заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі

руға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі бас- 
кару  органдарына  тікелей  өзі  жүгінуге,  сондай-ақ  жеке  және 
үжымдык өтініштер жолдауға  құкығы бар.  Республика азамат- 
тарының мемлекеттік органдар мен  жергілікті өзін-өзі  баскару 
органдарын сайлауға ж әне оларға сайлануға, сондай-ак респуб- 
ликалык  референдумға  катысуға  кұкығы  бар.  Сот  іс-әрекетке 
қабілетсіз  деп  таныған,  сондай-ақ сот  үкімі  бойынша  бас  бос- 
тандығынан айыру орыңдарында отырған азаматтардын сайлауға 
жөне сайлануға, республикалық референдумға қатысуға кұкығы 
жок.  Республика азаматтарынын  мемлекеттік  қызметке  кіруғе 
тең құқығы  бар.  Мемлекеттік  қызметші  лауазымына  кандидат- 
қа койылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана 
байланысты болады ж әне заңмен белгіленеді.
2.2.3 Экономикалық құқықтар мен бостандықтар — экономи- 
калықсаладағы адамньщ занды мүмкіншілігін аныктайтын конс- 
титуциялык құкыктардың жиынтығы. Оған: азаматтарды ң меншік 
қүқыгы кіреді (26-бап.).  Республика азаматтары занды түрде ал- 
ған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады және 
сол  мүлікке  деген  иелену,  пайдалану  ж әне  билік  ету  сиякты 
құқыктарға ие болуға хакысы бар. Соттың шешімінсіз ешкім де 
азаматтың мүлкін алуға құқы жоқ; мурагерлік қщ ық (26-бап.) — 
азаматтар  мұра  иесі,  не  мұра  беруші  қайтыс  болғанда,  заңда 
көзделген жағдайларға сәйкес әзіне тиесілі мүлікке мұрагер бо- 
луға  құкығы  бар;  кәсіпкерлік іс-әрекет еркіндігі (26-бап.).  Әрбір 
адамның,  азаматтың  кәсіпкерлік  қызметпен  айналысуға,  өз 
мүлкін  кез келген занды кәсіпкерлік  қызмет үшін еркін  пайда- 
лануға кұқығы  бар.  Монополистік  кызмет заңмен  реттеледі  әрі 
шектеледі.  Жосықсыз бәсекеге тыйым салынады.
2.2.4  Әлеуметтік  құқықтар  —  мемлекеттен  белгілі  бір  мате- 
риалды  ж әне  материалды  емес  игіліктер  алуға  үміткер  болу 
мүмкіндігі.  Әлеуметтік  кұқыктарға  жататын құқыктар:  тыныгу 
қщыгы  (24-бап.).  Әрбір  адамға  еңбек  міндеттерін  атқарғаннан 
кейін, оның тынығуына уақыт беріледі.  Көсібінің ерекшелігіне 
байланысты  апталық,  вахталық,  жылдык демалыс ж әне жұмыс 
арасында тамақ ішуге деген тынығу, демалу уақыттары беріледі; 
неке,  отбасы,  ана  мен  әке  ж ән е  баланың  қорғалу  құқығы 
(27-бап.). Бұларды қорғау мемлекеттің міндеті. Балаларына кам- 
корлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене кұкығы 
әрі міндеті.  Кәмелетке толған еңбекке кабілетті балалар еңбек- 
ке  жарамсыз  ата-анасына  қамқорлық  жасауға  міндетті;  әлеу- 
меттік  қамсыздандырылу  қщыгы  (28-бап.).  Казақстан  Респуб-
60

ликасыныңазаматы жасына келген, наукастанган, мүгедек бол- 
ған,  асыраушысынан  айырылған  жағдайда  және өзге де  занды 
негіздерде оған  ең төменгі  жалакы  мен  зейнетакынын мөлше- 
рінде әлеуметтік камсыздандырылуына кепілдікберіледі. Ерікті 
әлеуметтік сактандыру, өлеуметтік камсыздандырудын косым- 
ша нысандарын жасау және кайырымдылык көтермеленіп оты- 
рады; 
денсаулыгын сақтау қщыгы
 (29-бап.).  Қазакстан  Респуб- 
ликасы азаматтарының денсаулығын сактауға күқығы бар. Рес- 
публика  азаматтары  заңмен  белгіленген  кепілді  медициналық 
көмектің  көлемін тегін алуға  хакылы.  Мемлекеттік  және  жеке 
меншік  емдеу  мекемелерінде,  сондай-ақ,  жеке  медициналық 
практикамен  айналысушы  адамдарда  ақылы  медициналық 
жәрдем  алу  занда  белгіленген  негіздер  мен  төртіп  бойынша 
жүргізіледі; 
білім  алу  қщыгы
  (30-бап.).  Азаматтардың  мемле- 
кетгік оку орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беріледі. 
Орта білім алу міндетті. Азаматтың мемлекетгік жоғары оку ор- 
нында конкурстык негі зде тегін жоғары білім алуға күкығы бар. 
Жеке  меншік оку орындарында ақылы білім алу заңмен белгі- 
ленген  негіздер  мен тәртіп бойынша  жүзеге асырылады.  Мем- 
лекет білім берудің жалпыға міндетті стандарттарын белгілейді. 
Кез  келген  оку орнының қызметі  осы  стандарттарға сай  келуі 
керек.
2.2.5 Мәдени  қүқықтар (19-бап.).  Әркімнің ана тілі  мен төл 
мөдениетін пайдалануға, карым-катынас, тәрбие, оку жөне шы- 
ғармашылықтілін еркін тандап алуға күкығы бар.
2.2.6 Адам мен азаматтьщ негізгі конституциялық міқдеттері — 
коғамның, мемлекетгің және баска да азаматтардың мүдделерін 
камтамасыз етуге араласуы қажеттілігіне байланысты, мемлекет 
аумағында түрып  жатқан  не  қайда түрып  жатқанына  қарамас- 
тан, тек өз азаматтарына ғана арналған, Конституцияда бекітіл- 
ген,  күкыктық  жауаптылыкпен  қорғалатын  қоғамдык  қажетті 
мінез-қүлықтың түрлері мен шарасы.  Казақстан Республикасы 
Конститу циясына сәйкес әрбір азаматка тәмендегідей 
міндеттер 
жүктеледі: әркім Казакстан Республикасының Конституциясын 
жөне  зандарын  сақтауға,  басқа  адамдардың  күкықтарын,  бос- 
тандыктарын, абыройы мен кадір-касиетін қүрметгеу ге 
міндетті. 
Әркім  Республиканың  мемлекеттік  нышандарын  қүрметтеуге 
міндетті
 (34-бап.); занды түрде белгіленген салықтарды, алым- 
дарды және езге де міндетгі төлемдерді төлеу өркімнің борышы 
әр
міндеті
болып табылады (35-бап.); Казақстан Республикасын
61

қорғау — онын әрбір азаматынын касиетті 
парызы
 және 
міндеті. 
Республика азаматтары занда белгіленген тәртіп пен түрлер бо- 
йынша әскери кызмет атқарады (36-бап.); Казакстан Республи- 
касының азаматтары тарихи және мәдени мүралардын сакталуы- 
на  камкорлык  жасауға,  тарих  пен  мәдениет  ескерткіштерін 
корғауға 
міндетті
 (37-бап.);  Казакстан  Республикасынын аза- 
матгары табиғатты сактауға және табиғат байлыктарына үкыпты 
карауға
міндетті
(38-бап.).
3. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесі: 
үғымы,  қағидаттары, сайлау органдары
Саіиіау жүйесі
 дегеніміз сайлау органдарын қүрудын, сайлау- 
ды үымдастырудын тәртібі кағидаларын камтитын, сайланбалы 
мемлекетгік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарын қалып-
тастырудың тәртібі.
Қазақстан Республикасы сайлау жүйесі деп Қонституция мен 
сайлау туралы зандарда көрсетілгендей Республика Президентін, 
Мәжліс пен Сенат депуттаттарын, ауылдық әкімдерді, 
төте
 не 
жанама саіілау
 тәртібін айтамыз.
Сайлау жүйесінің 
тепе-тең
 ж әне 
мажоритарлы
 сиякты  екі 
түрі  бар.  Тепе-тең  сайлау  жүйесі  дегеніміз  сайлау  барысында 
берілген  дауыс  пен  жеңіп  алынған  мандат  арасындағы  тепе- 
тендік кағидасына негізделеді. 
Тепе-тең сайлаужүйесінің
 әрекет 
етуі  үшін  бірнеше ірі аумактык округтер ж әне екіден  кем емес 
қалыптаскан саяси партиялар болуы қажет.
Мажоритарлы сайлау жүйесі 
артық басымдылық
 және 
салыс- 
тырмалы басымдылық
 деген екі түрге бөлінеді.  Артық басымды- 
лық мажоритарлы жүйе түсында бірінші және екінші кайта да- 
уыс беру кезінде, сайлаушылар тізіміне енгізілген азаматгардың 
50 пайыздан астамы сайлауға қатынасса, сайлау өтті деп, дауыс 
берушілердін 50 пайыздан артықдауысын жинаған кандидатсай-
ланды деп есептеледі.
Салыстырмалы басымдылық
 мажоритарлы жүйе түсында егер 
кандидат сайлау тізіміне енген сайлаушылардың 25 пайызынын 
дауысына ие болса, дауыс берген сайлаушылардың санына кара- 
, 
мастан, сайланды және сайлау өтті деп есептеледі.
Қазақстан  Республикасында
  Президентгі  ж әне  Парламент 
депутаттарын сайлау кезінде, дауыс беруге қатыскан сайлаушы- 
лардың (тандаушылардың) елу пайызынан астамынын дауысын
62

алған және кдйта дауыс беру кезінде баска кандидатқа караған- 
да дауыс беруге катыскан сайлаушылардын (тандаушылардың) 
дауыс санының көпшілігін алған кандидат сайланып, сайлау өтл
деп саналады,
Мәслихаттар депутаттарын  сайлау  кезінде  баскд  кандидат- 
тарға қарағанда дауыс беруге катыскан сайлаушылардың дауыс 
санының көпшілігін алған кандидат сайланған болып саналады.
Жергілікті  өзін-өзі  баскару  органдарының  мүшелерін  сай- 
лау кезінде баска кандидаттарға қарағанда дауыс беруге катыс- 
кан сайлаушылардың көпшілігі жақтап дауыс берген кандидат- 
тар сайланған болып саналады.
Сайлау құқығы қағидаттары:
а. 
Жалпыга  бірдей  белсенді  сайлау  құқығы  қағидаты.  Бұл 
қағида бойынша Казақстаннын он сегіз жаска жеткен азаматта- 
рыныңтегіне, өлеуметтік, лауазымдык және мүліктік жағдайы- 
на, жынысына, нәсіліне, үлтына, тіліне, дінге көзкарасына, на- 
нымына, тұрғыл ықты жсріне немесе кез келген өзге жағдаятгар- 
ға қарамастан, сайлауға дауыс беруге қатысу құқығы бар. Жал- 
пыға бірдей белсенді сайлау құкығы 
белсенді сайлау
 кұкығы және 
бәсең сайлау
 құқығы болып екі түрге бәлінеді.
Белсенді сайлау
 құқығы дегеніміз  18 жасқа толған  Казакстан
азаматтарының сайлауда дауыс беру кұкығы.
Бәсең сайлау қуқыгы
 -  Казакстан Республикасы азаматтары- 
ның  Казақстан  Республикасының  Президенті,  Казақстан  Рес- 
публикасы  Парламентінің,  мәслихатының  депутаты  немесе 
жергілікті  өзін-өзі  баскару  органына  мүше  болып  сайлану 
кұкығы.  Сайлауға сот іс-әрекетке  қабілетсіз деп таныған, сон- 
дай-ақ  сот  үкімімен  бас  бостандығынан  айыру  орындарында 
отырған  азаматтар  қатыспайды.  Казақстан  Республикасының 
Президентгігіне, Казақстан Республикасы Парламентінің, соның 
ішінде партиялық тізімдер бойынша, мәслихаттардың депутат- 
тығына кандидат ретінде, сондай-ақ жергілікті өзін-әзі басқару 
органдарының  мүшелігіне  кандидат  болып  тіркелу  уакытына 
қарай сотгалғандығы заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген не- 
месе алып тасталмаған адам тіркеуге жатпайды.
ә. Тең сайлау күқығы. Сайлаушылар Республика Президенті, 
Парламенті  Мәжілісінің  және  мәслихаттарының депутаттары 
сайлауына тең негіздерде катысады әрі олардың әрқайсысының 
бір сайлау бюллетеніне тиісінше бір дауысы болады. Сайлаушы- 
лар Республиканың жергілікті  өзін-озі баскару органдарының
63

мүшелерін сайлауға тен неғіздерде катысады әрі олардын әркай- 
сысыныңтендауыс еаны болады. Кандидаттардын сайлауға тен 
күкықтармен және шарттармен катысуына кепілдік беріледі.
б. Твте сайлау қүқығы.  Республика Президентін, Парламенті 
Мәжілісінің  және  мәслихаттарынын депутаттарын,  жергілікті 
өзін-өзі  баскару  органдарының  мүшелерін  азаматтар  тікелей 
сайлайды.  2006 жылы 4 желтоксанда Казакстан  Республикасы- 
ның Президентін сайлау өткізіліп, сайлауға қатынаскандардың 
91,15  пайызынын  дауысын  жинаған  Н.  Ә.  Назарбаев  7  жылға 
Казакстант Республикасының Президенті болып сайланды.
в. Жанама сайлау қүқыгы. Парламент Сенатының депутатта- 
рын сайлауға тандаушылар — мәслихаттардын депутаты болып 
табылатын Республика азаматтары катысады. Тандаушылар Се- 
нат депутаттарын сайлауға тең негіздерде катысады әрі олардын 
әркайсысының Сенат депутатын сайлаған кезде бір дауысы бо- 
лады.
г. Жасырьш дауыс беру. Республика Президентін, Парламен- 
тінің және мәслихатгарынын депутатгарын, жергілікті өзін-өзі 
басқару  органдарының  мүшелерін  сайлауда  жасырын  дауыс 
беріледі әрі сайлаушылардьің еркін білдіруіне қандай да болсын 
бақылау жасау мүмкіндігіне жол берілмейді.
д.  Сайлау  боетандыгы.  Республикадағы  сайлау  Республика 
азаматынын  сайлау  және  сайлану  кұкығын  еркін  жүзеге  асы- 
руына негізделеді. Республика азаматтарының сайлауға катысуы 
ерікті  болып  табылады.  Азаматты  сайлауға  катысуға  мәжбүр- 
леуге,  сондай-ақ  оның  еркін  білдіруді  шектеуге  ешкімнің  де 
күкығы  жоқ.  Сайлаушылардың,  сайлаудан,  дауыс  беруден  өз 
еріктерімен бас тартуы 
абсентеизм
 деп аталады.
Сайлау  органдары.  Казақстан  Республикасында  сайлауды 
әзірлеу мен өткізуді үйымдастыратын мемлекеттік сайлау орган- 
дары сайлау комиссиялары болып табылады. Казакстандағы сай- 
лау комиссияларының біртүтас жүйесі төмендегі сайлау комис- 
сияларынан қүралады:  1) Орталық сайлау комиссиясы; 2) аумак- 
тық  сайлау  комиссиялары;  3)  округтік  сайлау  комиссиялары;
4)  учаскелік  сайлау  комиссиялары.  Сайлау  комиссияларының 
өкілеттік мерзімі — бес жыл.
Аумактық, округтік  және  учаскелік сайлау  комиссиялары- 
ның мүшелерін саяси 
партиялардың усыныстары
 негізінде тиісті 
мәслихаттар
 сайл айды. Әрбір саяси парпгия тиісті сайлау комис- 
сиясының күрамына бір кандидатура үсынады. Үсынылған кан-
64

дидатура  ұсынып  отырған  партияның  мүшесі  болмауы  кажет. 
Егер, мәслихат белгілеген, сайлау комиссияларын қүру мерзіміне 
дейін бір айдан кем болмауға тиіс мерзімде саяси партиялардың 
ұсыныстары болмаған жағдайда, мәслихаттар сайлау комиссия- 
сының мүшелерін өзге коғамдық бірлестіктердің және жоғары 
тұрған сайлау комиссияларынын ұсынысы бойынша сайлайды.
Сайлау комиссиясының кұрамына ұсынылған адамдар оның 
жұмысына  катысуға  келісетіні туралы өтініштерін  қоса береді. 
Сайлау комиссиясының төрағасы, терағаныңорынбасары, хат- 
шысы сайлау комиссиясының алғашқы отырысында сайланады. 
Сайлау  комиссияларының  жаңа  құрамын  кұру  сайлау  комис- 
сияларының екілеттік мерзімі аяқгалардан кемінде екі ай бұрын 
басталады және өкілетгік мерзімінің бітуіне кемінде үш күн қал- 
ғанда аяқталады. Сайлау комиссияларын құратын органдар сай- 
лау комиссияларының өкілеттік мерзімі  ішінде олардың құра- 
мына өзгерістер енгізуге кұқылы.
Сайлау комиссияларын кұру туралы шешім, олардың құрамы 
мен орналаскан жері туралы бұқаралық акпарат кұралдарында 
хабарланады. Сайлау комиссияларының өз 
құзыретінің
 шегінде 
кабылдаған  шешімдері  тиісті  аумақтағы  барлык  мемлекеттік 
органдардың, ұйымдардың, жергілікті озін-озі баскару органда- 
рының, сондай-ақолардыңлауазымды адамдарының орындауы 
үшін  міндетті.  Сайлау  комиссиялары  өз окілеттіктерін  жүзеге 
асыруы  кезінде  олардың  кызметіне араласуға  жол  берілмейді. 
Сайлау комиссиясының қызметі сайлау комиссиясын кұратын 
органның  шешімі  бойынша  немесе  жоғары  тұрған  сайлау  ко- 
миссиясы  өтінішінің  негізінде  сот  шешімімен  тоқтатылуы 
мүмкін.
Орталық  сайлау  комиссиясы.  Орталык  сайлау  комиссиясы 
Республика сайлау комиссияларының біртұтас жүйесіне басшы- 
лык етеді және тұракты жұмыс істейтін орган болып табылады. 
Орталық сайлау комиссиясы Республика Президентінің ұсынуы 
бойынша  Парламент Мәжілісі  қызметке сайлайтын және қыз- 
меттен  босататын  комиссиянын  тәрағасынан,  төрағасының 
орынбасарынан, хатшысынан және мүшелерінен түрады. Орта- 
лықсайлау комиссиясыныңтөрагасы мен хатшысының жоғары 
заң білімі болуға тиіс. Орталык сайлау комиссиясының өз аппа- 
раты болады. Орталықсайлау комиссиясы мен оның аппаратын 
ұстауға жұмсалатын шығыстар республикалык бюджеттен қар- 
жыландырыл ады.
5-11
65

Орталық сайлау комисснясы: Республиканын аумағында сай- 
лау туралы зандардын атқарылуын бақылайды, бірынгай қолда- 
нылуын  камтамасыз  етеді.  Өзінін  кұзыреті  шегінде  бүкіл  Рес- 
публика аумағында міндетгі шешімдер кабылдайды;  Президент 
пен Парламент Мәжілісі депутаттарынын сайлауын әзірлеу мен 
өткізуді  ұйымдастырады;  Парламент  Сенаты  депутаттарынын 
сайлауын  ұйымдастыру  мен  өткізуге  басшылық  етеді;  саяси 
партияларды  Парламент  Мәжілісі  депутаттарынын  партиялык 
тізім бойынша сайланатын бөлігіне қатыстыру мәселесін карай- 
ды; Парламент Мәжілісінін депутатгарын сайлау жөніндегі сай- 
лау округтерін күрады, олардың бірынгай нөмірлерін белгілейді 
және бұкаралык акпарат кұралдарында жариялайды; сайлау нау- 
қанын өткізуге жұмсалатын шығыстардың мөлшерлі сметасын 
жасап, Республ ика Ү кі метіне ұсынады; Президентгі, Парламент 
депутаттарын сайлау жөніндегі сайлау комиссияларына басшы- 
лыкты  жүзеге  асырады;  олардын  шешімдерінің  күшін  жояды 
және токтата тұрады; республикалық бюджеттің сайлау наука- 
нын  өткізуге  арнап  бөлінген  қаражатын  олардын  арасында 
бөледі; сайлау  комиссияларының кызметіне кажетгі  материал- 
дық-техникалык  жағдайлар  жасалуын  бакылайды;  аумактык 
және  округгік  сайлау  комиссияларынын  шешімдері  мен  іс- 
әрекеттеріне (әрекетсіэдігіне) түскен арыздар мен шағымдарды 
карайды;  саяси  партиялардың өкілдерімен  сайлауды  ұйымдас- 
тыру және өткізу жөнінде семинарлар өткізеді; сайлау жүйелері 
саласында  халыкаралык  ынтымактастыкты  жүзеге  асырады; 
Президентті  сайлау  жөнінде  дауыс  беруге  арналған  бюлле- 
теньдердін нысаны мен метінін, Парламенттің, мәслихаттардың 
депутаттарын  және  жергілікті  өзін-өзі  баскару  органдарынын 
мүшелерін  сайлау  жөнінде  дауыс  беруге  арналған  бюлле- 
теньдердің нысанын, оларды жасау тәртібін, сайлаушылар (тан- 
даушылар) тізімдерінің, Президентгікке кандидаттарды колдай-
тын сайлаушылардын колдарын  жинауға жөне Сенаттың депу-
кандидаттарды колдайтын тандаушы
жинауға арналған кол кою парактарының, өзге сайлау кұжатга- 
рынын нысаңдарын, дауыс беруге арналып, мөлдір материалдан 
жасалған  жөшіктін  нысанын  ж ән е  сайлау  комиссиялары 
мөрлерінін үлгілерін, сайлау  кұжаттарын сактау тәртібін, сон- 
дай-ак корғалу дережесін белгілейді; Президентті, Парламентгін 
және  мөслихатгардын  депутаттарын  сайлау  жөніндегі  сайлау 
бюллетеньдерін дайындауды камтамасыз етеді; сайлауды өзірлеу

мен еткізуге байланысты мәселелер бойынша мемлекетгік орган- 
дар мен  үйымдардын  есебін,  сондай-ак сайлау туралы  зандар- 
дын сакгалуы мәселелері бойынша қоғамдыкбірлестіктер орган- 
дарынын  хабарламасын  тындауға  хақылы;  Республика 
Президенттігіне кандидаттарды, олардын сенім білдірген адам- 
дарын  гіркейді,  оларға  тиісті  куәліктер  береді,  кандидаттарды 
тіркеу туралы  бұкаралық ақпарат  қүралдарында  хабар  жария- 
лайды;  Президентті  және  Парламент  депутаттарын  сайлау 
жөніндегі сайлау алдындағы науқанның барысы туралы сайлау- 
шыларды  хабарландырып  отырады,  мерзім-мерзім  ақпарат 
бюллетенін  шығарады;  Республика  бойынша  түтас  алғанда 
Президентті және Парламент депутатгарын сайлау қорьггынды- 
ларын  шығарады,  сайланған  Президентті  және  Парламенттің 
депутаттарын тіркейді, бүл туралы бүқаралық акпарат күралда- 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: