Құқықтық құбылыстарды тану, білу және оларды практика-

II  б   ө   л  і  м
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҮҚЫ Қ  НЕГІЗДЕРІ
1. Конституциялық күкык:  угымы, пәні.  Казакстан Республи- 
касынын Конституцнясы
2.  Қазақстан Республнкасы қогамдык күрылысының консти-
туимялык негіздері
3. Казакстан Республикасы сайлау жүйесі,  үғымы, кагидатта-
ры,  сайлау органдары
1.  Конституциялық күқық: үғымы, пәні.
Қазақстан Республикасының Конституциясы
Конституциямен бекітіліп, реттелетін  қоғамдық қатынастар 
маңызды  болғандықтан,  конституциялық  құкык,  Қазакстан 
құкық  салаларының  арасында  жетекші рол  аткарады.  Құқық 
жүйесіндегі конституциялық кұқыкгың ж етекшіраіііөменя&гі
мәселелер арқылы көрінеді:  біріншіден,  конституциялык кұқык 
қоғам мен мемлекет құрылысының негізгі  қағидаларын құқық- 
тык нысанда бекітеді; екіншіден, конституциялық құқық барлык 
қоғамдык үрдістерді  басқарудың жалпы негіздерін  анықтайды; 
ушіншіден,  конституциялык  құқыктың  нормалары  құқықтық 
актілердің түрлерін, оларды қабылдайтын органдарды, акгілердің 
заңдық күштерінің ара салмағын анықтайтындықтан, конститу- 
циялык кұкыктың нормалары кұкықгың жасалу үрдісін ретгейді.
Конституциялық құқық ғылымы қоғамдық ғылымдар жүйе- 
сіне жататын заңғылымдарының құрамдас бөлігі. Конституция- 
лык  қүқық  ғылым  болғандыктан  оның  өзіне  тән  окытылатын 
пәні, зерттейтін объектісі, әдістері, деректік негіздері бар. Конс- 
титуциялық кұкық салалық заң ғылымдарына кіреді.  Конститу- 
циялық кұкық ғылымы  -  конституциялык кұрылыстың инсти- 
туттарында бекітілген мемлекеттік-құкыктықжәне мемлекеттік 
биліктің іске асырылуы байланысты болатын — ерікті қоғамдық 
катынастардың дамуы заңцылықгары жайындағы еылыми білімдер 
жүйесі.  Конституциялық кұқықтың ғылыми жүйесіне:  1)  конс- 
титуциялық  құкыктың  құқық  саласы  екендігі  жайындағы 
білімдер; 2) Қазақстан Республикасы Конституциясының мөні, 
мазмұны, құрылымы жайындағы білімдер; 3) Қазақстан Респуб- 
ликасы конституциялық құрылысының негіздері ж әне олардың 
қоғамдағы үстем қатынастармен карым-катынасы жайлы білім-
44

дер; 4) Кдзакстан Республикасы азаматынын, адамнын кұкыкта- 
ры  мен бостандыктары туралы  білімдер;  5)  Казақстан  Респуб- 
ликасынын ұлттык-мемлекеттік және әкімшілік-аумақтық құры- 
лымы  туралы  білімдер;  6)  Казакстан  Республикасынын  билік 
органдары жұйесі, жергілікті  мемлекеттік баскару  мен өзін-өзі 
басқару туралы білімдер жатады.
Көрсетілген объектілер ғылыми зерттеудін пәні болып табы- 
лып ғылыми әдістемелілік қағидаларға сүйеніп, тарихи, кисын- 
ды, салыстырмалы-құқыктык, жүйелілік, статистикалық, нақгы- 
әлеуметтік сиякты әдістердің көмегімен оқытылады.
Теориялық қорытындылар жасай отырып,  конституциялық 
кұкық ғылымы,  ғылыми  танымның негізін  кұрайтын  барынша 
кең деректер жүйесіне сүйенеді. Осындай деректердің қатарына 
Конституция, конституциялык және катардағы  зандар, Прези- 
денттің,  Парламенттің, Үкіметтің, жергілікті атқару және өзін- 
өзі баскару органдарының нормативтік актілері жатады. Соны- 
мен  бірге конституциялық құқықгың дереккөздеріне отандык, 
шетел оқымыстылары, ғалымдары, зерттеушілерінің конс-титу- 
циял ық құқық саласына байланысты жазған енбектері жатады.
Конституциялық  кұқық  тұлғаның  құқық  мәртебесі  мен 
Казакстан  Республикасы  мемлекеттік  құрылысын  реттейтін 
құқыктык нормалардың жиынтығы, кұқыктың саласы. Сондық- 
тан  мемлекетгін  құрылымына,  адам  мен  мемлекет арасындағы 
катынасқа,  мемлекеттік билікті  іске асыру  мен ұйымдастыруға 
байланысты  қоғамдық  катынастар  конституциялык  кұқыктың
окытатын пөні.
Кұкыктың баска салалары сиякты, конституциялык кұкык- 
тың өзіндік  коғамдық  катынастарды  құқықпен  ретгеу  өдістері 
деп аталатын, амал-айла, тәсілдердің жиынтығы бар. Конститу- 
циялық-құқықгық катынастар төмендегідей әдістердің көмегі- 
мен ретгеледі:  1) міндеттеу әдісі; 2) тыйым салу әдісі; 3) рщсат 
беру әдісі; 4) мойындау әдісі.
Сонымен,  конституцияяық  қуқық дегеніміз  Казақстан  Рес- 
публикасы конституциялық күрылысының, адам мен азаматтың 
мәртебесінің, мемлекет күрылымының, мемлекеттік билік орган- 
дары жүйесінің, жергілікті  мемлекеттік жөне өзін-өзі басқару- 
дың негіздерін  ретгейтін,  кұкык нормаларының жиынтығынан 
тұратын қүкыктың бір саласы.
К'азақстан Республикасы Конституциясы. Конституция латын-
шадан  сопзіііиііо  —  аударғанда  бекіту,  орнату  деген  мағына
45

береді.  Ежелгі  Римде  Конституция  деп  императорлардын  шы- 
ғар-ған актілерін атаған. Орта ғасырда әр түрлі сословиялардын 
күкыктары мен еркіндіктері туралы нормативті актілер консти- 
туция  делінген.  Конституциянын  қазіргі  замандағы  үғымына 
жақын мәніндегі еналғашкы  Конституция —  1787 жылы кабыл- 
данған  АҚШ  Конституциясы.  Екінші  конституция  1791  жылы 
Францияда қабылданған. Батыс Еуропа елдерінде конституция- 
нын калыптасуына XVIII—XIX ғасырлардағы буржуазиялық ре- 
волюциялар тікелей әсер етгі.  Конституция сол кезенде феодал- 
дықбилікті, абсолюттік монархияны шектеудің, буржуазияның 
(капиталистердін) экономикалық-саяси үстемдігін күшейтудің, 
бекітудің қүқыктық нормасы болып табылды.
Заң ғылымында Конституция деп мемлекет пен адамнын, аза- 
матгың өзара карым-катынасын, мемлекетгік органдар жүйесінің
үиымдастырылуы  мен  іс-әрек етін ,  қоғамдық  қүрылыс  пен 
мемлекеттік  қүрылымды  бекітетін,  жоғарғы  зандык  күші  бар 
нормативті акт, Негізгі  занды айтамыз.
Конституцияның қоғамдағы  маңыздылығы оның атқаратын 
қызметтерімен  тығыз  байланысты.  Конституцияның  негізгі 
міндеттері:  1)  Конституцияның заңдық қьаметі қүқыктың бас- 
қа салаларының негізі, күқықтың басты деректік қайнар көзі бо- 
лып табылатындығынан, нормаларының ең жоғарғы зандык күші 
барлығынан көрінеді; 2) Конституцияның саяси қызметі коғам- 
ның саяси  жүйесі  әрекетінің тәртібін  реттеуінде;  3)  Конститу- 
цияның идеологиялық өралуандылықгы мойындай ж әне бекіте 
отырып,  идеологиялық  ықпал  жасаудың  күралы  болуы,  оның 
идеологиялық  қызметі;  4)  К онституцияны ң  м ем лекеттегі 
меншіктің нысанын (формасын), әрекет етуінің тәртібін реттеуі 
эконамикалық қызметіне жатады.
Конституцияны  нормативтік  қүқықтық  актілердің  баска 
түрлерінен ерекшелендіретін өзіндік бірнеше заңдық қасиеттері 
бар.
Біріншісі, конституцияның устемдігі — оның жоғарғы зандык 
күші.  Ол  дегеніміз:  Конституцияның  нормалары  басқа  қүкық 
салалары үшін дереккөзі;  нормативтік актілерді тек  Конститу- 
цияда  көрсетілген органдар ғана  кабылдай  алады;  нормативтік 
актілердің  барлығы  Конституция  нормаларына  сәйкес  болуы 
қажет;  мемлекетгік  органдар,  жергілікті  мемлекеттік  басқару 
және  өзін-өзі  баскару  органдары,  лауазымды  адамдар,  азамат-
46

тар, бірлестіктер Конституция нормалары мен баптарын бұзбай 
сактауға міндетгі. Конституциянын үстемдігі сол Конституиия- 
нын өзі мен бекітіледі.
Екіншісі,  Конституциянын қүрылтайлық сипаты.  Конститу- 
ция мемлекеттік кұрылыс пен мемлекеттік биліктін іске асыры- 
луынын негізін кұрайды, бекітеді. Конституцияның нормалары 
мен  баптары  баска  нормативтік  актілерге  карағанда  алғашкы 
болып табылады.
Үшіншіден, Конституцияның тура, тіке әрекеті. Бұл қасиетін 
төмендегідей  түсіну  керек:  Конституцияның  нормалары  заң 
шығару, аткару және сот билігі үшін міндетті болып есептеледі; 
Конституцияның  нормалары  сотта  кұкык  субъектілері  өз 
құкыктарын қорғау үшін пайдаланылуы мүмкін.
Төртіншіден,  Конституцияны  өзгертудің  және  қабылдаудың 
ерекше тәртібі бар. Конституцияны кабылдау не оған толыкты- 
рулар мен өзгерістер енгізу, тек Конституцияда бекітілген ерек- 
ше  жолмен,  яғни  конституцияның  дәрежесіндей  зандық  күші 
бар актінің көмегімен  және ол  актіні  қабылдауға құзыреті  мен 
құқы бар органның еркімен жүзеге асырылады.
Бесіншіден,  Конституция ерекше қщықтық қаргауга жатады.
Конституцияны  құқықтык  корғау  дегеніміз  конституциялык
зандылықтың сақталу тәртібін  қамтамасыз ететін занды құрал- 
дардың жиынтығы. Конституция мен конституциялык кұрылыс- 
ты  қорғауда ерекше рөл,  мемлекет басшысы, ен  жоғарғы лауа- 
зымды  мемлекеттік  қызмет,  Конституцияның  мызғымастығы- 
ныңкепілі, Конституцияны корғауға ант беретін Казақстан Рес- 
публикасы  Президентінің үлесіне тиеді.  Сонымен бірге,  Конс- 
титуцияны  корғау  мақсатында құқык корғау  органдары  құры- 
лады.
К'азақстан  Республикасы  Конституциясының  қалыптасу 
кезеңдері.  Бірінші кезең.  Егеменді, тәуелсіз  Казақстан  Конститу- 
циясынын қалыптасу тарихы өзінің бастамасын Казақ Кеңестік 
Социалистік Республикасы Конституциясына өзгерістер мен то- 
лықгырулар енгізі туралы  1990 жылғы  24 сәуір заңынан алады. 
Аталған  заң  мемлекеттік  баскару  жүйесіне  маңызды  өзгеріс 
енгізді. Нақгы айтсақ, елімізде бірінші рет Президент лауазымы 
енгізілді.
Конституциялық  сипаттағы  ең  алғашқы  акт  1990  жылы 
25 қазанда кабылданған Казақ КСР-ның мемлекетгік егемендігі 
туралы Декларация  болды.  Декларация  бойынша  Казақ  КСР-і
47

заңдарының  КСРО  заңдарынан  артыкшылығы;  КСРО  мен 
ККСР арасындағы  қатынас шартқа  негізделетіндігі;  Казақстан 
әкім ш ілік-аум ақты к  кұрылымға,  са я си ,  эконом икалы к, 
әлеуметтік, мәдени-ұлттык кұрылыска байланысты мәселелердің 
барлығын өз еркімен шешетіндігі;  ККСР зандарын бұзған  жағ- 
дайда  өз  аумағында  КСРО-нын  зандарын  токтатуға  кұкы  бар- 
лығы;  Республика аумағына  кол сұғылмайды  ж әне бөлінбейді, 
шекарасы оның келісімінсіз өзгермейтіндігі; Жоғарғы К еңеспң 
келісімінсіз  республика  жерінде  баска  мемлекеттердің  әскери 
бөлімдері  мен  базалары  орналаспайтындығы;  Казакстаннын 
өзінін  ішкі  әскерін,  мемлекеттік  ж әне  қоғамдық  қауіпсіздік 
органдарын кұруға кұкығы;  Казакстаннын өз мұддесіне сәйкес 
сыртқы саясаты мен халықаралық қатынасын өз ұйғарымынша 
аныктай  алатындығы  жарияланды. Декларацияның  жаңа  Одақ- 
тык  шарт  пен  Казакстан  Конституциясын  жасауға  негіз  бола- 
тындығы осы декларацияның арнайы бабында айтылды.
1978  жылғы  Казак  КСР-нің  Конституциясы  Кеңестердің 
билігін  бекітсе,  1990  жылғы  егемендік Декларация  мемлекеттік 
биліктің тармақгалу қағидасы жарияланған бірінші акты еді. Зан 
шығару билігі Жоғарғы Кенеске берілді, республика басшылығы 
ж әне  жоғарғы  бөлу-аткару  билігі  Президенттің  қолына,  сот 
билігі  Жоғары  Согтың  колына  берілді.  Декларацияда  мемле- 
кеггтің әлеуметтік негізін анықгаудынтаптықтәсілі көрсетілмеді. 
Егемендіктің ж әне мемлекетгік биліктіңбірден-бір кайнар көзі 
халык, деп жарияланды.
Респ убликадағы  билік  органдары  мен  баскару  жұйесі  сала- 
сындағы ірі езгерістердің бастамасы болған  1990 жылы 20 кара-
І . Т Я І Т Я  
Казақ КСР-нің Жоғарғы  Кенесі  «Мемлекеттік  билік  пен
баскарудың құрылымын жетілдіру туралы»,  1991 жылы  15акгшн- 
да «Казақ КСР-ніңжергілікті халықдепутаттары  Кеңестері және 
жергілікті жердегі өзін-өзі баскару туралы» зандар кабылданды.
Бірінші  заң  бойынша  бұрынғы  КСРО  Министрлер  Кеңесі 
Президенттін  жанындағы  Министрлер  Кабинеті  болып  кайта 
кұрылды. Он беске жуык министрліктер мен  мекемелер жойы- 
лып, жартысы кайта кұрылды. Мемлекеттік жоспарлау, Мемле- 
кетгік  ауыл  шаруашылығы  өнеркәсібі,  Мемлекетгік  құрылыс, 
Мемлекеттік  жабдыктау,  халыктык  бақылау  комитеті  сияқты 
мекемелер  жойылды.  Олардын  орнына  экономика  жөніндегі 
мемлекетгік комитет, монополияға карсы комитет, мемлекетгік
48

мүлікті баскару комитеті сиякты жаңа баскару органдары күрыл- 
ды.  Республиканың  Вице-президенті  мен  Бас прокуроры лауа- 
зымдары енгізілді.
Екінші заң бойынша өкілетгі және аткару биліктері Кеңестің 
төрағасының  колына  шоғырландырылды.  Жергілікті  Кеңес- 
тердің  колына  жергілікті  шаруашылык,  коммуналды  меншік, 
жергілікті бюджетке түсетін салықтың түрлері бекітілді.
Казакстан  Республикасы  Конституциясьіның  қалыптасуы- 
нын, екінші кезеңі 1991 жылғы  10 желтоқсанда қабылданған «Қазақ 
Кеңестік  Социалистік  Республикасы атын  езгерту туралы»  за- 
ңын қабылдаудан басталады деуге болады. Бүл заң конституция- 
лық заң деп аталмағанымен іс жүзінде солай болды. Себебі, заң 
мемлекеттік  үйымдардың  идеологиялық  негізін  жою  туралы 
Қазақ КСР-нің Конституциясына өзгеріс енгізді.
1991  жылы  16  желтоқсанда  «Казакстан  Республикасының 
мемлекетгік  тәуелсіздігі  туралы»  Конституциялық  заң  кабыл- 
данды.  Заңның  1-бабында  Қазақстан  тәуелсіз, демократиялық 
және  кұқықтық  мемлекет,  оның  аумағы  біртүтас,  бөлінбейді 
жөне қол сұғылмайды деп жарияланды.
Заңның 2-бабында ортақтарихи тағдырдың барысында қазақ 
ұлтымен  біріккен  республикадағы  барлык  ұлттың  азаматтары 
егемендік  пен  мемлекетгік  биліктің  бірден-бір  кайнар  көзі 
біртұтас  Қазакстан  халқын  кұрады  деп  кәрсетілді.  Қазакстан 
аумағынан кетуге мәжбүр болып, басқа мемлекетгердің жерінде 
тұрып  жаткан  қазактар  үшін  заң сол  елдің заңына қайшы  кел- 
меген  жағдайда  сол  елдің  азаматтығымен  қоса  Қазақстан  аза- 
маттығын алу құқығын мойындады.
Заңның 3-тарауы мемлекеттік биліктің органдары мен баска- 
рудың кұрылымын  анықтады.  Мемлекеттік билік оны заң шы- 
ғару,  атқару  және  сот биліктеріне  белу  қағидасына  негізделіп 
іске асырылады деп жазылды. Казақстан Республикасының және 
аткару билігінің басшысы Президент деп жарияланды.
4-тарау мемлекеттін экономикалык негізін аныктады. Қазақ- 
стан  өзіндік  экономикалык  жүйеге  және  меншіктің  әр  алуан 
түрлілігі  мен  теңдігіне  сүйенеді  делінді.  Жер  және  оның  қой- 
науы, су,  әуе  кеңістігі,  өсімдік,  жануарлар дүниесі  және басқа 
табиғат байлықтары мемлекеттің ерекше меншігі деп жарияланды.
Қазакстан Республикасы халықаралық құқыктың субъектісі 
және сырткы экономикалық мәселелерді өз еркімен шешетіндігі 
айтылды.  18-бапта бұл заң Қазақстанның жаңа Конституциясын
4-11
49

жасауға  негіз бола алады деп  көрсетілді.  Бүгінгі  күннен  бастап 
К,азакстан  заң  жүзінде  егеменді  мемлекет делінді.  Осы  мемле- 
кеттік төуелсіздік туралы конституциялык заңға кайшы келмей- 
тіндіктен  Қазақ  КСР  Конституциясының,  зандарынын,  КСРО 
зандарының нормалары  күштерін  жоймай әрекет жасай берді.
Осы  кезенде  1978  жылғы  Конституцияға  елеулі  өзгерістер 
енгізген бірнеше конституциялык заңдар кабылданды. Мысалы 
1991  жылы  20 желтоксанда қабылданған «Қазакстан  Республи- 
касының  азаматтығы  туралы»  заң  КСРО  азаматтығы  мен  кос 
азаматтылыкты мойындамады. Заң бойынша Қазакстан Респуб- 
ликасы азаматтығын алудың жаңа негіздері бекітілді.
Конституциянын калыптасуының  үшінші кезеңі  1993  жылғы 
28  кантарда  Жоғарғы  Кеңес  қабылдаған  егемен  Қазакстаннын 
түңғыш  Конституциясынан  басталады.  1993  жылғы  Конститу- 
ция Қазакстанның мемлекеттік ж әне қоғамдык кұрылысын жа- 
ңаша аныктады. Конституция егемендік жарияланған уакыттан 
бері қабылданған конституциялық заңдардың көптеген құкык- 
тық нормаларын,  қағидалары  мен  идеяларын  пайдаланды.  Со- 
нымен бірге Конституция ескі  1978 жылғы Қазак КСР-нің кейбір 
ережелерін  сактады.  Мысалы  Жоғарғы  Кеңес  бір  палаталык 
өкілеттік ж әне заң шығарушы орган болып қалды, бірак бұрын- 
ғыдай бүкіл биліктік орган болған жоқ. Жергілікп өкілегп орган- 
дар -  Кеңестер сақталды.  1978 жылғы Конституцияда жарияла- 
нған  адам  мен  азаматтың  кұкыктары  мен  бостандыктарының 
жөне тағы басқа да идеялар, ережелер сақталды. Конституцияда 
тұңғьші рет мемлекетгі діни бірлестіктерден бөлуді ж әне Қазак- 
стан  аумағында  саяси  не  мәдени  автономиялар  кұру  мүмкін 
еместігін  білдіретін  «зайырлы  ж әне біртұтас (унитарлы)» деген
ұғымдар пайдаланылды.
Конституция мемлекеттік билік тармактарының озара карым- 
қатынасында  тежемелік ж әне тепе-теңдік жүйесін  пайдалану- 
дың ж әне Конституция нормаларыныңтура әрекеті ережелерін
бекітгі.
Конституциялықсоттыңқаулысьша сәйкес 1993 жылы  10 жел- 
тоқсанда  Жоғарғы  Кеңес  Президентке  катардағы  зандық ғана 
емес, конституциялық зандық күші бар жарлык кабылдауға бо- 
латын уақьггша занды құзырет берді.  1993 жылғы Конституция- 
да бұндай ереже болмағандықтан, Жоғарғы Кеңестің осы шеші- 
мін Конституцияға енгізілген өзгерістер мен толыктырулар деу-
ге болады.
50

Конституция дамуынын төртінші кезеңі бүгінгі танда өзіміз 
өмірсүріпотырған, Республиканың  1995 жылғы екінші Консти- 
туииясынын кабылдануымен байланысты. Бүл Конституциянын 
алғашкы  Конституциядан кабылдану тәртібі  жағынан айырма-
шылығы бүкілхалыктык референдум аркылы кабылдануында.
Конституциялык дамудың бесінші кезеңінде  1998 жылы 7 ка- 
занда  Парламент осы  Конституцияға  19  және  «Казакстан  Рес- 
публикасындағы сайлау туралы» Жарлығына түзетулер енгізді. 
Парламент 1999 жылғы  10 қаңтарда мерзімінен бүрынғы Прези- 
дент сайлауын еткізу туралы шешім кабылдады.  Келесі түзету- 
лер Президенттік қүзыреттіліктің мерзімін бес жылдан жеті жыл- 
ға  үзартгы.  Президентке  кандидаттың  шектеулі  жас  мөлшері 
алынып  тасталды.  Келесі  түзету  бойынша  кандидаттар  дауыс 
берушілердің 50 пайызынан төмен  емес  мөлшеріндегі дауысын 
алғанда сайлау өтті деп есептеледі деген ереже ал ынып тасталды.
Казақстан  Республикасы  Конституциясының  калыптасуы 
мен дамуының алтыншы кезеңі 21 мамыр 2007 жылы Парламент 
қабылдаған  №  254-ІІІ  Конституциялық заң бойынша еліміздің 
Конституциясына 54 өзгерістер мен толықтырулар енгізуден бас- 
талады.
2.  Қазақстан Республикасы қоғамдық күрылысының
конституциялык негіздері
Әр мемлекеттің өзіндік ерекшелігін көрсететін  мемлекеттік 
қүрылымы  (құрылысы)  болады.  Мемлекет осындай кұрылымы
жағынан демократиялык, демократиялык емес сипатта  не бас- 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: