С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009
жүктеу/скачать 7,49 Mb. Pdf көрінісі
|
| Мəдениеті. Ерте орта ғасырларда Орта Азия мен Закавказье
халықтарының жоғарғы дəрежедегі мəдениеті қалыптасты. IV—V ғасырларда олардың əрқайсысының дербес жазулары қалыптасты, өз оқымысты жазушылары шықты. 396 жылы (405 жыл деп те ай- тылады) Месроп Маштоц армян алфавитін жасады. VII ғасырда Анания Ширакаци «Сұрақтар мен жауаптар» деген есеп кітабын жазды. Ғұмырнамалық, тарихи, діни əдебиет өркендеді. IX ғасыр- да жазылған Г. Нарекацидің «Қайғылы жырлар кітабы» деген лирикалық-философиялық поэмасының арқауына армян қайта өрлеу идеясы алынды. Армян халқының шет елдіктер үстемдігіне қарсы ерлік күресін жырлайтын көрнекті əдеби ескерткіштің бірі «Давид Сасунский» 64 65 дастаны. Ол 851 жылғы армяндардың арабтарға қарсы көтерілісін баяндайды. Дастан шамамен 939 жылы жазылған. Армян ақыны Мовес Хоренаци (шамамен 410—483) «Армян тарихы» деген еңбек жазган. Онда армяндардың арғы атасы Айктен бастап, Аршакилердің құлдырауына дейінгі тарихты қамтыған. Əзербайжандағы алғашқы мектептер туралы мəліметтер V- ғасырға жатады. VII ғасырда мешіттерде мектептер ашыла бастады. Əзербайжанның батырлық дастандарының ішіндегі ең көрнектісі — «Көроғылы». Бұл дастан Таяу Шығыс, Орта Азия елдерінде кең тараған. Ерте орта ғасырлардағы грузин мəдениеті шығыс халықтары мен грек-рим мəдениеттерімен араласу нəтижесінде қалыптасты. Грузияда IV ғасырдың бірінші жартысында жоғарғы шешендік мектебі — Колхида академиясы құрылды. V ғасырда шіркеулер жанынан алғашқы мектептер ашыла бастады. Х—ХІ ғасырларда алғашқы жоғары оқу орындары — Галат, Икалтой академиялары дүниеге келді. V—XI ғасырларда шіркеулік діни əдебиет дамыды. Орта Азияда хорезм, согды, руни алфавиттері болды. VII ғасырдың аяғына қарай араб алфавиті үстемдік құра бастады. Жергілікті ақын-жазушылардың, тарихшылардың, т.б. оқымыстылардың шы- ғармалары араб тілінде жазылды. Əбу-бакр Наршахи (899—959) «Бұхараның тарихын» жазды. Оны 1128 жылы əл-Кубави тəжік тіліне аударды. Орта Азиядағы саманилер билігі кезінде тəжік-парсы классика- лық поэзиясының негізін қалаушы Рудаки Абу Абдаллах Жапар (860—941) өзінің əлемге əйгілі касыдалары мен рубайларын жазды. Ұлы тəжік-парсы ақындарының бірі Фирдоуси Əбілқасым /932 (935, 940) — 1020 (1030)/ Дакики деген ақын бастап жазған «Шахнамэ» поэмасын аяғына жеткізді. Ол поэма тəжік, парсы халықтарының ұлттық дастаны, əлемдік маңызы бар əдеби ескерткіш. X ғасырда аты-жөні көрсетілмеген тəжік географы «Худуд аль-əлем» («Əлемнің шекаралары») деген еңбек жазып қалдырған. IX ғасырда матема- тика мен астрономия саласындағы еңбектерімен түркі халқының көрнекті ғұламасы Ахмед əл-Фергани белгілі болды. Математик Мұхаммед ибн Мұса əл-Хорезми /IX/ логарифмдерді жасады. Əбу Насыр əл-Фараби /X ғасыр/ Шығыстың ең ірі философтары- ның бірі болды. Данышпан ойшыл, əрі ғалым Əли ибн-Синаның / Авиценнаның/ (988—1037) қызметінің зор маңызы болды. Ол ме- дицина, филисофия, физика жəне т.б. ғылымдар саласында жүзге жуық кітаптар жазды. Əсіресе оның «Емдеу ғылымының каноны» жəне «Емдеп жазу кітабы» деген еңбектері айрықша белгілі. Ол «шейх-ур-райс», яғни «Медицина падишасы» деген зор құрметке ие болған. Хорезмнен шыққан ұлы ғалым Əбу-Райхан əл-Бируни (973- 1048) жаратылыстанумен, астрономиямен, математикамен, геогра- фиямен, тарихпен шұғылданды. Ə д е б и е т т е р: 1. Ирмияева Т. Ю. История мусульманского мира.— Пермь, 2000. 188 б. 2. Қазақтың көне тарихы.— Алматы, 1993.— 144—145 бб. 3. СССР тарихы. I том.— Алматы, 1970.— 83—89 беттер. 4. Всемирная история. Т III.— М., 1957.— 126—139 бб. 5. Гафуров Б. Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история.— Душанбе, Ирфон, 1989. 6. История Востока. Т. 2: Восток в средние века.— М.; Восточная литература РАН, 1995.— 34—41; 60—66 бб. 7. Васильев Л. С. История Востока: В II-х т. Т. I.— М.: Высшая школа, 1998.— 259 б. 8. История Узбекской ССР. В 4-х т. Т. I.— Ташкент, 1967.— 165— 174 бб. 9. Очерки истории Грузии. В 8 т. Т. II.— Тбилиси, 1988. жүктеу/скачать 7,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|