейін  Рим  құқығынан,  одан  бері  роман- 
германдық,  ағылшын-саксондық  құқықтық  жүйелерден  бастама  алады. 
Яғни,  бүгінгі  таңдағы  заң  ғылымында  қолданыста  жүрген  терминдерінің 
басым  көпшілігі  заң ғылымының  әлемге таралған  және  танылған  термин- 
дерінен қүралады жэне бастама алады.
98

Қазіргі  уақытга  қазақстандық  заң  ғылымының  өзге  ғылым  салапары- 
на қарағанда  өзіне тән  қазақ тіліндеғі  терминологиясы  қалыптасып  үлгерді, 
алайда  олардың  ішінде  қазақ тіліне  аудару  процесі  жаппай  жүргізілу  кезін- 
де  асығыс  қазақ  тіліне  аударылып,  мағынасын  дұрыс  жеткізбейтін  термин- 
дер  жиі  кездеседі.  Мысалы,  принцип  (лат.  тілінен  ргіпсіріит  -   негіз,  баста- 
ма) деген термин  қағида,  қағидат,  принцип деп түрліпхе  айтылады,  процесс 
(лаг. тілінен ргосеззиз -  қозғалыс) іс жүргізу, үрдіс, үдеріс, процес деп аталып 
жатады.  Мүндай терминдер  өте көп және олар  эр түрлі  болып кездеседі.  Ал 
заң  ғылымында  нормативтік  құқықтық  актілердің  мэтінінде  кездесетін  тер- 
миндерге қатысты қатаң талаптар қойылу қажеттігін ескеретін болсақ, мүнда 
қүқық  бүзушылықгарға  жол  беріліп  отырғандығын  байқаймыз.  Мүндай 
жағдайлар қоғам мен мемлекетпк органдардың қызметшілері тарапынан қазақ 
тіліндегі нормативтік құқықтық актілерге деген теріс  пікірді қалыптастырып 
үлгерді.  Тіпті қазақ тілін жетік меңгерген заңгерлердің озі заңдармен жүмыс 
істегенде орыс тіліндегі мәтінін оқуға тырысады. Себебі, көп жағдайда қазақ 
тіліндегі мәтінінің мағынасы дүрыс болмай жатады немесе оны түсшу қиынға
соғады. 
.  .
Заң  ғылымы  саласындағы  мемлекетгік  гілдегі  терминдер  непзшен 
жоғары  оқу  орындарының  заң  факультетгерінде  қалыптасады.  Сондай-ак 
заң  факультеттерінің  оқытушы-профессорлық  қүрамы  қазақ  тіліндегі  заң 
терминдерін  айналымға  түсірушілер  болып  табьшады.  Олар  студенттер- 
ге  дэріс  оқу,  гылыми  мақалалар  мен  баяндамалар  жазу,  оқулықтар  мен  оқу 
күралдарын,  оқу-эдістемелік  кешендер  дайындау  арқьшы  заң  терминдерін 
қалыптастырып, таратады. Сондықган болашақ заңгерлердің қүқықгық сана- 
сында заң терминдерінің  негізі  студенттік  кезден  бастап  қалыптасады деуге 
болады. Осы түрғыдан келгенде жоғары оқу орындарында қазақ тілшдегі заң
терминдерін нақгы бір жүйеге кеятіру қажеттігі байқалады.
Қазақ  тіліндегі  заң терминдерін  қалыптастыру  бір  күндік  жүмыс  емес. 
Себебі  кейбір терминдер ғылыми түрғыдан негіздеуді  қажет етеді, тіпті  кей- 
бірін мүлдем өзгертуге болмайды. Мысалы, промульгация деген сөз (лат. сөз. 
рготиізаііо -  жариялау) мемлекет басшысының заңға қол қоюы деп түсініліп, 
айтылады,  ал  шын  мэнінде  промульгация  тек  қол  қою  емес,  сонымен  қатар 
заңды  орындау  жөнінде  нүсқау  бере  отырып,  мемлекет  басшысының  заңды 
куэландыру,  оған  қол  қою,  санкциялау  жэне  жариялау  процедураларын 
қамтиды.  Өзгертіп,  аударуға  келмейтін  мүндай  сөздер  көп  жэне  оларды  сол
қалпында қалдыру мшдетп болып табылады.
Мемлекеттік тілдегі қүжатгарды тексеріп, жөнге келгіру бойынша мемле-
кетгік органдарда арнайы бөлімдер мен басқармалар қызмет етеді. Соның ішін- 
де, мемлекеттік тілдегі заң терминдерін қалыптастыру мақсатында Қазақстан 
Республикасы Әділет министрлігі тарапынан жүмыстар белсенді жүргізілуде. 
Осы орайда Қазақстан Республикасы Әділет министрі  Р.  Түсіпбеков  келесі-
99

дей  пікір  білдірді:  «Бүгінгі  күні  іс  жүргізу  саласындағы  негізп  мақсатымыз  I
-   мемлекеттік  тілдің  мэртебесін  нығайту,  мемлекеттік  басқаруда,  заң  жэне  I 
норма шығармашылығында оның қолданылу аясын кеңейту болып отыр. Ми-  I  
нистрлікте тіл саласындағы жүмыспен айналысатын Мемлекеттік тілді дамы-  I 
ту  жэне  аударма  басқармасы  қызмет  атқарады.  Тіл  саласындағы  атқарылған  і  
жүмыстарды талдау,  шолу,  жинақтап  қорытындылау  жүйеленген.  Нақты  ай-  1 
тар болсақ, заңнамалық және нормативтік актілер қолданыстағы заңнамаларға  1 
сәйкес  қазақ жэне  орыс  тілдерінде,  басқа  қүжаттар  қазақ тілінде  әзірленеді.  і 
Соңғы  кездері  заң  актілерінің  мемлекетгік  тілдегі  нүсқасының  сапасы  сын  1 
көтермейтіні жиі айтылуда. Бүл түсінікті де. Қүжатгың орыс тіліндегі нүсқасы  |  
мен  қазақ  тіліндегі  аудармасының  сэйкес  келмеуі,  терминдердің  бірізді  ! 
қолданылмауы бүл саланы бір жүйеге келтіруді талап етіп отыр. Бүл ретте, заң  I 
жобаларының,халықаралықшарттаржобаларының,қолданыстағызаңнаманың 
мемлекеггік  жэне  орыс  тіліндегі  мәтіндерінің түпнұсқалығын тексеру,  қазақ 
тілінің  стилистикалық,  грамматикалық  зандылықтарының  сақталуын  тексе- 
ру  үшін  міндетті  лингвистикалық  сараптаманы  енгізу  қажеттігі  туды.  Осы 
мәселені шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Премьер-министрі Кэрім 
Мэсімов  Әділет  министрлігінің  алқа  отырысында  Лингвистикалық  орталық 
қүру туралы  бастама көтерген- болатын.  Соған орай, Лингвистика орталығын  з 
қүру жэне онда нормативтік қүқықтық актілерге жэне халықаралық шартгарға 
лингвистикалық  саралтама  жүргізу  үшін  бірқатар  мәселелер  пысықталуда. 
Бүл ретге,  ең алдымен,  еліміздің қолданыстағы  заңнамаларына,  соның ішін- 
де «Нормативтік құқықтық актілер туралы», «Халықаралық шарттар туралы» 
заңдарға,  Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  Регламентіне,  2002  жылғы  30 
мамырдағы  Үкіметтің  қаулысымен  бекітілген  Ғылыми  сараптаманы  өткізу 
ережелеріне  жэне т.б.  өзгерістер  енгізу  мэселесі  қарастырылуда»  [4].  Осын- 
дай  пікірін  жеткізе  түра,  министр  бүл  Орталықтың  тиісті  деңгейде  жүмыс 
істеуі эрі сараптамаларды сапалы жүргізуі үшін тіл мэселесімен айналысатын 
заңгер мамандар мен заңдық техниканы зерделеген кэсіби филологтардың бо- 
луы қажеттігін айтып кетті. 
-I
Осы орайда айта кеткен жөн, Қазақстан Республикасының «Норматнвтік 
қүқықтық  актілер  туралы»  Заңның  21-бабына  сэйкес  нормативтік  қүқықтық 
актінің  жобасы  Мэжіліске  мемлекетгік  жэне  орыс  тілдерінде  енгізіледі. 
Осыған орай, заң жобаларын мемлекеттік тілде әзірлеу талабы қолданыстағы 
заңнамада бекітілгендіктен,  бүл талапты  сақтау  барлық мүдделі  мемлекеттік 
органдардың басты міндеті [5 ]. 
1
Егер  келешекте  мемлекеттік  тілдегі  заң  терминдерін  қалыптастырушы 
негізгі  орталық  болып  Лингвистикалық  орталыққа 
үлкен  жауапкершілік 
жүктеледі  және  бүл  істі  тек  бір  мекемеге  жүктеп  қоймай,  еліміздің адцыңғы 
қатарлы жоғары оқу орындарының заң факультеттері оқытушы-профессорлық 
қүрамынан  мемлекеттік тілді  жетік  игерген  ғалымдарды  тарту  қажет.  Сонда
100

ертеңгі  күні  заң терминдері  қолданысқа түскенде түсіноеушілік  орын алмаи, 
сын айтылмайтын болады.
Дегенмен,  мемлекеттік  тілдегі  заң  терминдерінің  дұрыс  қалыптасуы, 
негізінен,  заңгер  ғалымдардың  еншісінде  екендігі  анық.  Сол  үшін  жоғары 
оқу  орындарының  оқытушы-профессорлық  құрамы  осы  мәселені  қолға 
алуы  қажет.  Мүмкін  болса  Лингвистикалық  орталыкпен  ынтымақтастық 
қатынас  орнатып,  әріптестік  түрінде  жұмыс  жүргізгені  де  дұрыс.  Үкімет 
басшысының мұндай ұсынысы орынды жэне уақытылы болып отыр,  себебі 
мұндай жағдайдың жалғаса беруі мемлекеттік тілге қатысты қоғам мен мем- 
лекеттік  органдар  тарапынан  теріс  пікірдің  ұлғайып  кетуіне  экелуі  эбден 
мүмкін.
Мемлекеттік тілдегі заң терминдерін дұрыс қалыптастыруға байланыс- 
ты келесідей ұсыныстар жасалады:
1.  Заң білімін беретін жоғары оқу орындарында қолданыста жүрген заң 
терминдеріне талдау жасап, бір жүйеге келтіру.
2.  Қазақстан  Республикасының  Заң  шығару  институтының  жанынан 
ашылатын Лингвистикапық орталықгың эрекет етуін жеделдету.
3.  Лингвистикалық  орталықтың  қызметін  жүзеге  асыруда  заң  білімін 
беретін  алдыңғы  қатарлы  жоғары  оқу  орындарымен  ынтымақтастық  жэне 
әріптестік  орнатып,  мемлекеттік  тілдегі  заң  терминдерінің  ортақ  жинағын
қалыптастыру және сөздігін жасау.
4.
  Бір жүйеге келтірілген заң терминдерінің жинағын барлық мемлекет-
тік органдарға таратып, міндетті түрде қолдануын бақылау.
5.  Халықаралық құқықтағы және заң ғылымындағы кірме сөздерді жэне 
мағынасы  қазақ  тіліне  аударуға  келмейтін  жалпыға  танымал  терминдерді
аудармай, сол қалпында қалдыру.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. 
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтъщ 2007 жылғы 28 ақпандағы “Жаңа әлемдегі 
жаңа Қазақстан” атты Қазақстан халқьгаа Жолдауы // һ«р://\^ү.акогёа.к
2
/к
2
/
8
реесһе§/
2.  Вадим Борейко. Невыученные уроки // — Время. 2010 жылғы 11  қараша.
3. 
Қазакстан  Республикасының  Конституциясы  1995  жылғы  30  тамыз
(2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтьфуларымен).  14-бабы.
4. 
Қазақстан Республикасы Әділет министрі  Р. Түсіпбеков. Заң жобаларьгн мем-
лекеттік  тілде  эзірлеу талабын  сақтау 
// 
һир://\у\у\у.а1а5һаіпа5Ү,к2/рег50п. 
2010 
жылғы
14 мамыр.
5.  Нормативтік  кұқыктық  актілер  іуралы  1998  ж.  24  наурыздағы  №  213-1 
Қазақстан Республикасының Заңы // 
^тіг.кг/Вос. а$рх? <Іо

Е. Өміржанов,
Абай атындагы 
Қазақ ұлттық педагогика 
университетінің доценті, з.г.к.
ҚАЗАҚТІЛДІ ЗАҢГЕРЛЕР ДАЯРЛАУДЫҢ ӨЗЕКТІЛІГІ
Еліміздегі  мемлекетгік гіл  туралы  мэселе  1989  жылдың 22-қыркүйегінде 
«Тіл туралы» заң қабыдцанған уақытган бері элі толық шешімін тапты дей ал- 
маймыз. Егемендіктің алғашқы жылдарында-ақ тіл мәселесін толығымен шешіп 
алуды жақтаушьшар көп болды. Олар тіл мәселесін шешу арқылы қоғам өмірінін 
өзге салаларына басшылық жасау қиынға соқпайды деген пікірде болды. Мем- 
лекетгік тілдің басты жанашыры болған саяси ұйым «Азат» қозғалысының бел- 
сенділері де тіл  мәселесінде  өз  пікірлерін батыл білдірумен болды.  Солардың 
бірі ғалым С.  Өзбекұлы  өзі жасап ұсынған Конституция жобасының 4-бабын- 
да «Қазақ Республикасының мемлекетгік тілі -  қазақ тілі» деп нақгы корсетіп, 
қазақ тіліне мемлекетгің барлық саласында артыкшьшық берілу қажеттігін алға 
таргқан болатын  [1,  бет]. Дегенмен, тоқсаныншы жылдары қазақгардың саны 
жалпы халық санының 40 пайызын қүрайтындығын негіз етіп алған мемлекет- 
тегі  билік  мемл екетгік  тіл  ретінде  қазақ тілін  танығанымен,  ресми  колданыс 
тілі ретінде орыс тілін бекітті. Бүл өз кезегінде қазақ тілінің декларативті түрде 
мемлекеттік тіл болып,  ал  барлық саладағы  іс  қағаздары  мен  іскерлік  қарым- 
қатынас, ақпарат тілі орыс тілі болып орнығуына жағдай тудырды. Осының сал- 
дарынан  тәуелсіздік  алғанымызға  жиырма  жыл  уақыт  өткенімен  мемлекетгік 
тіл өз дэрежесіне көтеріле алмауда.
Соңғы  санақ  мэліметтері  бойынша  еліміздегі  халық  саны  16,372  мил- 
лион  болса,  оның  10096,8  мыңы,  яғни  63,1  пайызы  қазақгар,  ал,  23,7 
пайызы  орыстар,  2,9  пайызы  өзбектер,  2,1  пайызы  украиндер,  1,4  пайы- 
зы  үйғырлар,  1,3  пайызы  татарлар,  1,1  пайызы  немістер,  4,5  пайызы  өзге 
этностар  болып  отыр.  Елдегі  қазақтар  саны  соңғы  он  жылда  26  пайызға, 
өзбектер  23,3  пайызға,  үйғырлар  6,8  пайызға  өскен  [2,  2  бет].  Мүның  өзі 
жалпы  халықтың  басым  бөлігінің  мемлекеттік  тілде  сөйлейтіндігінен  хабар 
береді,  халықтың  басым  бөлігі  мемлекеттік  тілде  сөйлейтіндігі  жөнінде  ре- 
сми  ақпарат  болғандықтан,  ендігі  жерде  мемлекеттік  органдардың  мемле- 
кеттік тілге кешуіне толықгай жағдай қалыптасып отыр.  Алайда, тәжірибеде 
жағдай  мүлдем  басқаша  болуда,  мемлекеттік  тілдің  қолдану  аясы  кеңеймей, 
керісінше, ресми тілдің көлеңкесінде қалып қоюда. Мемлекеттік тілдің тиісті 
дэрежеде қодцанысқа енуі турасында сан түрлі басқосулар үйымдастырылуда, 
эртүрлі  мамандар  мемлекеттік  тілді  дамыту  үшін  өз  ойларын  ортаға  са- 
луда,  осы  мәселе  жайлы  Астана  қаласы  Тілдерді  дамыту  басқармасының
102

бастығы  Оразкүл  Асанғазы  өз  пікірін  келесідей  білдіреді:  «Ақиқатын  айту 
керек,  Астана  қаласы  2007  жылдан  бастап  іс  қағаздарын  мемлекеттік  тіл- 
де  жүргізуі  керек.  Өкінішке  қарай,  қағаз  жүзінде  100  пайыз  көшкенімен,  іс 
жүзінде  23  басқарманың  ішінен  10-ы  ғана  іс  қағаздарын  мемлекеттік  тіл- 
де  жүргізуге  көшкен.  Ауылшаруашылық,  Мәдениет,  Білім,  Тілдерді  дамы- 
ту  сынды  басқармалар  қазірде  іс  қағаздарын  мемлекеттік  тілде  жүргізеді. 
Қазақ  тілінде  қағаз  жазып,  жиналыстарын  да  мемлекеттік  тілде  өткізеді... 
Ал  енді  ең  керектісі  -   бұрынғы  Заңымыз  «Тілдер  туралы»  болса,  енді  бізге 
«Мемлекеттік  тіл»  туралы  арнайы  Заң  керек.  Сонда  «Мемлекетгік  мекеме 
іс  қағаздарын  тек  мемлекеттік  тілде  жүргізуі  керек»  деп  жазылуы  тиіс.  Ра- 
сын  айту  керек,  қазір  қолбайлау  болып  отырған  мәселе,  мысалы,  іс  қағазын 
қазақ  тілінде  жазып,  министрлікке  жолдасаңыз,  ондағылар  орыс  тіліндегі 
нұсқасын  сүрайды.  Сонда  қандай  айырмашылық бар?!  Қазақша жазып  орыс 
тіліне  аударғанда не,  орыс тілінен  қазақшаға аударғанда не?!  Сондықтан  ар- 
найы Заң қабылдау керек-ақ» [3,  1  бет]. Әрине, мемлекеттік тілдің мәртебесін 
жоғарьшатудың басты жолы оны заңмен бекіту болып табылады, бірақ, біздің 
пікірімізше,  қазіргі  жағдайда  мемлекеттік  тілдің  мәртебесін  айқындайтын 
жеке заң қабылдаудың қажеті шамалы, оның орнына Конституцияның 7 бабы- 
на  өзгеріс  енгізіп,  ондағы  «Мемлекеттік  үйымдарда жэне жергілікті  өзін-өзі 
басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» 
деген тармақшаны «Әркімнің өз қалаған тілінде өзгелермен байланыс орнату 
қүқығы танылады» деген  мэтінмен  алмастьфу орынды  болар  еді.  Осылайша 
елімізді мекендейтін барлық үлт өкілдерінің өз тілінде немесе өзі білетін тілде 
өзгелермен  байланыс  орнату  қүқығы  сақталады,  ал  мемлекеттік  үйымдарға 
және жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жүгіну барысында олардың тек 
мемлекеттік  тілді  қолдануы  талап  етіледі.  Әрбір  азамат  өз  елінің  мемлекет- 
тік тілін  құрметтеуі  тиіс  болғандықтан қазіргі  елімізде  қалыптасып  отьфған 
жағдайда мүндай батыл қадам жасалатын уақыт туды деп пайымдауға болады. 
Сонда ғана мемлекеттік аппарат мемлекетпк тілге толықтай көшеді, ал, қоғам 
мүшелері  қазақ тілін  жаппай  меңгеруді  колға  алады.  Бүл,  өз  кезегінде,  мем- 
лекеттік  органдар  тарапынан  орын  алып  отырған  мемлекеттік тілге  қатысты
көзбояушылықтарды толықтай жоя алады.
Қазіргі  кездегі  басты  мэселелердің  бірі  заңдардың  қазақ  тіліндегі
мэтіндерінщ сапасыздығы, мемлекетпк тілдеп заң тілінің түсінуге ауьфлығы, 
бүл  өз  кезегінде  заңдардың  қағаз  жүзінде  қалып  қоюына  итермелеуде  жэне 
қазақ  тілді  қауымның  амалсыздан  орыс  тіліндегі  заң  мэтінін  басшылыққа 
алуына  экелуде.  Заңдар  қоғам  өмірінің  күре  тамыры  болғандықган,  оларға 
қойылатын талап жоғары болуы шарт. Еліміздегі заңдардың барлығына орыс 
тілінде  қабылданып,  кейіннен  қазақ тіліне аударылатындықтан,  ал  аудармаға 
немқұрайлы көзқарас болғандықтан, қазақтілді қауым заң мәтіндерін түсінуде 
үлкен қиыншылықтарға ұшырауда, бұл өз кезегінде қазақ тілді азаматтардың
103

мемлскет  тарапынаі  құкыкгарының  шсктелуі  больш  отыр.  Сондыктан, 
халықтың  басым  бвлігін  құрап  отырған  қазақ  тілді  қауымның  мүддесі  заң
шыгаруда басты нззарда бояуы қажет. 
^
Мемлекет билігі  мемлекеттік тіл  мэртебесін  котеру турасында  көптеген 
шараларды  іске  асьіруда,  кейбір  шарачар  өз  нәтижелерін  беріп  жатқанын 
да  жокка  шыгаруға  болмайды  Қазақстан  Республикасының  Әділет  минис- 
трі  Р.Тусіпбеков 
е пнін 
кезекті  бір  сүхбатында  мемлекетгік тілдегі  заң  сапа- 
сьі  мәселесіне  арнаиы  тоқталған  болатын.  «Соңғы  кездері  заң  акгілерініің 
мемлекетті к  тілд. гі  нұскасының  сапасы  сын  котермейтіні  жиі  айтылу- 
да.  Бұл  түсінікті  де.  Қүжаттың  орыс  тіліндегі  нүсқасы  мен  қазақ  тілінде- 
гі  аудармасынын  сэйкес  келмеуі,  терминдердің  бірізді  қолданылмауы  бүл 
саланы  бір  жүйсге  келпруді  талап  етіп  отыр.  Бүл  ретте,  заң  жобапарының, 
халыкаралык  ш арпар  жобаларының,  қолданыстағы  заңнаманың  мемлекет- 
тік  жэне  орыс  т іліндегі  мэтіндерінің  тұпнүскалыгын  тексеру,  қазақ  тілінің 
стилистикалық.  фамматикалық  заңдылықтарының  сақталуын  тексеру  үшіи 
міндетті  лингвисгикалық  сараптаманы  енгізу  қажеттігі  туды.  Осы  мәселені 
шешу мақсатында ҚР Премьер-министрі Кэрім Мәсімов Әділет министрлігінің 
алқа  отырысыңда  Л»ші вистикал ық  орталык  құру  туралы  бастама  көтерген 
болатын  Соған  орай,  Лингвисти ка  орталығын  күру  жэне  онда  нормативтік 
құқыктык  акгілсрге  және  хапықаралық  шарттарға  лингвистикалық  сарапта- 
ма  ж\ргізу  үшін  біркатар  мәселелер  гіыеықталуда.  Бұл  ретте,  ең  алдымен, 
еліміздің қолданыстағы заңн амал арына, соның ішінде «Норматив гік құқықтық 
акгілер  туралы>•,  <Хадыкаралық  шарттар  туралы»  заңдарға,  ҚР  Үкіметінің 
Регламентше,  2002  жылғы  30  мамырдағы  Үкіметгің  қаулысымен  бекпілген 
Гылыми сарапт аманы  өткізу ережелеріне және т.б.  өзгерістер еигізу мэселесі 
карастырылуда.  Дей  түрғанымен.  бұл  Орталықтың  тиісті  деңгейде  жүмыс 
істеуі эрі сараптамаларды сапалы жүргізуі үшін тіл мэселесімен айналысатын 
заңгер  мамандар  мен  заңдық  техниканы  зерделеген  кэсіби  филолопардың 
қосатыя үлесі зор екенін атап өткен жөн»  [4, 3 бет].  Қазіргі кезде Заң шығару 
институтының  зударма  болімі  лингвистика  орталығы  етіп  қайта  қүрылды. 
Министрдің  есксртіп  кеткеніндей,  қазіргі  қазақ  тіліндегі  заңнаманьіН 
қалыптасуы мен ау...арма ісінде қазақ тілін жетік меңгерген заңгерлердің 
тиі 
і- 
зер әсері мол. Осы түртыдан алғанда, жоғарғы білікті, қазақ тіліне жетік заңгер 
мамандарын даярлау  бүгінгі  күні  жоғарғы оқу орындары үшін  басты міндет. 
Қазақ гілді заңгерлердін тілді  білуі  мен оны толық меңгеруі екі түрлі мәселе, 
Сондықтан,  осы  мзселеде  жоғарғы  оқу  орындарыңда  студенттерге  білім  бе- 
руде олардын  мемлекеттік  тілді  толық  меңгеруіне  жағдай  жасайтын  жаңаша 
эдістемелер мен бағдарламалар енгізу -  уакыт талабы.
Студент бойындағы  ұлттык рухты жандандыру үшін оған ұлт косемдерін 
таныстырып, олардын ұлт үшін атқарған істерін студенттерге насихаттау жайльі 
өз ойларын кезінде ұстазым, ғальтм Сэкен Өзбекұлы жиі айтып отыратын еді.
104

мүддесіне
қызмет істейтін, өз тілін құрмет тұтатьш азамат болып қалыптасуына жоғарғы 
оқу орнының тигізер эсері мол. Сол себептен студенттің тілді терең меңгерш 
кана қоймай, өз ұлтьша жаны ашитын, ұлттық мүддені өз мүддесінен жоғары
тілінде
луына жоғарғы оқу орнындағы профессорлық-оқытушылық құрам тарапынан
барынша ықпал жасалуы қажет. 
.  .
Студентгің мемлекетгік гіл ді тек біліп қоюы оның болашақга заң мәтінш
қалыптастыруға  қабілетгі  маман  болуьгаа  кепілдік  бермеқді-  Сол  себепті 
студент мемлекетгік тілді толық меңгеріп, оның тереңше үңілуі қажет, қазақ 
ұлтының жанын түсініп, оның мүқтаждығын білуі тигс. Бүл мэселеде жоғарғы 
оқу  орнының  оқьпушысына  көп  міндет  жүктеледі,  ол  студент  боиындағы 
у л т г ы қ
 
рухты  көтеру  бағытында  барынша  жүмыс  атқаруы  тиіс.  Әсіресе, 
заңгер мамандығын даярлауда «Мемлекет жэне қүқық теориясы мен тарихы, 
құқықтық жэне саяси ілімдер тарихы» мамандығы бойынша пэндер жүрпзепн 
оқытушылар  студенттерге  қазақгың  үлт  көсемдері  жаилы,  олардың  аитқан 
өсиеттері  мен  атқарған істері жайлы  ақпаратгар  беріп,  олардан  осы  бағытта 
өзіндік жұмыс тапсырмаларын орындауларын талап ету арқылы жанама түрде 
студент  бойындағы  үлтгық рухты  оятуға  ықпал  жасауы  тиіс  деп түиіндеуге
0Ла^ л п ы ,  студентгі үлттық рухта тэрбиелеу идеясының өзектілпт бүгшгі 
күні  өзге  заңгерлер  тарапынан  да  мойындалуда,  бүл  турасында  беделді 
заңгер  ғалымдар  оң  пікірлерін  білдіруде.  «Қазіргі  кезде  қазақшаға  жетік 
заңгерлердің өзі қазақша заңнама актілерін оқымайды. Оларға бүл үшін кі
қоюға болмайды. Өйткені, қазақ гіліндегі заң мэтіндерінің біразы түмюксіз
Орысша  оқысақ  түсінікгірек,  қолдануға  жеңіл.  Заңнаманың  қазақша 
мәтіндерінің осындай халі үлтгық намысқа тиеді, мемлекетпк мэдениетімізге 
нүқсан  келтіреді.  Сондықтан  болашақ  заңгерлердо  даярлауда  тілді 
дайындықты, эдебиетгі білуді, үлтгық рухты жануды алдыңғы о Р ^ қ о ю к е -  
рек  Заңи білім беруде осы мэселенің ерекше өзектшіп дау тудырмаса керек» 
[5  4  бет]  «Заң»  газетіне  берген  сұхбатында Заң  шығару  институтының ди- 
ректоры,  заң ғылымдарының докгоры,  профессор Ж.Д.  Бұсырманов  <<Қаз  К 
гіліндегі  заң  мэтіндерінщ  басты  себебі  -   мемлекетпк  тілде  завды  жақсы 
білегін мамандар жоқ. Заңның түп- нұсқасын қазақ тшінде жазу үшін тек ті 
ді білу жеткіліксіз. Сондықтан да, менің ойымша, жетары оқу орындарындағы 
заң факультетгерінен  филология  топтарын  немесе  филология  факультеггері-
нТн зщтоШ рйш
 ашу керек пе, қандай жолмен болмасын осы екі тшіапқа да
сай келетін мамандарды дайындауымыз керек» [6,1  бет] деген ш^ р
еді  Бірақ, тілшілер  мен заңгерлерді  қосып оқыту  артықгау шаруа болар  де- 
генмен, қазак тілді заңгерлерге жоғарғы оқу орнының қабырғасында қазақ
I
105

мен әдебиетін міндетгі пән ретінде енгізу де  мәселенің шешімін табудың бір 
жолы болар еді. 
Ш
Әрине,  «заңгер  үшін  әдебиетті  жоғарғы  оқу  орнында оқудың  не  қажеті 
бар?» деген сұрақ туындауы мүмкін. Бірақ, көптеген студенттердің қазіргі кез- 
Де Абайдың бір  өлеңін толық жатқа білмейтіні  олардың әдебиетпен жоғарғы 
ОҚУ орнында қайта қауышуының артық болмасына меңзейді. Өйткені, кез-кел- 
ген болашақ заңгер адамдармен тікелей жүмыс істейтін лауазымдарды иеленуі 
мүмкін, ал, адамдармен жүмыс істеуде өз ойықды толық және үғыныкгы тіл- 
мен жеткізе білу -  басты талап. Осы түрғыдан алғанда заңгер мамандығын ие-
ленуші студенттің тіл байлығын дамытуда әдеби  шығармалармен танысудың 
мәнізор. 
. 
: 
•  -  .  .
Ойымызды  қорытар  болсақ,  мемлекетгік  тілдегі  зақдар  сапасьш  көтеру
үшін,  ең  алдымен,  сол  заңның  мәтінін  жасауға  тиісті  заңгерлердің  мемле-
кеттік  тілді  толық  меңгеруін  қамтамасыз  етіп,  олардың  бойыңда  қазақы  діл 
қалыптастыру қажет. 
|
Заңгердің бойындағы үлттық рухты жандандыра отырып  оның тілге де- 
ген  қүрметін  арттырып,  өз үлты алдындағы жауапкершілігін түсінуіне ықпал 
жасау арқылы көптеген мәселені шешуге болады деген пікірдеміз.
Пайдаланылған әдебиеттер:

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: