а)  «Зандық  техниканың  жалпы  ереж елерін»  Қазақстан  Республикасы

А. Ағайдарова, 
Қ. Ясауи атындагы 
Халықаралық Қазақ-түрік 
университетінің  ага оқытуиіысы
БОЛАШАҚ ЗАҢГЕРЛЕРГЕ ЗАҢ ТЕРМИНДЕРІНІҢ ҰҒЫМДЫҚ
АППАРАТЫН ҮЙРЕТУ ӘДІСТЕМЕСІ
Қазіргі  таңда  мемлекет  өміріндегі  экономикалық,  құқықтық,  саяси- 
элеуметгік өзгерістердің мэнін тереңінен түсініп, осы ретге өзінің тек кэсіби 
білімімен  ғана  емес,  тілдік  құзыреттілігімен  ерекшеленетін  заңгерлер  буы- 
нын  даярлап  шығару  -   отандық  жоғары  мектеп  саласының  алдында  түрган 
іргелі  міндетгердің  бірі.  Бұл  бағытга  заңгерлерге  шет  тілін,  оның  ішінде 
әлемдік  коммуникация  мен  жаһандық  мәдениетгің,  халықаралық  құқық  пен 
ақпаратгық технологияның,  бір сөзбен айтқанда, XXI ғасырдың басты тіліне 
айнаяып огырған ағылшын тілін үйретудің мэні мен маңызы зор.
Болашақ зеңгерлерге өзінің қызмет барысында немесе қүжат дайындауда 
қолданатын заң терминдерін дұрыс қолдана білу үшін,  ең алдымен, олардың 
ұғымдық-категориялық аппаратын  білу  қажет.  Мәселен,  правосудья сөзі бір- 
де  -  төрелік,  бірде  -   әділет,  ал  бірде  -   төрешілік,  сот  билігі,  правонаруше- 
ния сөзі бірде -  қүқықбүзушылық,  бірде -  заңбүзушылық, адвокат сөзі бірде
-  адвокат деп сол күйінде берілсе, бірде -қорғаушы, правовое поле сөзі бірде
-  құқықгық өріс, құқық аясы, құқық саласы секілді бірнеше балама бойынша 
қолданылады.  Осыдан келіп терминдердің екіүпггы  мағына беруі орын алып 
жатады.
Қазақ тіліндегі заң терминдерінің этимологиясына талдау жасағанымызда 
олардың  көбісінің  негізі  латын,  грек,  ал  кейініректе  ағылшын,  француз  тіл- 
дерінен  шыққандығын  аңғардық.  Бір  сөзбен  айтқанда,  қазіргі  қүқық  саласы 
терминдерінің  көбісінің  эу  бастағы  түбірі  роман  тілдерінен  бастау  алады. 
Оларга атап айтқанда, прокурор, прокуратура, адвокат, адвокатура, адвокаттар 
палатасы, нотариус, нотариалды, кодекс, процессуальды, норма, нормативтік, 
нормативтік акт т.б. Дей тұрғанмен, қазақ тілінің өз құқықгық тәжірибесінде, 
еліміздің хандық дэуірінде қалыптасқан төл терминдеріміз де жоқ емес. Оларға 
Есім ханның  ескі  жолы  мен  Қасым  ханның қасқа жолында,  сондай-ақ Тэуке 
хан  түсында  негізі  қаланған  «Жеті  жарғы»  құқықгық  ережелер  жинағында 
қолданылған  сөздерді  айтуға  болады.  Мәселен,  құн,  құн  төлеу,  алым,  жала, 
айғақ, ақсүйек, сүлтан, хан, болыс, би, кеңес, халық кеңесі, билер кеңесі, қазы, 
ұльщ,  барымта,  үкім,  бігім,  жарғы,  кесім,  кек,  жаза,  парыз,  жер  дауы,  жесір 
дауы, жетім дауы, өш алу, т.б.
124

Негізінен, «Жеті жарғы» мынадай 7 заңнан қүралған:
1. Жер дауы заңы (земельный закон);
2. Отбасы-неке заңы (семейно-брачный закон);
3. Әскери заң (военный закон);
4. Сот заңы (судебный закон);
5. Қылмыстық істер заңы (уголовный закон);
6. Құн заңы (закон о Куне);
7. Жесір дауы заңы (закон о вдовах).
Еліміз  тәуелсіздік  алғалы  бері  заңгер  мамандарды  оқыту  саласында 
көбінесе студентгерге екі тідці, үш тілді заң терминдерінің создіктері тапшылық 
тудырып  келеді.  Қазақша-орысша,  орысша-қазақша  создікгердің  көбінде 
нағыз  қажет  немесе  сощы  кездері  шыққан  терминдер  қамтылмаған  болса, 
ал  ағылшынша-орысша-қазақша  сөздіктер  тіпті  де  жоқ.  Бұл  терминдердің 
ұғымдық-категориялық  аппаратын  студенттерге  түсіндіруде  терминнің  ең 
алғашқы пайда болған тілдегі нүсқасын анықгауға қиындық тудырары анық.
Қазіргі кезде қазақ тіліндегі заң терминдерінің көпшілігі тіпті зандардың 
өзінде  қате  ауцарылып  берілген.  Көптеген  тіл  мамандары  мен  заңгерлер 
қазақстан  заңдары  мен  нормативтік-қүқықтықт  акгілерінің  көбісінідегі 
терминдердің  үғымдық  аппараты  сақталмай  аударатындығын  сынға  алып 
келеді.  Әкімшілік  қүқық  бүзушьшық,  Әкімшілік  іс  жүргізу,  Қьшмыстық 
Кодекстерінің  қазақ  тіліндегі  нүсқасының  орыс  тіліндегі 
нүсқасьшьщ 
арасындағы үғымдык, мағыналық ауытқушылықгар коп.  Мүны  мәтіндік сй- 
кестіліктен, яғни  бірдейлендіру  (аутентичность) түрғысынан  кеткен  қате де- 
уге  болады.  Мәселен,  Қылмыстық  кодексте  қолданылатын  «вменяемость», 
«невменяемость»,  «вменяемое  лицо»,  «невменяемое  лицо»  деген  создердің 
қазақ тіліндегі  «есі дүрыстық»,  «есі дүрыс  емеспк»,  «есі  дүрыс  адам»,  «есі 
дүрыс емес адам» деген баламалары  сын  көтермейді.  Осы мэселеге қатысты 
Шығыс  Қазақстан  облысы  мамандандырылған  ауданаралық  қылмыстық  іс- 
тер жөніндегі  сог төрағасы  Кэкен Сейітов:  «Қылмыстық теорияда жэне заң- 
да  қолданылып  жүрген  басқа  терминдерге  келсек,  орыс  тіліндегі  «вменяе- 
мость»,  «невменяемость»,  «вменяемое  лицо»,  «невменяемое  лицо»  деген 
сөздерін қазақ тілінде «есі дүрыстық», «есі дүрыс еместік», «есі дүрыс адам», 
«есі дүрыс емес адам» деп аударып пайдаланьш жүргеніміз де таш а таңбаны 
қате  басқандай  ерсі  корініп  түрғаны  ешкімнің  дауын  туғызбайтын  ціығар. 
Қылмыстық кодекстің  14-бабында заң бойынша қылмыстық жауапқа кім жа- 
татыны  «ееі  дүрыс,  осы  Кодексте  белгіленген  жасқа  толған  жеке  адам  ғана 
қылмыстық жауапқа тартылуға тиіс» деп  анықталған.  Осы  бап  орыс тілінде 
«уголовной  огветственности  подлежит  только  вменяемое  физическое  лицо, 
достигшее  возраста,  установленного  настоящим  Кодексом»  деп  келпршген. 
Бүдан біз «вменяемое физическое лицо» деген сөздер қазақ тіліне «есі д үрыс 
жеке адам» деп аударылғанын көреміз. Бірден айта кететіні, «физическое лицо»
125

деген сөздердің өздері де дұрыс аударылмағаны байқалып тұр. Қазір бізге керегі 
«вменяемое» деген сөздің «есі дұрыс» деп аударылғаны.  Заң теориясы бойын- 
ша бұл  сөз  «вменяемость» деген ұғымнан шығып  отыр,  алайда іс жүзінде сол 
теорияның өзінде «вменяемость» деген үғым «невменяемость» деген ұғымның 
қарама-қайшы түсінігін ғана беріп отырғанын аңғару қиын емес» [1] -  дейді.
Қазіргі  таңда  қолданыстағы  заң  актілерінің  қазақ  және  орыс  тілдерін- 
дегі  нүсқаларының  терминдік  үғымдарының  категориялық  аппаратының 
сақталуына  қүқықтық-лингвистикалық  сараптама  жүргізу  қажет.  Егер 
бүлай  болмаған  жағдайда,  бүл  сот,  жаза  тағайындау  практикасында  адам 
қүқықтарының өрескел бүзылуына әкеліп соқтыруы мүмкін.  Сонымен қатар, 
болашақ  заңгерлерді  оқытуда  қатесі  өріп  жүрген  заңдарды  оқыту  арқылы 
болашақ  заңгерлердің  сауаттылық  деңгейіне  кері  әсер  ететіні  жасырын 
емес.  Сондықган  да,  Білім  және  ғылым  министрлігі,  Әділет  министрлігі 
жэне  Мэдениет  министрлігімен  бірлесіп,  Құқықтық-лингвистикалық  сарап- 
тама  комиссиясын  немесе  кеңесін  құру  керек.  Сол  арқылы  қолданыстағы 
заңнамалардың  терминологиялық  аппаратын  ретке  келтіру  керек.  Мұндай 
істердің  қажеттілігін  заң  ғылымдарының  докторы  Арықбай  Ағыбаевтың 
мына  пікірі  арқылы  да  білуімізге  болады:  «Қазақстан  Республикасының 
Қылмыстық  іс  жүргізу  кодексіндегі  қате  аудармалар  түзетіліп,  олар  былай 
жазылуы  керек.  Свидетель  -   куэгер,  понятой -   қалыс  адам,  подозреваемый
-  күдікті,  отвод -  қарсылық білдіру,  относимость -  қатысты, допустймость -  
жол берушілік, достоверность -  сенімділік, достаточность -  жеткіліктілік, под- 
судность -  соттылық, доказательство -  дэлелдеме, правосудие -  сот төрелігі, 
судебная  власть  -   сот  билігі,  значение -   маңызы,  невменяемый  -   есі  дұрыс 
емес,  показания -  жауап, жауап  беру  (айғақ емес) деп көрсетіліп,  барлық ко- 
декстердегі осындай аудармаларға бірізділік берілуі шарт. Қылмыстық іс жүр- 
гізу кодексінің жекелеген баптарындағы кемшіліктер бап мәтіндерінде тікелей 
көпе-көрінеу көрініп тұр.  Сөйтіп, заң терминдерінің түсінігі бір ізге түсірілуі 
керек. Сонда ғана барлық кодекстердегі терминдер бір мағына береді» [2].
Қорыта айтқанда, болашақ заңгерлерге заң терминдерінің үғымдық аппа- 
ратын түсіндірудің мынадай тәсілдерін ұсынамын:
1.  Қазақстан  Республикасының  қолданыстагы  барлық заң  актілерінің 
ҚР  Әділет  министрлігі  иіыгарган  электронды  каталогын  (құқьщтъщ  база) 
жогаргы оқу орындарында  арнайы дәрісханадагы компьютерге орнату;
2.  Заң  терминдерінің  екі  тілді,  үш  тілді  немесе  көп  тілді  сөздіктерін, 
түсіндірме  сөздіктердің  электронды  СО-дискілерін  қолдану  жэне  олармен 
қалай жұмыс істеу керектігін студенттерге түсіндіру;
3.  Болашақ  заңгерлерге,  азаматтық,  құқықтық-процессушідық  істер
- 
ді жүргізудің  іс жүзіндегі үлгісін  көрсету мақсатында  дэрісхананы  арнайы 
сот  залы,  тергеу  орны  ретінде  жасақтап,  студенттерге  прокурордың
, 
адвокаттың,  соттың,  айыпталуышының,  куэгерлердің,  хатшының,  т.б.
126

рөлдерін  ойнату  арқылы  эрбір  заң маманының міндетін ұгынықтыру жэне 
эрбірінің терминдерін дүрыс қолдануды үйрету;
4.  Сот  процесінде  прокурордың  жаза  тагайындау,  адвокаттың 
қаргалушынысын ақтау процедурасын, соттың үкім шыгаруын, куэгердің куэ 
болуы барысында қолданылатын терминдерді орынды пайдалануын түсінікті 
тілмен жеткізу үшін арнайы заң саласына арналаган деректі фильмдер мен 
танымдық эдебиеттерді,  Интернет ресурстарды жиі қолдану;
5.  Студенттерге заң  терминдерін  оқытуда  екіүштылыққа  жол  беріл- 
мес  үшін  ҚР  Үкіметі  жанындагы  Мемлекеттік  терминология  комиссиясы 
бекіткен заң  терминдерін  пайдсиіануга кеңес  беру жэне  олардың  іс  жүзінде 
қалайша қолданылып жатқанына сараптама жасау үшін мерзімді басылым 
материалдарымен жүмыс істеуге дагдыландыру;
6.  Заңгерлерге  агылшын  тілі  пэнін  оқыту  барысында  сабаққа  қүқық 
саласының  мамандарын  (прокурор,  прокурор  көмекшібі,  сот,  сот  орьінда
- 
ушысы,  адвокат,  нотариус,  т.б.)  шақырып,  олармен  бірлесіп,  практикалық 
шеберлік сыныбын  (мастер-класс) өткізуді үйымдастыру.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  Сейітов  К   Сөздің  мәні  қазақ  тілінде  түсінікті  болуға  тиісті.  ҺПр://к2.үко5исІ.
кг/гап  яагеіі.һйпі сайты.
2. Ағыбаев А. Терминдерге бірізділік керек. Заң газеті, 25.03.2010 ж.
А. Қонысбекова, 
Қазақстан Республикасы 
Заң шыгару институтының 
кіші гылыми қызметкері
ЗАҢНАМАДА ОРЫН АЛҒАН КЕМШІЛІКТЕР
ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖОЮ ЖОЛДАРЫ
Ғұламалар  тілді  діннен  де  жоғары  қойған.  Тіл  болмаса,  дін  қалай 
таралмақ, адамдар қалай түсініспек?!  Қазақ әдеби тілінде белсенді қол даны- 
лып жүрген жүз елу мыңның ол жақ бұл жағында сөз болса, ал терминдер қай 
тілдің болмасын әдеби қорынан көп болады екен. Тіліміздегі терминдер қазір 
жарты  миллион  маңайында.  Яғни  болашақ мамандарды  күпп тұрған  жұмыс 
көлемі  орасан.  Сондықтан  терминдер туралы  біздің таным-түсінігіміз  үнемі
кеңейіп отыруы тиіс.
127
і

Қазақ  елікің  қазіргі  жер  байлығы,  қазына  байлығы,  рухани  байлығы 
ата-бабадан  қалған  тіл  мәдениетімен  тікелей  байланысты.  Мемлекеттік  |  
мәртебесі бар қазақ тілін меңгеру, сол тілде сөйлеу, жазу, іс жүргізу, еларалык 
қатынастарды  орнату, заңнама мәтіндерін жасаудың өмірлік  қажетгігін  әрбір  1
болашақ заңгер терең сезінуі қажет. 
1
Ендеше,  ұлт  пен  мемлекет  мүддесін,  адам  мен  азамат  құқықтарын 
|
қорғайтын зандардьтң тілі мен рухы жоғары талаптарға сай болуы тшс. Заңгер  1
мамандарды түрлі  одістемелік  негізде,  оқытудың заманауи технологияларын 
1
қолдана отырып дайындадық десек те,  олардың тілді меңгеруі көңіл толтыр- 
1
майды.  Болашақ заңгерлердің тілдік даярлығы кәсіби талаптардың бірі емес,  1
бірегейі  болып  табылацы.  Қазір  бүл  мәселеде  ойланатын,  көңшге  күдік  кел- 
I
тіретін жәйттер кол. Болашақ заңгерлердің көбі сөйлеу, жазу мэдениетін жетік  |
меңгеруте қажетті дэдгейде көңіл бөлмейді. 
I
Тәуелсіздікі ің алғашқы кезеңінде қабылданған нормативтік құқықтық ак- 
тілермен кейінг і жыл дары қолданысқа түскен заңнама актілерінің тілі бір-бірі- 
нен ерекшеленеді. Оларда бірталай тщщк, терминдік оң өзгерістер бар. Бүгінп 
күні көптеген сөздер баяу болса да, құқықтық термин ретінде орнығып, тілдік 
айналымға түсті. Тіліміздегі сөздердің күнделікті қолданыстағы мағынасымен  | 
қатар терминдік мәиі-мазмұны, әр алуан қырлары ашылуда. Кәсіби заңгерлер  I 
ғана  емес,  қалың  жұртшылық  та  оларды  жатырқамай,  жатсынбай  дұрыс 
қабылдайтын дәрежеге жеттік.  ¥ л т  рухы сергектеніп, ұлт тілінің қоры батыл 
қолданыла бастады. Қазір сол үрдіс баяулап, тоқмейілсу пайда болғандай. 
1 
Қазіргі  кезде  қазақшаға  жетік  заңгерлердің  өзідері  қазакдіа  заңнама  ( 
актілерін  қазақ  тілінде  оқымайды.  Оларға  бұл  үшін  кінә  қоюға  болмайды.  і 
Өйткені, қазақ тіліндегі заң мәтіндерінің біразы түсініксіз жазылған. Орысша  , 
оқысақ түсініктірек, қолдануға жеңіл. Заңнаманың қазақша мәтіндерінің осын- 
дай халі ұлттық намысқа тиеді, мемлекеттік мәдениетімізге нұқсан келтіреді. 
Сондықтан  болашақ  заңгерлерді  даярлауда  тілдік  дайындықгы,  әдебиетгі 
білуді,  ұлттық рухты  жануды  алдыңғы  орынға  қою  керек.  Заңи  білім  беруде  •
осы мәселенің ерекше өзектілігі дау тудырмаса керек. 
|
Шындығында біздің заңдардың көпшілігінің сапасы да, олардың қоғамдық 
қатынастарды  реттеудегі  пәрменділігіде  сыни  талдауларға  төтеп  бере  алмай- 
тын  қалде  деуге  болады.  Олар  күнделікті  утилитарлық  міндетгерді  шешуге 
жарағанымен,  ездерінің  негізгі  миссиясы  рухқа  қызмет  етуді,  құқықгық  сана 
мен  мэдениетті,  заңшыл  қылықты  қалыптастыруды  нашар  атқаруда.  Ішкі 
қайшылықгарымен  қатар сыртқы кемшіліктері  көзге анық байқалады.  Көбіміз 
қазақ тілін  жетік  біле  тұра,  заң  мәтіндерінің  қазақшасына  емес,  орысшасьша 
жүгіретініміз өтірік емес.  Бұдан кейін мемлекеттің, оның құқықгық жүйесінің 
беделінің деңгейі, идеологиялық ықпалының эсері туралы айтпаса да түсінікті.
Тіл  -   заңнама  актілерінің  сапасының  айшықты  көрсеткіші.  Заң  сапасы 
туралы  сөз  қозғағанда  сол  заң  жазылатын  тіл,  оны  қолдану  мәдениеті,  оған
128

деген  оң  ықылас,  қарымды  қарекет  мәселесі  бірінші  орында  тұруы  керек. 
Заңнамапық  акгілердін  тілі  түзелмесе,  небір  абзал  құқықгык  идеялар  мен 
қағидагтар  іске  асырылмақ  түгілі,  жөргегінде  тұншыққан  сәбидеи,  тұсауы
тұлпардаи
қоғамдық
1 
——-- -- *--- 7 
А
қатынастарды  нәтижелі  реттеуінің,  толыққанды  жүзеге  асырылуыньщ 
манызды кепілдікгерінің бірі болып табылады. Заңи техника тұрғысынан кел-
генде
жүйесінде терминдердің бір мағынада түсшшш, оіріздшіішсн 
—
қол  жеткізу  өте  өзекті  мэселе  болып  тұр.  Алғашқыда  тэуелсіздпсп  баявдьі 
ететін заңдардың дүниеге келуін жетістік көріп,  санына масаттансақ,  бүгінгі
күні олардың сапасын көтеру мівдеті алға шықты.
Қазақ  тілінің  байлығы,  мағыналық  көп  нұсқалылығы,  синонимдік
қатарларьшың кеңдігі көркем эдебиетге мол мүмківдіктер ашқаны мен, өзшдік 
ерекше талаптарға сай жасақгалатын заң акплерівде белгші бір қиывдықгар 
туғызады.  Қазақ тілівдегі  нормативтік  құқықтық  акгшерде  заңи техниканың 
тілге қатысты талаптары сақгала бермейді. Мысалы,  бір сөздоң кұбылуы, бір 
терминнің орнына эр түрлі сөз (немесе қос сөз) қолданылуы, шұбалаңқылық, 
яғни  орысша  мәтіндегі  бір  сөздің  екі,  үш,  тіп п  төрг  сөзбен  аударылуы,  көп 
нұсқалық, сөздердің қазіргі жазылу емлесін ескермеу, құқықтық м^ынасынан 
гөрі  көркем  эдебиеттік  сипаты  басым  сөздерда  қолдану,  стильдак  оралым 
сыздык жэне т. с. с. орын алған. Осы жерде қазақ тшінщ еш кінэсі жоқ.
Мұньщбірсебебі-завдардыңқазақшамәтішбөгдетілдщзавдылықтарын
жығылған аударма өнім ретінде қолданысқа түсіп жатқаньшан. Завдар қазакы 
^ Г а   т у ^   болып  дүниеге  келмегендікген  ұлтгық  ырық  пен  мүдден
е з Х н д Т  к е р « *   бермейді.  Б*л да |  огар _«  Щ
Ш
Э
Е Щ
З і  
отарсыздану  үдерісі  қарқын  алуы  керек.  Екшші  себебі  -   тілді  шала-шарпы
біле тін дердің, жүрдім-бардым қолданатывдардың, тш тағдырьша, мемлек
" а й  тындардың,  ез  ісін ш алапй агкаратындардь.н,  сана-
сын салғырттық басқавдардың кінэсі. 
І Н в  
НЯКХЬІ
Енді  авторлық  тоіггың  аталмыш  жұмысыньщ  бағытгары  мен  н а ^ ь  
нэтижелері  жэне  қазіргі  кезде  жүріп  жатқан  ізденістік  жұмыстарының  ба- 
рысы  туралы  мэлімег  берсек.  Ен  алдымен,  Конеппуцшшын  езт а е   ааңн
техннканың тіліе кагысты  талаптары  сакталмағаны Н Ш
Ш
д |  Мысал  , 
_________Яп  л-^тті  ™6
ылтү
  («қуқы»,  «құқығы»,  «кұқысы»,  «хақы»,
«хақылы»,  «хақысы»),  бір  терминнің  орнына  эр  түрлі
«исклю-
чительная  мера»  десе,  қазақшада  «ең  ауыр»  делшген.  Лдаысы 
« ^ “ қша 
жаза»  17-бап  орысша  «честь»  сөзш  «қадір-қасиет»  девді.  Бұл  күвделікті 
™ к і   қовданыста,  эдеби  контексте  бірін-бірі  күшейтш,  эсер  беру  үшш 
Хрыс-ау, бірақ, заң мэтінінде қос сөздің орнына термивдік нақ мағыналы бір
129
9-837
\

сөзді  орнықтырған  жөн  болар  дейміз.  Осы  баптың  екінші  бөлігін  «2».  Еш- 
кім қинауға, күштеуге, басқадай қатыгез немесе адами қадірін қорлайтындай 
қатынасқа  немесе  жазаға  үшырауға  тиіс  емес”  деп  аударған  жөн.  19-бапта 
орысшадан «немесе» деп аударылатын сөзді “және” деп қате аударған. 25-бап- 
та “доступные  цены”  «шама-шарқы  көтеретін  ақы» делінген, дүрысы -  «қол 
жетерлік ақы». 26-бапта «недобросовестная конкуренция» «жосықсыз бәсеке» 
деп  аударылған.  Дүрысы -  «арамза  бәсеке».  Бүл да әлі  көңілді  көншітпейді, 
бірақ,  «недобросовестная» -  арамдық,  қараулық,  адал  емес дегенді  білдіреді 
емес пе? Жосықсыз десек, мүлде өзге нәрсеге меңзейміз. 27-бапта «естествен- 
ные права родителей» -  «ата-ананың етене қүқығы» делінген.  «Етене жақын» 
деген сөз тіркесі бар да, бүл жер де қүқықтың «табиғилығы» жөнінде сөз бо- 
лып  түрғаны  даусыз  жэне  «естественное»  сөзін  «табиғи»  деп  аудару  қазақ 
тілінде орныққан.
Мәселенің  өзге  бір  қыры  Конституцияға  бағынышты  заң  актілерін 
талдағанда  байқалады.  Конституция  мэтінінде  берілген  терминдер  басқа 
заңдарда  бастапқы  мағынасынан  айрылып,  ала-қүла  қолданылып  жүр.  Кон- 
ституция  барлық  заңдардың  қүқықтық  негізі  болып  қана  қоймай,  сонымен 
бірге  терминдік  үлгі,  стандарт  қызметін  атқаруға  тиіс.  Сондықтан  Консти- 
туция  мэтініне  қойылатын  тадаптар  ерекше.  Қүқықтық  мемлекетте  жоғары 
деңгейдегі қүқықтық сана мен мәдениет қалыптастыру үшін Конституциядан 
бастап бүкіл заң акгілерінің тілі мүлтіксіз болуы шарт.
Қүқық  сөздіктерінде,  заңнама  мәтіндерінде  элі  күнге  дейін  түбегейлі 
дұрыс  шешімін таппаған,  сондықтан  эрі  қарай  ізденуді  қажет ететін термин- 
дер баршылық. Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексте Қылмыстық 
кодексте ортақ «невменяемость» терминін «есі дұрыс еместік» деп аударуцың 
орнына  «ақыл-естің  кемдігі»  деп  аударған.  Ақыл-естің  кемдігі  (кемақылдық
-   слабоумие  (орысша)  -   олигофрения  (латынша))  есі  дұрыс  еместіктің 
медициналық белгілерінің бірі ғана екені назардан тыс қалған. Сөйтіп, заңнама 
мэтіні  қате түзілген.  «Обоснованный риск»  деген  ортақ термин  бір  кодексте 
«орынды тәуекел ету», екіншісінде «негізді тэуекел» деп аударылған. Дұрысы
-  «негізді тәуекел».
Респу бликазаңдарыныңбэрінде «лишение свободы»~«бас бо стандығынан
айыру» деп берілген. Бостандық болған соң, бас бостандығыда, басқа қандай 
бостандық болуы мүмкін? Кезінде, патша заманында қазақга «бас еркі» деген 
сөз  болған,  содан  қалған жұрнақ болуы  керек  «бас  бостандығы»  деген.  «Сөз 
бостандығы»  туралы  болса,  онда  нақтылауға  тұрады.  Сондықтан  «лишение 
свободы»  — «бостандығынан  айыру»  болмақ.  «Участник» — «қатысушы»  де- 
сек, «соучастник» -  «сыбайлас» болмақ. «Соучастие -  сыбайластық». Сыбай- 
ласы кім(дер) екен дейміз.
«Коррупцияны»  «сыбайлас  жемқорлық»  деп  жүрміз,  ол  онша  орынды 
емес. «Сыбайластық» -  бірлесіп жасалатын қылмыс тардың бэріне тән сипат,
130

белгі. «Жемқорлық» меншік құқығына қатысты пайда күнемдік, пайдақорлық 
деген создерге мэндес (снноним). Жемқорлық—коррупцияның зардаптарының, 
оның жүзеге асу нысандарының бір түрі ғана. Негізгісі лауазымды тұлғаның, 
саяси жэне қоғам қайраткерлерінің мемлекет пен қоғам ісіне адал болмауы.
«Коррупция» латынша «соггиргіо» -  параға жығу (подкуп). Одан бұрынғы 
грекгік түбірінде «каіаіузів» -  бұзу, ыдырату, тоздыру, жою мағынасы жатыр. 
Коррупция -  тұлғаның лауазымдық өкілетгіктері мен қызметіне байланысты 
құқықтарын мемлекетгің, қоғамның, сондай-ақ жеке адамдардың мүдделеріне 
қарсы өзінің жеке баю мақсаты үшін пайдалануынан тұратын қылмыстардың
жиынтық аты. 
_  .
«Сыбайлас жемқорлық» -  коррупцияның мемлекеттік билік пен қоғамдық
саяси жүйені ыдыратуға, әлсіретуге, қиратуға, бұзуға алып келетін аса қауіпті 
сипатын ашып бере алмайтын, оны озге пайдақорлық сыбайлас қылмыстармен 
орынсыз шендестіруге, шатасты руға алып келетін, қате ұсьшьшған, бұрыс қол 
данылып жүрген термин. Өз ойымша, «сыбайлас жемқорлық» «коррупцияның» 
баламасы  бола  алмайды.  Коррупциялы  қоғам  дегеніміз  лауазымды  тұлғасы 
сагылған, ниеті бұзылған, адалдығынан айныған, антынан атгаған, имандылық 
қалыбы тозған қоғам болса керек.  Осы сипатгарға сай келепн термин табы- 
луы тиіс. Әзірге дұрысы -  сол күйінде, яғни «коррупция» деген халықаралық 
нұсқасында қалдыру керек. Осы бір терминге неше түрлі орынсыз балама таңу, 
осы сөздің озегінде жатқан ұғымның мағынасын бұлыңғыр қылуда. Соның бір 
мысалы, беделді деген республикалық эрі заңгерлік кэсіби газеттің коррупци- 
ямен күрес туралы бір бетге жарияланған екі мақаласында коррупция үғымы 
екі бөлек созбен, бірінДе “жемқорлық”, екіншісі -  «сыбайластық» деп берш- 
ген.  Осыны  сөз  ауаньша  қарамай  басқа  тілге  ауцарсаңыз,  алғашқысы  біреу 
«талан-тараж», яғни -  «хищение», екіншісі -  «қылмысқа қатысушылық», яғни
«соучастие» болып шығады. 
. 
^
Бұл «Қазаншының еркі бар...» дегеннің керіне экеледі. Бұлаи кете берсе,
бара-бара  қазақша  сөйлеп  тұрып,  бір  бірімізді  түсінбейтш  боламыз.  «Хули- 
ган» -  «бұзақы», «хулиганство» I  «бұзақылық». Ал «мелкое хулиганство» ше? 
«¥сақ бұзақылық»  қой.  Ал енді осы ұсақ бұзақылықга  қылмыс  емес,  «про- 
ступок» санатына жатқызамыз. «Преступление» -  «қылмыс», ал «проступок» 
дегеиіміз  не?  «Әбестік»  деп  аударамыз  ба,  «теріс  қылық»,  «тентек  қылықэ 
дейміз бе? Осы тұрғыдан келгенде «проступок», «деликт» создерін «қиястық»
деген жөы тәрізді. 
.
Қолданыстағы  заңнамада  «вменяемый»  -   «есі  дұрыс»,  «вменяемость»
-  «есідүрыстық», <шевменяемый» -  «есі дұрыс емес», «невменяемосте» -  «есі
дұрыс еместік» деп  аударылған.  Бір сөз қос созбен тшті үш  сөзбе” бер^
“? 
Б*л бір. Екіншіден, « « р ы с  ес», «бв ыс ес» деген к*6ылыс бола ма т а б и а п а ?  
Егер болады десек, қылмыстың жасалуы бұрыс естщ, яғни есі дұрыс еместіктің 
салдары  болуы  керек.  Ал  заңға  сәйкес  есі  дұрыс  еместік  үшш  жауапкерлік
131
I

туындамайды.  Ендеше,  осы  терминдердің  аудармасы  есті,  естілік,  ессіз,  ес- 
сіздік болуы  керек.  Америка  қылмыстық құқығында «разумный  адам» деген 
ұғым бар. Біздіңше, есті, санасы бар адам деген сөз.
«Юридический»  дегенді  «заңи»  деген  дұрыс.  «Мэдени»,  «эдеби»  де- 
ген  создер  сияқгы  қолданысқа  өте  эдемі түсер  еді.  Сонда «юридическая  ли- 
тература»  дегеніміз  «заңи  эдебиет».  «Заңгер»  -   «юрист»,  сонда  «заңгерлік 
кеңес»  емес,  «заңи  кеңес».  Заңгер  кеңесті  заңга  сүйеніп  береді.  Өз  жанынан 
шыгармайды.  Заңгерлік  кэсіби  қызметтің  эдебі  туралы  сөз  болса  «заңгерлік 
эдеп» деу керек. «Заңды» -  «законный». «Заңцық» -  «относящийся к закону». 
«Заңдылық» -  «законность». «Заңнама» -  «законодательство», «зандар» -  «за-
коны». 
"■■■" 
’••***
Мүмкіндігінше орынды-орынсыз жұрнақ, жалғау тіркелген, шұбатылған
сөздерден аулақ болу керек. Мысалы, «потребность» -  «қажетгік» деп көрдік, 
бірақ  сойлем  құрастырганда  «қажеттілік»  деген  нұсқасы  дұрыс-ау  деп  ше- 
штік. «Способность» -  «қабілеттілік» болады, яғни «қабілеттік» емес. Деген- 
мен «справедливость» -  «эділдік», «юстиция» -  «эділет», «ответственность»
-  «жауапкерлік». Жауаптылық, жауапкершілік, жауапқа таргу деген баламала- 
рынан осы дүрыс. Сол сияқты «правонарушение» -  «қүқықбұзу» болуы керек. 
«Нарушение» -  «бұзу». «Разрушение» -  «қираіу». «-Шы», «-ші» жұрнақгары 
тым орынсыз қолданыла берген.  Қазақша-орысша сөздіктерде осылардың екі 
және одан да көп нұсқасы жүр. Ол көркем стиль үшін жарайды жэне қажетту. 
Ал заңнамада, заңи эдебиетге, гылыми стильде біргана нүсқасымен бекуі ке- 
рек.  Сондықтан  «совершение  преступление»  тіркесін  -   «қылмысты  істеу» 
деп  аударған  негізі  дұрыс  болғанымен,  зани  әдебиетге  «жасау»  деп  көбірек 
қолданылған соң, осы нұсқасына тоқтадық. Лаңкестік (терроризм), содырлық 
(экстремизм)  деген  сөздерге  баспасозде,  сосын  заңнамалық  қолданыста 
жаңаша терминдік мағына берілгені сияқгы «вымогательство» -  «озбырлық» 
болганы  дұрыс.  «Озбыр»,  «озбырлық»  сөздері  осы  қылмыстың  кұкықтык 
табиғатына  сай  келеді.  Шындығында  қолданыстағы  «қорқытып  алу»  деген 
аударма бұрыс. Өйткені қорқытьш алу тонауғада, карақшылықка да жэне тағы 
басқа кейбір қылмыстарға тэн құбылыс. Жэне тонау, қарақшылық қылмыстық 
құқық  теориясына  жэне  еліміздің  сот-тергеу  тәжірибесіне  сэйкес  талан- 
таражға жатса, «вымогательство» талан-тараж болып саналмайды.
Екі  мәселеге  көңіл  аударсақ  дейміз.  Бірінші,  қазақша  термин 
қалыптастырудың  алғашқы  кезеңіне  тэн  каларлық  аударма  кезінде  кейбір 
ұғымдардың  мағынасы  ауысып  кеткендігі.  Мысалы,  қылмыстық  қүқықта 
кінэнің  ерікті  сәтін  орысша  «желание» деген  соң  қазақша  «тілею>  деп  беріп 
жүрміз.  Алайда,  бұл  сөздер  адамның еркінен  горі  оның  ниетін,  пейілін  (же- 
лание —  намерение) сипатгауға жақын үғымдар екені айқын. Адам еркі оның 
әрекетінен  корінетін  психологиялық  қүбылыс.  Бүл  сэйкессіздік  танымның 
алғашқы  кезеңдерінде  байқалмайды  да,  тиісті  ғылым  мен  тәжірибе  саласы-
132

на  негұрлым  тереңдеген  сайын  бірте-бірте  айқын  бшіне  бастайды.  Сөйтіп, 
ізденушінің аяғына тұсау  болып  шьфматыла береді.  Ерікті  (воляны),  пейілді 
ұғындыратын  сөзбен таңбалауда кеткен  мағыналықауы  су жөнінде  орыс тіл- 
ді  арнайы  заң  әдебиетіндеде  айтылған.  «Желание»  —  «мотив»  арасындағы 
байланысты, керісінше «воля» мен «желание» арасьшдағы алшақгықга, сэйкес- 
пеушілікті  ресейлік  профессор  В. В. Лунеев  айқын  көрсегкен.  Яғни,  бұл  қазақ 
терминологиясына ғана қатысты мэселе емес. Сондай-ақ умыселді -  қасақаналық, 
қылмыс могивін ниет, пейіл, пиғыл деп таңбалау заңи эдебиегге, нормативтік ак- 
тілерде қалыптасып қалған.  Сөйте тұра жаңадан шығып жатқан заңи эдебиетте 
умыселді ниет, пейіл, пиғыл деп тану, ұғьшдыру орын алып келеді.
Заңнаманың  да,  жекелеген  терминдердің  де  қолданыстағы  нұсқаларын 
қалдыра берейік, үйренісіп қалдық деген бойкүйездік пен келісімпаздық жара- 
майды. Бүйте берсек, бара-барашатасамыз, батпаққа батамыз. Қазір көзімізге 
түскен, санамыз байқаған келеңсіздіктерді белсенді түзететін кез келді. Бірақ 
бұрыннан бар терминнің орнына қисынсыз «эдемі» жаңа сөз ұсыну жөн емес. 
Соның бір мысалы, «Неке жэне отбасы туралы кодексте» еш бұлталақсыз «от- 
басы» делінсе де,  «жанұя» деп АХАЖ қызметкерлерінің қолдануы сөкет эрі
заңға қайшы. Мәдениет белгісі емес.
Мемлекеттіл ік пен тіл -  бір бірінен ажырағысыз қос босаға. Ал біздің зама-
науи экономикамыз, саяси-кұқықгық жүйеміздің мұраты осы құндылықтарға 
қызмет  ету  болмақ.  Бұлай  болмаса,  отарлықтан  құгылдық,  егемендік  алдық
деуіміз жалған.
«Ғалымдардың басым тобы ұлт пен ұлтгық мемлекетгің тарих сахнасынан 
ығысады деген пікірдің айтылуының өзі қате деп есептейді. Жаһандану Азия мен 
Африка елдерінде ұлттық мэселелердің маңызы одан эрі өткір екенін көрсетіп 
отыр. XX ғасырдьщ екінші жаргысында ондаған ұлттық мемлекеттер пайда бо- 
льш,  олар  ез тәуелсіздігін  қорғауға бел  шешіп  кірісіп  отьф.  Тіпті  Еуропаның 
өзінде 15-тен астам Хорватия, Словакия, Македония сияқты мемлекеттер пайда 
бодцы.  Мемлекетгік  идея  көптеген  ұлттардың  аңсаған  арманы  мен  мұратына 
айналды.  Демократия  берік  орнаған  Еуропада  шотландық,  валлон,  фламан, 
баск,  ката лондықгар  мемлекеггілік  идея  үшін  күресуде.  Косово  тәуелсіздігін 
жариялап жіберді. Үлтгың өмірде терең негізі барлығьша, біртекгі қандастарды
біріктіретініне бүгінгі күш дэлел көш>, — дейді Амангелді Аиталы.
Бұл шегініс арқылы қазақ мемлекеттігінің негізі қазақ тілшде екенін баса
айтқым  келеді.  Оптимисгік  сценарийге  жүгінсек,  жаһандану  элемде  жүріп 
жатқан  күрделі  үдерістердің  тек  бір  қыры  жэне  уақыт  пен  кеңістіктегі  бір 
көрінісі  ғана.  Жаһанданудың  қуаты  ұлтгақ  мемлекет  гілікгі  жоюға  қандай 
қауқарсыз болса, ұлттың діңі болар тілді де жоя алмайды. Тек оған өзіміз сеп-
теспесек болды.
Адамзат эралуандыкка ұмтылады, таптаурын мен сұрқайлықтан қашады. 
Олай болса, Жер шарыңдағы ірілі-ұсақгы ұлтгардың гілдерін жерлеуге, оның
133
I

ішінде  ана тілімізбен  қоштасуға мүлде  асықпайық.  Тіпті  ондай  ой ойлаудың 
өзін күнэ деп білейік. 
&
Бжелгі жазба мәдениеті бір кезде үзіліп, халықтың басым көпшілігі жазу- 
сызу білмеген күндердің өзінде ауызекі сөйлеу мәдениеті, ақпаратты жеткізу, 
сақтау  қабілеті  өте  жоғары  болған,  елдің  бірлігін,  жердің  бүтіндігін,  тілдің 
түтастығын  сақгай  білген,  ел  басқару  жүйесінде  ру-тайпаларға  бөлінсе  де 
«қазақ тілі» деген қасиетті қадірлеген бабаларымыз, «ана тілі» деген ардақты 
атгы иеленткен аналарымыз біздің бүгінгі тірлігімізге не дер еді?
¥лтгы қ, елдік, мемлекетшілдік намысқа негізделген қүқықтық мэдениет 
қапыптас тыруымыз керек. Сана қүқықтық болғанда ғана, мемлекет қүқықгық 
болуына үміт туады.  Қүқықтық мемлекетті қалыптастыру жоғары деңгейдегі 
қүқықтық сана мен мәдениет қалыптасса ғана мүмкін болмақ.
Конституциядан  бастап  бүкіл  заңнама  актілерінің  тілі  мүлтіксіз  болуы 
шарт. Тіпті «Бір ел -  бір заң» деген қағидатты өмірге енгізсек.  Ондағы ой: ең 
эуел і «Қазақстан Республикасындағы Т іл туралы» Қазақстан Республикасының 
заңын  еліміздің  барлық мемлекеттік  орғандары  мен  үйымдар,  беймемлекет- 
тік қүрылымдары  мен азаматы оқысақ,  білсек, түзесек, мүлтіксіз  орындасақ, 
жүзеге асырсақ. 
’
Сайып келгенде, қазақ мэселесінің сарқып қүяр сағасы тілге келіп тіреле 
береді.  Тіл  мэселесі  жалқыны  емес,  жалпыны  қамтитын,  бар  салаға  бірдей 
қатысты  болғандықтан,  мәселені  шешу  үшін  ауқымды,  жан-жақты,жүйелі 
шараларды қолга алуға тиіспіз. Осындай күрмеуі көп күрделі түйінді тарқату 
үшін төмендегідей шараларды қолға алуға үсынамын:
-   Қазақстан  Республикасының  Бас  прократурасы  жэне  Жоғарғы  Сот 
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің  30-бабындағы 
қойылған  талаптарының  тергеу  жэне  сот  практикасында  қарап  орындалуы 
шара қолдану  қажет.  Мүмкін бүл  мэселе бойынша Жоғарғы Сот сәйкес  нор- 
мативтік қаулы қабыдцауын қарастыру керек;
-  мемлекеттік тілді меңгеру бойынша қойылған талаптар орындамағаны 
үшін әкімшілік жазаға тартылуы тиіс, ол үшін осы қойылған талаптарға сәйкес 
Қазақстан Республикасының Әкімшіпік қүқық бүзушылық туралы кодексіне 
сэйкес келетін нормалар енгізу керек;
-  эр мемлекетгік мекемеде мемлекеттік тілімізді оқытушы болу керек;
-  мемлекеттік мекемелердің басшыларының ана тілін білу қабілетін тес- 
тілу тәсілімен тексеру;
-   мемлекеттік  тілде  сайтгарды  іске  қосу  керек,  себебі  мүлцем  жоқ деп 
есептеуге болады;
-  мемлекеттік тілді дамыту үшін арнайы жүмыс топтарын қүру керек;
-   мемлекеттік  органдарында  интернет  сайтгарында  мемлекеттік  тілде 
болуы  жағдайларды  зерттеп,  сол  мемлекеттердің  басшыларына  тиісгі  шара 
қолдану керек;
134

-  тілді сақтау, дамыту, өзге тілдермен байланысын қалыптастыру тек тіл 
мамандарының  ісі  емес.  Өйткені,  әр  саланың  өзіне  тән  білім  жүйесі,  соған 
сәйкес  келетін  терминологиялық  қоры  бар,  соны  игерген  маманы  бар,  осы 
себеппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне және 
Қазақстан  Республикасының  Әкімшілік  қүқық бүзушылық туралы  кодексіне 
керекті нормаларды енгізу және мемлекетгік тілді толығымен менгеру үшін ар- 
найы жүмыс топтарын қүрьт аталған заңнамаға өзгерістер мен толықтңрулар 
енгізу туралы сәйкес заң жобаларын әзірлеу қажет;
—  шет  мемлекеттерде,  мысалы  Прибалтика  республикаларында,  тіл 
мәселелері қалай шешілгенін зерттеп, жақсы жағын пайдалану керек.
Пайдаланылған әдебиеттер:

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: