Қазақстан  Республикасының  Конституциясы,  1995  жылы  30  тамызда

шығарғандардың да сөздері бэрі бірдей жақсы бсша бермейді» [1] -  деп, сез, тер-  I
мин жасау да екінің бірінің қсшынан келе беретін іс емес екендігш баса аитады. 
I
Терминді  эдетге  біз  ең  апдымен  адам  қызметінің  белгіш  бір  арнаулы  9
саланың шеңберінде, негізінен кэсіби мамандар тілінде, арнаулы эдебиеттерде  8
қолданьшатын  сөз  деп  ұгамыз.  Ал,  тілші-терминолог  ғалымдардың  пікіріне  I
сүйенсек,  «термин деген -  сөз, тілдегі  сөзге тэн қасиеттердің ешқайсысы да  I
оған жат емес» [2,6 б.] -  деген пікір білдіреді. Термин-сөздің лингвистикалық  I
табиғатын тану тұрғысынан келгенде ғалымның пікірі орынды айтылған. 
I
Сонымен  қатар,  терминнің  жасалуы,  қолданылуы,  қызметі  тұрғысынан  I
жалпы эдеби тілдегі атаулардан өзіндік айырмашылыктары бар екендіпн атап  ■
көрсетіп жүрген галымдардың пікірлері де бар. 
I
Терминтану  саласындағы  зерттеу  еңбектерде,  лингвистикалық  ғылыми  1
эдебиеттерде терминнің  өзге де  қасиеттері,  өзшдік  қырлары  мен ерекшелік-  I
тері  атап  отіліп  жатады.  Терминнің  басты  бехпілері  деп  мыналарды  айтуға  I
болады: 
_ 
„ 
I
1.  Терминдер  негізінен  сөз  немесе  сөз  тіркестері  болады  (кейде  сөилем  I
түрінде де кездеседі. Мысалы: Нақты тұратын жері жоқ адамдар). 
I
2. Терминдер негізінен тілдік бірлікгер. 
I
3. Термин -  белгілі бір терминологияның мүшесі. 
Я   I
4. Термин деген -  ұғым аты. 
|   I
5. Терминнің міндетті түрде анықтамасы болады. 
I
6.  Терминнің  негізгі  басым  бөлігі  жалпы  есімдер,  сөз  табына  қатысы  I
жағынан зат есімдер болады. 
Щ  I
7. Терминдер атауыштық қызмет атқарып, негізінен ғылым тілінде, арна-  1
улы сала шеңберінде қолданылады. 
. . . .  
I
Тіл  мамандары  мен  терминтанушылардың  көпшілігінің  еңбектерінде  I
атап корсетіліп жүрген терминге қойылатьш негізгі талаптар. 
I
1)  Терминнің бірмағыналылығы. 
I
2)  Терміш мағынасының дэлдігі. 
I
3)  Терминнің қысқалығы немесе ықшамдылығы. 
1
4) 
Терминнің тідц егі 
созжасам заңдылықгарына сәйкес келуі. 
I
5)  Терминнің туынды сөз жасауға қолайлы болуы. 
I
6)  Терминде эмопионалдылық пен экспрессиялықгың болмауы. 
1
7)  Эстетикалық талаптарға сай келуі. 
I 
Терминология  гсрминінің  өзі  көп  мағыналы  термин.  Терминология  кең  |
мағынасында «адамяың кәсіптік қызмет саласындағы қолданылатын арнаулы  |
лексиканы қамтитын, тілдің сөздік құрамының бөлігі». Терминология -  арна-  |
улы сала ұғымдарының жүйелік ерекшелігін көрсете отырып, оның коммуни-  |
кативтік қажеттілігін өтеуге қызмет ететін атаулар жиынтығы. 
|   I
Сөзжасамдық  үлгі  дегеніміз  -   туынды  сөздердің  нақгы  жасалу  үлгісі  \ 
Сөзжасамдық  жұп  -   туынды  сөздің  жасалуына  негіз  болатын  сөз  бен  одан  ] 
жасалған туынды сөзден тұратын сөзжасамдық тізбектің ең кіші мүшесі. 
і
136

Тіліміздің  сөз  тудырушы  жұрнақгарының  толық  лексикалық  мағынасы 
бар сөздерге  жалғану  арқылы жасалған  атау  сөздер, ғылым  мен техниканың 
түрлі  салаларының  терминдері  сол  ұғымдар  жүйесінің  өзара  ішкі  байланы- 
сын,  жүйелілік  ерекшеліктерін  көрсетіп  түруы  үшін  туынды  терминдердщ 
түлғасы да белгілі бір үлгімен жасалуы тиіс.
ұлт
Арпаулш  иамалармшц  *
---- —■
  ---  
. 
'ЕЖ
Е
тілінде  түрлі  созжасамдық  үлғімен  жасалып,  олар  бір  созжасамдық  түр
М  
І Г  
_________   _________
ы л т Г і о п і т х і г Л
  Я 1Т Г Я   Т Ү С е Г ) !
қүрап  іхр ^ а,  ипда  і
----------- —
- 
*
анық.  «Созжасамдық  үлғі  деғеніміз  -   туынды  сөздердщ  нақты  жасалу
үлгісі» [3,62 б.]. 
.  .
Мақаламызда әртүрлі сөз таптарынан зат есім туцыратын негап жүрнақгар 
мысалдарымен қоса беріліп огыр. - а  жаза-а, жала, -ан үлан, -  атп баян-аг, ақпар-
х г-к е р
 айыпкер, талапкер, -қ жаса-қ, -  гер куә-гер, заң-гер, -гын түр-ғын,  дама 
тажырым-дама, -дас оган-дас, -деме мінез-деме, мәлім-деме, кешл-деме,  қы 
босқьш, түтқын, —лық жар-лық, тату-лық, -  л< байла-м, -  ма тапсыр-ма, басқар- 
Мя  -Ме түсіндір-ме, -ші тергеу-ші, -ын жи-ын, -  імдік іш-імдж т.О.
Сөздердің  терминденуін  сөз  таптары  гүрғысынан  қарастырудың  да 
маңызы зор. Сез таптарының термйндену мәселесі жалпы тш бшшшде элі де
өз шешімін таба қоймаған. 
. 
—
«
ртіипр
Терминдердің  негізінен  зат  есімдер  болуының  непзп  себептері ретінде
зат есім категориясының семантикалық мүмкіндігшщ мол екендіп де, сондаи- 
ақ жоғары дәрежедегі абстрактілікгі  білдірудегі артықшыльнының бар  екен-
дігін атап өткеніміз жөн. 
. 
•  ■
Терминологияда сын есімнің де өзіндік орны бар. Сын есімдер негізх-
* 
. 
_________ І Ш І й ч г * я  т т К К Т Л М Ы С Т Ы К   і с .
қүрамында
құжат.
жаза т.б.
Ж а Л П Ы   СО ЗДСрДІП  
іъ у т ж м х ч Щ В }*
------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 
‘
 
*  
'  
V *  
^ т т п т т ш
асады.  Соз  мағынасының  метофоралық  жолмен  ауьісуы насебепбол
гч-  ___ _ 
ітт  и р п ^ п   Һр.пппетне  мынл
белгілерінің  ұқсастығы 
төмендегілер жатады:
1.  Пішін ұқсастығы
2.  Қызмет ұқсастығы
3.  Пішін мен қызмет ұқсастығы
4.  Құрылысы мен құрылымдық ұқсастығы
5.  Пішін мен орналасу орнынының ұқсастығы
і  ұқсастығы
Тәуелсіздігімізді  алған  уақытган  бастап  үлт  тшінде  термин  жасау 
м эселесһ^ біршама  коңіл  боліне  бастады.  Терминтану  мэселелерш  зертге- 
^
 і н Г а н   біршама  еңбекгер  жарық  коріп,  ғьшыми  жүмыстар  қорғалды. 
Көптеген терминологиялық создіктер басылып шықты.
137
\

¥ л т   тіліндегі 
термин 
шығармашылығы 
жанданып, 
лексикалық 
қабатгарымыздың  түрлі  қатпарларында  елеусіз  қалып  келген  бірқатар 
сөздеріміз терминдік мәнге ие болып, терминқорымызға қосылды.
Сонымен  қатар,  терминологиялық  қорымызды  байытқан  терминдермен 
қатар тәжірибесіздік пен кэсіби шеберліктің жетіспеуі салдарынан туындаған 
терминдер  де  аз  болған жоқ.  Мұндай  сэтсіз  жасалған терминдер терминоло- 
гияны ұлт тілінде қалыптастыруға бағытталған  оң үрдістің қарқын алып, да- 
муына кері әсерін тигізуі мүмкін.
шығармашылығы
даиындық
ететш  жауапты  іс.
бүл  жүмысты  үлкен  жауалкершілікпен
жүргізуіміз
үлт  тілі  негізінде  қалыптастырып,  қазақ  тілінің 
ггін қамтамасыз етуге қол жеткізе аламыз.
Пайдаланылғам әдебиеттер:
1.  Байтүрсынов А. Тіл тағылымы. -  Алматы,  19!
2.  Құрманбайүлы  Ш.  Терминқор  қальштасті 
тэсілдері. -  Алматы, «Сөздік-Словарь», 2005. -  240 б.
терминжасам
жүйесі. — Алматы
Д. Досмырза, 
Қаржы полициясы академиясының
доценті, з.г.к.
ҚАЗАҚСТАН РЕСП У БЛ И КА СЫ Н Ы Ң  КЕДЕНДНС 
ЗАҢНАМ АСЫ НДАҒЫ  АУДАРМА М Ә СЕЛ ЕЛ ЕРІ
Еуразиялық экономикалық  қауымдастық мүшелерінің  негізіне  сүйенген 
қағидатгар  мен  шарттар  кедендік  экімшілік  жүргізудегі  ерекше  орынды 
алады.  Осы  түрғыда  Кедендік  рэсімдерді  жеңілдету  және  үйлестіру  тура- 
лы  халықаралық  конвенциясының  (Киото  Конвенциясы)  маңызды  қатысы 
бар,  өйткені  ол  кеден  одағының  кедендік  заңнамасының  және  Қазақстан 
Республикасының  үлттық  заңнамасының  деңгейін  арттыруға  комектеседі. 
Міне  осы  Қазақстан  Республикасыньщ  кеден  одағының  кедендік  кеңістігіне 
шоғырландыру мақсаты ретінде Қазақстанның Бүкіләлемдік Сауда Ұйымына
138

экономикалық  енуіне  негізгі  шарт  болып  табылады.  Қазіргі  таңда  кеден 
одағына мүше-мемлекеттері  аталған Ұйымға қосылу үшін белсенді атсалысу
үстінде.
МемлекетгікагпсэрушыоргандарынынбіріретіндеҚазақстанРеспубликасьшьщ
кеден органдары -  ешміэдің экономикасьш дамытуца үлкен рөл атқаратын, сыртқы 
жэне 
іптуі
  саясатгьщ күрамдас  бөлігі ретіндегі  кеден  саясатын жүзеге асыратьш, 
халыкдралык досгастықгың  экономикальщ ретгеуцегі  негізгі  механизмін  ретгей- 
тін  орган  болып  табылады.  Қазақстан  Республикасыньщ  кеден  органдарьшьщ 
заңнамалық актілермен көрсетілгендей, тауарлар кеден одағыньщ кедендік шекара- 
сынан тасымалдануы кезінде фискальді, бақьшау жэне құқық корғау кызметтерін 
атқара огырьш, мемлекетіміздің экономикалық саясатын жүргізуінде сонғы кезде 
өзінін орнын күшейтгі, әсіресе үппік кеден одағы аясында.
Кеден одағының кедендік кеңістігіне шоғырландыру үрдісі жағдайында ке- 
дендік әкімшілік жүргізуді жетілдіру механизмінің жаңа қабылданған нормалары 
Қазақстан Республикасының зандалағына толығымен еніп қалыптасты. Бүндағы 
бір ерекшелік кеден одағыньщ ресми тілі ретінде орыс тілі қолданылады, бірақ 
республикамыздағы  кедендік  заңдар  мен  нормативтік  актілердің  мемлекетгік 
тілдегі аудармалары әлі күнге дейін жетілмегені анық көрінеді.  Мэселен, 2010 
жылғы 30 маусымда қабылданған «Қазақстан Республикасындағы кеден ісі ту- 
ралы» Қазақстан Республикасының кодексі — кеден ісі саласындағы құқыктық 
қагынастарды реттейтін заңнаманы  қарастыратын болсақ,  оның аудармасында
біраз ақаулыктарды көруге болады.
Қазіргі  қолданыстағы  кеден  заңнамасын  мемлекетгік  тілге  аударуцың
мынадай мәселелеріне тоқгалуға жөн көрдік.
Біріншіден,  жаңадан  қабылданған  заңнаманың  ескі  Кеден  кодексі-
мен  (2003  жылғы  5  сәуірдегі)  салыстырғандағы,  аударманьщ  сэйкестігін 
жалғастыру.  Мысалы,  2003  жылғы  Кеден  кодексінің  аударылымы  қазіргі  ко- 
декске қарағанда элде  қайда мағыналы болып көрінеді, жаңа заң қабылданса 
оны  толығымен  мемлекетпк  тілге  аударады,  бүл  эрине  қиын  жэне  үлкен 
шыгармашылық  жұмыс  деп  ойлаймыз.  Бірақ  заңдарды  аударытын  тұлғалар 
немесе  мекеме  алдында қолданыста болған  заңнаманы  негізге алып,  ондағы 
терминологияны, аударма стилін, мағынаны үстану әдістерін сақтау қажет деп
ойлаймыз.
Екіншіден,  кедендік  заңнаманың  қүқықтық  нормаларының  аудар- 
масындағы нақгы қателіктер. Мысалы, «Қазақстан Республикасындағы кеден 
ісі туралы» Қазақстан Республикасының кодексінің (бұдан эрі—Кеден кодексі) 
4-ші тарауы  «Информирование  и  консультирование»  «Ақпаратгандыру және 
консультация беру» деп аударылған, жэне осы тараудың нормаларында «кеден 
органдары консультация береді» деп жазған.  Қазақ тілінде бұл сөз бұрыннан 
бері аударылып келеді «кеңес беру», неғұрлым аудармашылар бұндаи қателікп 
заң акгілерінде жібереді? Республикамызда заңнаманы қабылдау алдында ол
139

орыс  тіліңде  немесе  мемлекеттік  тілде  болсын  Әділет  министрлігіндегі  ар-
найы сараптамадан өтеді, сонда қалай?
Кеден  кодексінің  34  бабында  кедендік  тасымалдаушының  тізілімі-
не  енгізу  шартары  көрсетілген  олардың  бірі  «2)  кедендік  баждардъщ,
салықтардың  төленуін  қамтамасыз  етуді  енгізу  күніндегі  Қазақстан
Республикасының  салық  заңнамасына  сэйкес  валюта  айырбастаудың
нарықтық  багамын  қолдана  отырып,  кемінде 
е
к
і
 м
ы
ң
 е
в
р
о
г
а
 
бстамалы
сомага  осындай  қамтамасыз  етуді  ұсыну;»
  ал  орыс  тіліндегі  нысанында
былай  «предоставление  обеспечения  уплаты  таможенных  поиілин,  на-
логов  на  сумму,  эквивалентную  не менее  чем 
д
в
у
м
с
т
а
м
 т
ы
с
я
ч
а
м
 е
в
р
о
, с
применением рыночного курса валюты  в соответствии с налоговым зако-
нодателъством Республики Казахстан  на денъ  внесения  такого  обеспече-
ния;».
 Аударманың бұрыстыгы айқын көрінеді, жэне бұл норманы кедендік
тасымалдашылар  түсініп,  қолдану  үшін  орыс  тш індегі  заңнамага  сүиену 
қажетті болады.
Назар аударатын қателіктердің тагы біреуі жогарыда аталған заңнаманың 
308  бабының  атауы  «Кедендік  рәсіммен  орналастыру»  өзінің  орысша  аудар- 
масымен сәйкес келмейді «Помещение под таможенную процедуру», бұл сөз 
тіркестігі  кодексте толыгымен  солай  аударылган.  Біздің ойымызша оны «Ке- 
дендік рәсіміне орналастыру» деп аудару керек еді.
Тагы айта кететін болсақ, Кеден кодексінде «должностное лицо таможен- 
ного органа» аудармасы «кеден органының лауазымды адамы » деп көсетілген, 
біздің ойымызша бұнда «лауазымды түлга» деген мағына орынды болады, се- 
бебі  заңнамадағы  басқа  сез  тіркестерінде  «лицо/лица»  «тұлға/түлғалар» деп
аударылған. 
^
Осындай  кагеліктер  кеден  заңнамасында  көп  кездеседі,  олардың 
барлығына талдау жасау керек. Қазақстан Республикасының Кедендік бақылау 
комитеті  өздерінің  нормативтік  актілерінің  аударылуы  соңғы  бес  жылдықга 
жоғары деңгейге жетгі, себебі уэкілетгі органның қүрамында арнайы бөлімше 
ішкі құжаттарды мемлекеттік тілге аударумен айналысады. Сонда жүмыс жа- 
сайтын  қызметкерлер  аударма  ісінің  мамандары  болып  табылады,  сонымен 
қатар  барлық аумақтық кеден  органдарына  ортақ және түсінікті  түрде  бола- 
тын құжатгарды, бұйрықтарды, нұсқаулықгарды, ережелерді аудару бойынша 
қызметтерін  атқарады.  Бірақ  бізге  түсініксіз  неге  кеден  органдары  өздерінің 
негізгі  заңдарын  өздері  аудармайды,  аударма  үрдісіне  қатыспайды  немесе 
аталған кателіктерді түзету мақсатында жоғары түрған уәкілетгі мемлекеттік 
органдарға үсыныстар жібермейді. 
|
Кеден  заңнамасының  аудармасындағы  мэселені  шешу  үшін  маңызды 
талаптардың  бірі  ретінде  аударылған  заңнама  жобасын  сараптамалардан 
өткізіп,  аудару  үрдісіне  қогамдық  үйымдарды,  ғылыми  мекемелерді,  осы 
саладағы мемлекеттік тілді жетік білетін ғалымдарды қатыстыру қажет. Сонда
140

мемлекетіміздің тек кеден ісі саласында ғана емес басқа да құқық салаларын 
да заңнамаларды мемлекетгік тілге аудару мәселелері арта түседі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1.  «Қазакстан Республикасындағы кеден ісі туралы» Қазақстан Республикасының 
кодексі: пракгикалық құрал. -  Ақтөбе: «Кеден-салық бюллетені», 2010. -  320 б.
2.  Кодекс Республики Казахстан «О таможенном деле в Республике Казахстан» 
от 30 июня 2010 г. -  Алматы: ТОО «Издательство «Норма-К», 2010. -  312 с.
Б. Есімсейтов, 
Қаржы полициясы 
академиясының
Ш
; 
профессоры,  ф.г.к.,  доцент
ЗАҢ М ӘТІНДЕРІНДЕГІ ТЕРМ ИН МӘСЕЛЕСІ
«Термин»  атауы  ұлт  тілінде  әр  кезеңде  түрліше  айтылып,  оның:  пэн 
сөз,  пән  атаулары,  аталым,  атау  сөз, термін,  термен, — деген бірнеше  балама 
нұсқасы қолданылған. Жиырмасыншы  ғасырдың басында жарық көрген мер- 
зімді  басылымдарда  «пэн  сөз»  түрінде  қолданылды.  Ахмет  Баитұрсынұлы, 
Халел Досмұхамедұлы т.б. бірқатар қазақ зиялылары осы атауды пайдаланда.
Кеңестік ортақ термин жасау саясаты кезінде «термин» сөзі қалыптасты. 
Тек бізде ғана емес сол замандағы 15 одақтас республиканың сөздік қорында да 
термин сөзі жаппай қолданыла бастады. Егемендік алған алғаш 90 жылдардың 
басына дейін «термин» барлық еңбектерде бірізді баламасыз қолданылды. Бір 
ғасырға жуық еш баламасыз бірізді қолданылып келген термин сөзін заман та- 
лабына сай, ұлтгық терминологияны дамытуда ұстанған қағидаттарға сәйкес 
ұлт тіліне аудару мәселесі көтерілген кезде ғалымдар, журналистер тарапынан 
«аталым, атау сөз, ұғым сөз» — деген бірнеше балама ұсынды.
Жалпы  терминтанудың  теориялық  және  практикалық  мәселелерін 
түбегейлі  заман  талабына  сай  жаңаша  зерделеудің  қажетгілігін  академик 
Ә.Қайдаров  мынадай  негізгі себеіггермен түсіндіреді:  «Бірінші себеп -  әрбір 
өркениетгі ел ғылыми-техникалық прогрестің айнасы іспетп терминологияның 
тап-түйнақгай  сындарлы  болуына ерекше  мән  беріп,  заман талабына сәйкес 
октын-октын  онын  бағыт-бағдарларын  анықтап,  үрдісін  байқап,  ширатып
шьшыктьфып  отыруға тиіс,  біз  де  енді  сондай  ел  санатына  жатамыз.  Екін-
141

ші себеп -  қазақ әдеби жазба тілі -  мемлекетгік тілдің негізі болса, термино- 
логия  мен ғылым тілі — оның жон  арқасы,  бүкіл рухани-мәдени  өміріміздегі 
жаңалықгардың  бэрін  сергек  сезініп,  сол  ыңғайда  өзгеріп  огыруға  бейімді 
қүбылыс, сондықган да мемлекетгік эдеби тіліміздің бүгінгі күйі мен ертеңгі 
жағдайы  терминологияның  реттілігімен,  жүйелілігімен,  тұрақгылылығымен
жэне қолданыс аясының кеңдігімен олшенеді» [1,3].
Ұлтгьщ  терминнің  табиғатын  зерттеп  жүрген  тілші  Ш .Қүрманбайүлы 
термин  баламасы ретінде үсынылып жүрген  эр созді жеке-жеке талдай  келе, 
оз  ойын  «Термин  -   атауын  озгеріуді  үсынушьшардың  оған  тағатын  негізгі 
«міні»  оның  кірме  сөз  екендігі.  Біз  үлт  тіліндеғі  термин  шығармашылығын 
толық  қолдаймыз.  Ұлттық  терминқорымызды  қалыптастыруда  қазақ  тілінің 
лексикалық  байлығы  мен  созжасам  тэсілдерін  барынша  тиімді  пайдалану 
қағидатын  бірінші  орынға  қою  қажет деп  санаймыз.  Алайда тіліміздегі  кір- 
ме  сөздердің  бэрін  төл  сөзімізбен  алмастыру  жэне  алдағы  уақьгхта  шет тіл- 
дерінен  сөз  қабылдамау  мүмкін  емес  екендігін  түсінуге  тиіспіз.  Сондықган 
да  «термин  »сөзінің  қолданьша  бергені  жон.  Ал  «термін»  түрінде тіліміздің 
дыбыстық жүйесіне икемдеп алайық деген үсыныспен келісуге негіз бар» -деп
білдіреді [2,  16]. 
' 
1 
Щ
Сонымен термин -  белгілі бір  салада тұрақгы қолданылатын,  нақты бір
ұғымды  сипаттайтын  сөз  немесе  соз  тіркесі.  Термин  болмыс  пен  шындық 
қырларын,  ұлттық  танымды,  әлеуметтік-қоғамдық  қатьшастарға  қатысты 
белгілі  бір  ұғымды  нақты  бейнелеуге  тиіс.  «Термин  дегеніміз  -   негізінен 
арнайы  ұғымдар,  түсініктер  атауы  немесе  термин  -   бұл  арнаулы  қолданыс 
саласындағы ғылыми немесе ондірістік-технологиялық ұғымның агауы жэне 
дефинициясы  (тиісті  ұғымның  анықтамасы)  бар  сөз  немесе  создер  тіркесі. 
Ерекше қызметіне байланысты кез-келген сөз термин бола алады» [3, 255].
Кез-келген термин -  ұлт тілінің сөздік қорындағы реестр (эліпби ретімен 
жазылған) созге жатады. Бірақ эрбір сөз термин бола алмайды. Тек сөз ерекше 
қызметіне байланысты термин бола алады.
Термин  жасауда  асығыстық,  жауапсыздық,  ізденбеушілік  танытпай 
керсінше  кешегі  Ахметтер  ұстанған  талғампаздық,  танымдық,  жауапкер- 
шілік (оқырман, ұрпақ алдындағы) бағытты ұстанып тіл тазалығына аса көңіл 
бөлуіміз  керек.  Бұл  мәселенің  айтылып  жүргендігі,  элі  де  айтылатындығы 
белгілі жай. Дегенмен, «айта-айта Алтайды, Жамал апам қартайды» дегізбей- 
тіндей ұлттық терминтануды дамытуда тілші  ғалымдар  мен  сала мамандары 
біріге  отырып,  білім  салалары  бойынша  салалық  термин  сөздіктер  жасап, 
оларды  үнемі  жаңартып  отыруы  қажет,  себебі  кез-келген  сөздік  оқушының 
(ізденушілердің,  студентгердің,  оқьфманның,  тыңдаушының)  коммуникатив- 
ті  білімін  толықтьфады.  Салалық термин  сөздік  мамандардың  арнайы  курс- 
тар  шеңберінде негізгі терминдерді  бекітуге жэне түсінуге мүмкіндік  береді. 
Салалық термин -  белгіл і бір салағатән, сол саланың арнаулы мәтіндерінде кез-
142

десетін терминдер жүйесінің мүшесі. Заң терминдері салалық терминтануцың 
нысаны.  Яғни, Конституция,  кодекс,  заңдық күші бар нормативтік-құқықтық 
актілер,  т.б.  құқықгық  мәтіндерде  қолданылатын  сөздер  заң  терминдері
жүиесін құраиды.
Термин сөздердің мағынасын дұрыс түсіну, оны орынды қолдану арнайы 
мәтіндердің дұрыс құрылуының кепілі. Арнайы мәтінде дұрыс ұғындырылған 
термин  -   тілдің  кәсіби  дамуына,  оқушының  біліммен  қарулануына,  дұрыс 
шешім  қабылдауына  көмектеседі,  себебі  заң  мәтіндері  басқа  мәтіндерден 
заңдық күші және міндеттеу қызметімен ерекшеленеді.
Дегенмен,  заң  тілінің  барлық  жазбаша  түрінің  өзегі  болып  табылатын 
терминдерді  дұрыс  және  қате  түсіндірумен  байланысты  мәселелер  бүгінгі 
күні де күн тәртібінен түспей отыр. Қолданыстағы заң мәтіндерінде кездесіп 
жүрген терминдік  ала-құлалық жойылар  емес.  Мәселен,  ҚР  Конституциясы, 
ҚР «Прокуратура туралы» заңы, ҚР ҚІЖК-нің мәтіндерінде «Қылмыстық ізге 
түсу» ұғымы эртүрлі терминдермен түсіндіріледі.
Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  бірінші  бөлімінің  83-ба- 
бында  «Прокуратура  сотга  мемлекет  мүддесін  білдіреді,  сондай-ақ  заңмен 
белгіленген  жағдайда,  тәртіпте  және  шекте  қылмыстық  қуғындауды  жүзеге 
асырады»  деп  түсіндірілсе  [4,  32],  ҚР  «Прокуратура  туралы»  (1995  ж.  21 
желтоқсан)  заңының  оныншы  тарауында  «Қылмыстық  ізге  түсу»  ұғымы 
«Қылмыстық  қудалау»  деп  аталған  және  осыған  сәйкес  аталмыш  тарау 
баптарының мәтіндерінде «қудалау» терминімен бершген [5, 36].
ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 7-бабында осы бапта кездесетін кей- 
бір ұғымдарға түсініктеме берілген. Осы баптың  13-тармағында «қылмыстық 
ізге  түсу»  ұгымына түсініктеме  бершген,  бірақ ол  басқа термин  арқылы  си- 
патталады.  Ол  төмендегіше  баяндалған:  «қылмыстық  ізге  түсу  (айыптау)
-   қылмыстық  заңмен  тыйым  салынған  әрекет  пен  оны  жасаған  адамды, 
сонғысының  қылмыс  жасаудағы  кінәлілігін  анықтау  мақсатында,  сондай-ақ 
мұндай адамға жаза немесе  өзге деп  қылмыстық-құқықтық ықпал  ету шара- 
ларың  қолдануды  қамтамасыз  ету  үшін  айыптау тарабы  жүзеге  асыратын  іс 
жүргізу қызмет»  [6,  5].  Қылмыстық іс жүргізу кодекстің барлық баптарының
мәтіндерінде «ізге түсу» термині қолданылған.
Қылмыстық іс жүргізу кодексі  қолданысқа  1998 жылдың  1  қаңтарында
енгізілді. Осы уақыт аралығында оған көптеген өзгертулер мен толықтырулар 
енгізілгенімен,  бүгінге  дейін  заң  мәтініндегі  қателердің  сақталуы
жалғасуда.
Мысалы, 37-баптың бірінші тарауы «Қылмыстық іс қозгауға болмайтын, 
ал  қозғалған  іс тоқтатылуға тиіс  жағдайлар»  [6,  14]  деп  аталады.  Осындагы 
«тоқгату» сөзі  қазақ тілінде тоқтату, тоқтау дегенді  білдіреді.  Ал қылмыстық 
іс  жүргізуде  бұл  термин  алдын  ала  тергеу  жүргізу  барысындағы  уақытша 
үзіліс дегенді білдіреді.  Қарастырылып отырған  іс жүргізу институты  ҚІЖК-
143

тің 50-бабымен реттелген және «Қылмыстық іс бойынша іс жүргізущ тоқтата 
тұру» деп аталады [6,20]. 
в
Тоқгау-бұл алдын алатергеудітоқтатудыңтүрі және ол Қылмыстық іс жүргізу 
кодекстің  51-бабында ретгелген [6,20]. Бұл бап «Қылмыстық істі қысқарту» деп 
аталады.  Жоғарыда айтылғандардан  «тоқгату»  және  «қысқарту»  ұғымдарының 
ара-жігінің  дұрыс  ашылмай  қолданылып  жүргендігше  көз  жеткізуге  болады. 
Қолданыстағы  заң  мәтіндерінен  осындай  мысалдарды  көптеп  кездеспруге  бо- 
лады. Айтылған қателіктер қолданыстағы заң терминдері сөздікгеріқде, екі тілді 
аударма сөздіктерде де кездеседі. Оған мағыналық ара-жіп ашылмай бір үғымды 
білдіретін әргүрлі терминдерді келтіруге болады. Мысалы, татуласу -  ымырала- 
су — бітісу; қасақана — әдейі — біле тұра — кәнігі — әдейілеп — ниетпен.
Жоғарыда  баякдалғаи  мәселелердің  негізінде  қазақ  терминтану  іліміне 
өзіндік үлес қосқан ғалымдарымыздың тұжыр ымд арын басшылыққа ала оты- 
рып,  құқық  қорғау*  кеден  салаларындағы  салалық  терминдерді  бірізділікке
түсіру мәселесін шешу керек.
Осы бағытта тшші ретінде заң саласы мамандарьша термин жасауда не-
гізгі құрал ретінде пайдалануғз болатын тілшілер жасаған негізгі қағидаларды 
ұсынуды  жөн  көріп  отырмын.  Біріншіден — терминдер дұрыс  жасалуы  үшін 
дыбыстар  жүйесінің  анықталғандығы,  олардьщ  бір  мэнді  болғандығы  жэне 
сөздердің жазылу емлелерінің анықталғандығы шарт.
Терминнің негізгі қасиеттері:
¥ ғы м   атауы  болуы  — белгілі  бір  сала ұғымының  заттық  атауы ретінде
қолданылуы, 
мысалы,  ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАЗА.
Ғы лы ми аны қтам асы ны ң болуы -  ұғымның басты белгілерін қамтитын
дэл ғылыми анықгамасының болуы, 
мысалы,  "Қылмыстъщ жаза

жүктеу/скачать 12,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: