С. Ə. Тортаев орта ғасырлардағы азия жəне африка тарихы алматы 2009

204
205
Ол кезде Мауераннахрдағы саманилер Шығыстан қауіп төндірген 
қарахандықтармен күресіп жатқан еді. Селжуктер саманилер 
жағында шайқасып, жеңіліс тапты. 999 жылы саманилер мемлекетін 
қарахандар басып алды. Селжуктер енді қарахандар жағында 
ғазнауиларға қарсы соғысты.
1008 жылдан бастап селжуктер ғазнауилердің қорғауында бол-
ды. 4000 түрікпен  селжуктеріне Амудариядан өтіп, Серахс пен 
Авиберда (қазіргі Түркмения) маңында қоныстануына рұқсат 
берілді.  Тарихшылар  Махмұд  сұлтанның  бұл  ісін    үлкен  ағаттық 
деп санайды.
Селжуктер Хорасанға қоныстанғаннан соң жергілікті халыққа 
зəбір көрсете бастады. 1025 ж. ғазнауилар селжук ибн Тугактың 
үлкен ұлы Исраилды (ол Шағрыл-бек, Тоғрыл-бектің əкесі еді) 
тұтқындап, түрмеде өлтірді. 1028 ж. Махмұд Ғазнауи селжуктерді 
Хорезмге қуып тастады. Бірақ 1030 ж. билік үшін күрес кезінде 
Масуд Ғазнауи Селжук түріктерін өз жағына тартты. Солардың 
көмегімен 1031ж. қаңтарда таққа отырды. Селжуктер Балхан (Балх) 
тауына қоныс тепті.
1035  ж.  селжук  ибн-Тугактың  баласы  Мұса  ибн  Селжук  пен 
немелері Дауд Шағрыл-бек, Мұхаммед Тоғрыл-бектер бастаған 
түріктер Амудария өзенінен өтіп, қазіргі Түркмения жеріне қоныс 
тепті. Олар Масуд Ғазнауиден Ниса мен Ферав жерлерінен мал-
дарын бағып, көшіп-қонып жүретін жайылым сұрады. Ақысына 
əскери қызмет  атқарып, салық төлеп тұруға міндеттенді.
Ғазнауилердің əмірі Хорасаннан айырылып қалудан қауіптеніп, 
1035 жылғы жазда селжуктерге қарсы əскер жіберді. Бұл кез-
ге қарай күшейіп алған селжуктер ыңғайын келтіріп сұлтан 
əскерін талқандады. Мұса, Тоғрыл-бек пен Шағрыл-бектер Масуд 
Ғазнауимен келісім шартын жасап, қоныстанған жерлеріне қоса 
Дахистан (қазіргі батыс жəне оңтүстік Түркмения) облысын иемде-
не тұруға алды.
1038 ж. Масуд Ғазнауи селжуктік түріктерге қарсы Сюбашы 
басқарған əскер жіберді. Серахс маңында селжуктер бұл əскерді 
де талқандады. Тоғрыл-бек Нишапурде сұлтан деп жарияланды. 
Теджен өзенінің бойындағы Дих-и Базарген аулының маңында қан 
төгіс  шайқас  болды.  Біраз  үзілістен  кейін,  1039  жылдың  қысында 
соғыс қайта жалғасты. Сол жылғы қараша айында Масуд Тоғрыл-
бекті Нишапурден қуып шықты.
1040 ж. сəуір айында Масуд селжук түріктеріне қарсы кезекті 
жорығын бастады. Мамыр айында Данденакан қамалында  шешуші 
шайқас болып, ғазнауилік əскер талқандалды, Масудтың өзі əрең де-
генде аман құтылып шығып, Гератқа қашты. Данденакандағы жеңіс 
Батыс Азияда селжуктік түріктер мемлекетінің өмірге келгенін жа-
рия етті.
Тоғрыл-бек 1040—1050 жж. аралығында Хорезмді, бүкіл  Иранды, 
Əзербайжанды, Күрдістан мен Иракты басып алып, өз билігін орнат-
ты. 1049 ж. Арменияны жаулау басталды. 1055 ж. Бағдад қаласы да 
селжуктер қол астына  көшті. Аббастық халиф Қайым Тоғрылбекке 
«сұлтан»  атағын  беріп,  екі  жылдан  кейін  «Шығыс  пен  Батыстың 
патшасы» деген атағын бекітті.
Тоғрыл-бектің мұрагері Алып Арыслан /1063—1072/ кезінде, 1064 
жылы Армения басып алынды. 1071 жылы селжуктер Манцикерт 
маңында византиялықтарды жеңді. 1071 жəне 1081 жылдар 
аралығында сельжуктер Кіші Азияны, т.б. жерлерді жаулап алды.
Мелік-шах сұлтан /1072—1092/ тұсында сельжуктер мемлекеті 
өзінің саяси қуаттылығының шырқау шегіне жетті. Бұл кезде олар 
Грузияны, қарақандар мемлекетін басып алды. 1077 ж. Рум сұлта-
наты құрылды. 1081 жылдан бастап оның астанасы Никей (қазіргі 
Изник) қаласы болды. Сонымен қатар бұл сұлтанның билігі кезінде 
феодалдық бытыраңқылық та орын алды: сельжуктер басқарған 
бірнеше сұлтандықтар құрылып, олар орталық өкіметке номинал-
ды ғана тəуелді болды. Олар: Керман сұлтандығы  /1041—1187/, Рум 
/1077—1307/, Сирия /1094—1117/ сұлтандықтары. Бірінші кресшілер 
жорығынан кейін /1096—1099/ сельжуктер Палестинадан, кейінірек 
Сириядан, Кіші Азияның теңіз жағалауларынан, Грузиядан айы-
рылды.
1118 жылы Селжуктер мемлекеті Мелік-шах балаларының 
арасында бөліске түсті. Санжардың үлесіне астанасы Мерв /
Мары/ болған шығыс облыстары, Махмудтың үлесіне — Батыс 
Иран мен Ирак тиді. 1141 жылы қарақытайлықтардан жеңілген 
Санжар  Орта  Азиядағы  билігінен  айырылды.  1153  жылы  балх-
тық оғыздар көтеріліске шығып, Марыны, Нишапурды, Тусты, т.б. 
Хорасан қалаларын талан-таражға салды. Санжар өлген /1157/ соң 
Хорасандағы «Ұлы селжуктер» билігі жойылды. 30 жылға созылған 
феодалдық өзара қырқысулардан кейін Керманды, Хорасан мен 
Батыс Иранды хорезмдықтар басып алды. Сельжуктер тек Кони 
сұлтандығын ғана сақтап қалды. Кони /Рум/ сұлтандығының  қуаты 
əсіресе Алад-дин Кей Қуат /1219—1236 жж./ сұлтанының тұсында 
күшейді. Ол Қырымға жорық жасап, қыпшақтарды жеңді, олардан 
Судак қаласын тартып алды.

206
207
1239 ж. Баба Исхак басқарған көтеріліс болды. Олар сұлтан 
жіберген əскерді жеңіп, Амасью қаласын басып алды. Сұлтан ІІ- Кей-
Хосроу көтерілісті əрең басты. Көтеріліс сұлтанатты əлсіретті. 1243 
ж. моңғолдар  Кесе-даг маңында селжук əскерін талқандады. Кей-
Хосроу ІІ — «монғолдың ұлы ханына» вассалдығын мойындады. 
1307 ж. Рум (Кони) сұлтандығы  монғолдарға бағынышты бірнеше 
бейлікке бөлініп кетті.  Сол бейліктің (округ) бірі — Осман бейлігі 
1299 жылдың аяғында құрылған Осман түріктері мемлекетінің 
ядросы болды.
Османның  арғы  атасы  Сүлеймен-шах  бастаған  түріктер  мон-
ғолдар шапқыншылығы кезінде, яғни  ХІІІ ғасырдың  20- жылда-
ры Хорасан жақтан қашып келген оғыздық тайпа өкілдері болатын. 
Бірақ  сол ғасырдың 40- жылдары монғолдар Кіші Азияға да жеткен 
еді. Солармен шайқастағы ерлігі үшін селжук түріктерінің сұлтаны 
Хорасаннан келген түріктерге Византиямен шекаралас эпиктеттік 
Фригиядан (Сакария өзенінің алқабы) жайылымдық жер сыйлаған 
болатын.  Ол  Фригияның  орталығы  Сөгет  елді  мекені  болды.  Осы 
Сөгетте Сулеймен шахтың баласы Ертоғрылдың отбасында 1258 ж. 
болашақ билеуші əулет атын алған Осман өмірге келді.
Осман І — Ғази əкесі Ертоғрылдан өз үлесіне тиген бейлікте 
1282—1324 жж. билік құрды. Оның бейлігі 1299 ж. тəуелсіздігін 
жариялап, 1307 жылдан бастап эмират деп аталды. Осман əкесінен 
қалған  мұраны  Кіші  Азиядағы  Византия  империясының  есебінен 
ұлғайтқан болатын. Ал Османның баласы Орхан (1326—1359) Бурса 
мен Никеяны басып алып, көрші Караси мемлекетін бағындырды. 
Орхан эмираттың астанасын Бурса қаласына көшірді. Сөйтіп, 
Орханның тұсында Византияның  Кіші Азиядағы иеліктері түгел 
дерлік Осман эмиратына қосылды да, ол империяға айнала баста-
ды.
Орхан жақсы қаруланған, қатаң тəртіпке бағынған атақты 

жүктеу/скачать 7,49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: