С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

332
333
Бенгалиядан басқа жерлеріндегі азық-түлік рентасының ақшалай 
рентамен ауыстырылуы болды.
Реформа алғашында шаруалар жағдайын біраз жеңілдетті. 
Бірақ ақшаға деген мұқтаждық бірте-бірте шаруаларды өсімқорлар 
қанауына душар етті. ХVІ ғасырдың соңғы ширегінен бастап сау-
да — өсімқорлық капиталдың үнді деревнясына енуі күшейе түсті. 
Егін бітік шыққан жылы оның құны түсіп кетіп отырды, ал ақшалай 
салықты бұрынғы мөлшерінде төлеу керек болды. Сөйтіп, егіннің 
мол өнімі шаруаларды байытудың орнына, керісінше, күйзеліске 
ұшыратты.
Салық реформасы əкімшілік аппаратты орталықтандыруды 
күшейтті, феодалдық мемлекеттің жерге меншігін нығайтты. 
Феодалдық рентаны натуралды салықтан ақшалай салыққа көшіру 
жерге феодалдық меншіктің бұл түрін əлсірету қаупін тудырды. 
ХVІ ғасырдың соңғы ширегінде Индия деревнясына ақша-тауар 
қатынастарының енуі онан əрі үдей түсті. Осы негізде деревня 
қауымының ішіндегі мүлік жəне жер үлесі жағынан теңсіздік ұлғая 
түсті.
Феодалдық қанаудың өсімқорлық шырмауымен жалғасуы сал-
дарынан шаруалардың көпшілігінің күйзеліске ұшырауы тікелей 
өнім өндірушілер мен феодалдардың ара қатынасын шиеленістіре 
түсті. Бұл шиеленіс моғолдар державасын əлсіретті. Шаруалардан 
ақшалай төлемді талап еткен Акбардың салық жүйесі бара-бара де-
ревня қауымының ыдырауына ықпал етті.
Мемлекеттік феодалдық меншіктің үстемдігі жағдайында жер 
иеленушіліктің негізгі түрі джагир болды. 100 мың гектарға дейін 
жер иеленуге рұқсат етілді. Бірақ бұл жер иеленушілік мұраға 
берілмеді, тек қызмет етіп жүрген кезде берілді. Қызметті нашар 
істеп, үкімет үмітін ақтамағандар жер иеліктерінен айрылатын. Орта 
есеппен бір жерді иелену мерзімі  Акбар билігі  тұсында 10 жылдан 
аспады. Шахтың рұқсаты бойынша джагирдың иеленушісі сол жер-
де отырғандардан өз пайдасы үшін алым-салық жинап ала алатын 
болды. Жер иеленуші джагирдар өз қол астындағы шаруалардың 
5—10 жыл болса да, шексіз бастығы, əміршісі болды. Шаруаларды 
еріксіз жұмысқа («бегар») салды, (жол, канал, сарайлар салу үшін), 
өз  жеке  басының  пайдасы  үшін  де  жұмысқа  салды,  «абваба»  деп 
аталатын қосымша салық жинады. ...
Ең құдіретті джагирлардың жылдық табысы 250, 300, тіпті 600 
мың рупий болды. Бірақ бұл табыстың 2/3, 4/5 бөлігін жагирлар жал-
дамалы əскер ұстауға жұмсады. Əскер саны жагирлардың атағына 
сай (жүзбасы, мыңбасы, 5, 10 мындық басшы...) құрылды. Қосымша 
салық  жинап алғанда да, жиналған алым-салықты жарату кезінде 
де жагирлар заңның қоятын шегіне бағынбады. Дегенмен джагир 
қызмет бабы бойынша берілетін уақытша иелік болып қалды. Шах 
қашан  қайтып  аламын  десе  өз  еркі  болды.  Жагирлар  өліп  кетсе, 
оның барлық байлығы, гаремдегі əйелдерінің қымбат əшекейлерін 
қоса, моғолдар державасының меншігіне көшетін болды. Байлығын 
балаларына беруге, немесе өз өндірісін кеңейтуге жұмсай ал-
мағандықтан, жагирлар ұланғайыр қаржыны сəн-салтанатқа ысы-
рап етті (өзіне қызметкерлер ұстауға).
Ірі жагирлар ұлы моғолдар державасындағы феодалдардың үстем 
тобын құрды. Олардың шах үкіметіне деген көзқарасы əрқилы бол-
ды. Акбардың экспансиялық саясаты жагирларға берілетін жер 
көлемін ұлғайтып отырды. Моғолдардың басқыншылық соғыстары 
жагирлер мүддесі үшін жүргізілгендіктен, олардың тарапынан 
қолдау тауып отырды. Күшті шах үкіметі феодал-жагирлердің 
иеліктерін  сыртқы  жаудан  қорғады,  шаруалар  толқуларын  басып 
отырды; ал сауда жолдарының қауіпсіздігі оларға көп табыс пайда 
келтіріп отыратын коммерциялық операцияларға қатысып отыруға 
мүмкіндік берді.
Тіпті рентаны да мемлекеттік салық аппараты жинап отыр-
ғандықтан шаруашылық жұмыстарынан еш қам жемейтін жагирлер 
той-думанды, тоғышарлық өмір сүріп жатты. Мұндай өмір олардың 
феодалдық жер иеліктерінің шектелуіне қарсы наразылықтарын 
туғыза қоймады. Бірақ жагирларға сепаратизм тəн болды. Олар 
уақытша қожа болудан тұрақты қожа болуға, өз иелігіндегі жер-
ден түсетін табыстың бəрін өз қолында ұстап қалуға, керек болса 
моғолдар державасынан бөлініп кетуге де тырысты.
Акбардың патшалығы кезінде бірнеше рет жагирлар бүлігі 
болған. Олардың наразылығы əсіресе қазынадан айлық алатын 
əскербасыларды жагирлардың орнына тағайындамақ болған кез-
де  күшейе  түсті.  Жагирлар  оларға  жер  иеліктері    елдің  түкпір-
түкпірінен берілгенде де, бір иеліктен екінші иелікке қайта-қайта 
ауысуға мəжбүр болғанда да, олардың контингенттерінің жағдайын 
жиі-жиі тексеріп отырғанда да шыдады.
Олардың шыдамы жагир жүйесін жоюға əрекет жасалғанда 
мүлдем таусылды. Олар 1580—1582 жж. ірі бүлік жасады. Бұл 
бүлік  моғолдар  державасының  құрып  кету  қаупін  туғызды.  Бұл 
билік əскери күшпен емес, саяси шарамен басылды. Пенджабтағы 
моғолдық қолбасшы Шахбаз-хан бүлікшілерге қарсы күрес кезінде 

334
335
Акбарды жақтаймын дегендерге жагирді кеңінен үлестіріп берді. 
Акбардың өзі де жагирларға арқа сүйеу керектігін түсініп, олардың 
талабын орындауға келіскенде ғана бүлік басылды. Сөйтіп Акбар 
жагирлық жүйені жоя алмаса да өзінің орталықтандырылған билігін 
күшейтуде, ірі фаодалдардың дербестігін шектеуде айтарлықтай 
табысқа қол жеткізді.
Дегенмен жагирлық жүйе шаруашылықтың дамуына ықпал 
етпей, керісінше, кедергі жасады. Себебі жагирлар ертеңгі күніне 
сеніммен қарай алмады, шаруашылықты жақсы басқаруға мүдделі 
болмай, тезірек жəне көбірек салық жинап алып,  оны ойын-сауық, 
той-думан, сəн-салтанатқа жұмсауға асықты. Оларды шаруалар 
күйзелісі толғандырмады.
Индустар мен мұсылмандардың ынтымағын нығайту арқылы 
шах Акбар өз билігін едəуір нығайта алды. Діні  бөлектер үшін са-
лынатын джизия салығын жою, индустық діни мекемелерге жер 
үлестіру, мұсылмандармен қатар индустарды да үкімет билігіне 
орналастыру Акбардың халық арасындағы беделін өсіріп, билігін 
нығайтуға үлес қосты.
«Бір ғана тақсыр — бір дін» принципін жүзеге асырмақ болып, 
Акбар 1582 жылы «құдайшыл наным» деген жаңа діни бағытты жа-
риялады. Ол дін ислам, индуизм, парсизм жəне джайнизм діндерінің 
жиынтығы болды. Жаңа діннің басшысы — заирлы билік пен діни 
билікті бірге атқарған Акбардың өзі болды. Бұл шарамен өз қол 
астындағы пенделерінің арасындағы діни ала ауыздықты жоюға 
күш салып бақты. Бұл реформаны жүргізу барысында Акбар ислам-
ды үстемдік етуші дін ретінде сақтап қалуға күш салған мұсылман 
дінбасыларын тəркілеуден де тайынбады. 
Акбардың баласы Жахангер (1605—1628) мен немересі Шах-Жа-
һан (1628—1656) басқыншылық соғыстарды онан əрі жалғастырды. 
1633 жылғы өте қымбатқа түскен соғыстың нəтижесінде Ахмеднагар 
сұлтанаты қосып алынды. Осы соғыс кезінде моғол əскерінің 
жауынгерлік қабілетінің төмендеп кеткендігі байқалды. Канда-
гарды парсылықтар басып алды. Шах-жаханның бұл шекаралық 
бекініс, əрі маңызды транзиттік сауда орталығын қайтарып алу 
үшін жасаған үш əрекеті сəтсіз аяқталды.
Дели сарайы еуропа саяхатшыларын тамсандырған сəн-сал-
танатқа бөлене берді. Бірақ Ұлы Моғолдар державасы өзінің 
құлдырау  сатысына  аяқ  басқан  еді.  Пельсарт  бұл  мемлекетті 
бекерден-бекер «топырақ аяққа сүйенген алып» деген жоқ. Ал 
Бернье өзінің Кольберге жіберген мəліметінде моғолдардың на-
шар қаруланғанын, қимылы сылбыр сансыз көп əскерін пикард 
мушкетерлерінің бірнеше полкымен-ақ талқандауға болады деді.
Моғолдар державасының құлдырауы Ұлы елді отарға ай-
налдырып, оның 150 миллиондық халқын тонау үшін барлық 
мүмкіндіктерді пайдалануға тырысқан еуропалықтардың Индияға 
кіруінің күшеюімен тұспа-тұс келді. ХVІ ғасырдың аяғы, ХVІІ 
ғасырдың басында голландтар мен ағылшындар Үнді мұхитының 
жағалауында өздерінің сауда факторилерін құрды, кейін ондай 
факторилерді елдің ішіне қарай жылжыта берді.

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: