ережелерінің жиынтық жүйесі.  Аталған жүйенін негізін бапта-

қукықтың  нысанына  сінген  құқық  ереж елері  анықтаиды, 
реттейді.
Құқыктану,  кұқық  негіздеріне  байланысты  әдебиеттерде 
қщықтың алты деректік көздері көрсетіледі:  кұкыктык дәстүр; 
нормативтік кесім; соттық үлгі; шарт (соның ішінде әкімшілік); 
сот практикасын байыту; ғылыми құқықгыкдоктрина.
Құқықтың  ең  алғашкы  тарихи  қайнар  көздерінің  бірі  бұл 
қщықтық дәстур.  Адамдардың үнемі  қолдануының барысында 
әдетке  айналған,  сакталуы  мемлекеттік  мәжбүрлеумен  қамта- 
масыз егілетін, мінез-құлықережелерінін жиынтығын қуқықтық 
дәстур деп  атаймыз.  Дәстүр  мемлекет  пайда  болған  кезде  ғана 
кұқықтык сипатқа ие болады. Себебі дәстүр мемлекетгің қолда- 
уына сүйеніп жалпыға бірдей міндеттілікке айналады.
Құкыктын  кайнар  көздерінің тағы  бірі  доктрина  болып  та- 
былады.  Доктрина  деген  сөз  ілім,  ғылыми  философиялық  не 
құқыктық теория, құкықтық білімдер жүйесі деген мағына береді. 
Мысалы діни доктринага сүйеніп біршама қоғамдык қатынастар 
құкыктык сипатқа ие бола алады. Нақгырақ айтсақ, ислам дінінде 
құранның,  шариғаттың  көмегімен  кейбір  отбасы -некелік, 
мүліктік және де баска даулар каралып шешілген.  Сонда шари- 
гаттық доктринага негізделіп қабылданған шешім заң деп есеп- 
телген.
Қүқыктын қайнар көзіне келесі бір кұкыктық іске өнеге бо- 
латын қщықтық үлгіде жатады.  Құкыктык үлгінің соттык жөне 
әкімшілік сияқгы екі түрі болады. Төменгі деңгейдегі немесе сол 
дәрежедегі баска сотгарға осыған ұқсас істерді  қарағанда өнеге 
болатын соттың белгілі бір іс бойынша қабылдаған шешімі сот- 
тық қщықтық үлгі деп аталады. Осыған ұқсас істерді қарағанда 
өнеге  болатын  әкімшілік  органның  немесе  әкімшілік  соттың 
белгілі  бір іс  бойынша  қабылдаған  шешімі  әкімшілік қүқықтық 
үлгі деп аталады.
Барынша көп тараған кұкыктың кайнар көздерінің бірі, мінез- 
құлықгың жалпы  міндетті  ережесі,  мемлекеттің органдары  жа- 
саған не бекіткен ресми іс-кұжатгардың жиынтығы нормативтік- 
қүқықтық  актілер  болып  есептеледі.  Нормативтік  қүқықтық 
акт  —  референдумда  қабылданған  не  уәкілетті  орган  немесе 
мемлекеттің лауазымды адамы кабылдаған, құкықтық нормалар- 
ды  белгілейтін,  олардың  қолданылуын  өзгертетін,  тоқгататын 
немесе токтата тұратын  белгіленген  нысандағы  жазбаша  ресми 
құжат.
20

Нормативтік  күкыктык актілер  негіэгі және  туынды актілер 
болып  бөлінеді.  Нормативтік  қүкыктык  актілердін  негізгі 
түрлеріне  мыналар  жатады:  1)  Конституция,  конституциялык 
зандар,  кодекстер,  зандар;  2)  Қазақстан  Республикасы  
Президентінін  Конституциялык  зан  күші  бар  Жарлықтары; 
Қазакстан  Республикасы Президентінін Зан күші бар Жарлык- 
тары;  Қазакстан  Республикасы  Президентінің  өзге  де  норма- 
тивтік  күкықтық  Жарлықтары;  3)  Қазакстан  Республикасы 
Парламенті мен оның палаталарының нормативтік қаулылары;
4) Қазакстан Республикасы Үкіметінің нормативтік каулылары;
5) Қазақстан Республикасы Конституциялык Кеңесінің, Жоғар- 
ғы  Сотының  және  Қазақстан  Республикасы  Орталык  сайлау 
комиссиясының нормативтік каулылары; 6) Қазакстан Респуб- 
ликасының министрлері мен өзге де орталык мемлекетгік орган- 
дар басшыларының нормативтік  құкыктык бұйрықтары; 7) ор-
талык
мемлекетпк
»  
'  
^  
т
ларынын  нормативтік  күкыктық бүйрықтары;  8)  мәслихатгар- 
дың  нормативтік  қүкықтык  ш еш імдері,  өкім діктердің 
нормативтік  күкықтык  қаулылары,  әкімдердің  нормативтік
қүкықтык шешімдері.
Нормативтік  күкыктык актілердің  туынды  түрлеріне мына- 
лар жатады:  I)регламент — қандай да бір мемлекеттік орган мен 
оның  қүрылымдык  бөлімшелері  қызметінің  ішкі  тәртібін 
оеттейтін  нормативтік  қүкықтык акт;  2)  ереже — қандай да бір
мемлекетпк
өкшетппн
3) қагида -  қандай да бір қызметтүрін үйымдастыру және жүзе- 
ге асыру төртібін белгілейтін нормативтік күкықтық акт; 4) нус- 
қаулық — зандардың қоғамдық қатынастардын кандай да бір са- 
ласында  колданылуын  егжей-тегжейлі  көрсететін  нормативтік 
қүкыктық акт.
Туынды  түрлердегі  нормативтік  қүқықтық  актілер  негізгі 
турлердегі нормативтік қүқыктық актілер арқылы қабылданады 
немесе  бекітіледі  және  олармен  біртүтастык  қүрайды.  Туынды 
түрдегі  нормативтік  қүкықгық  актінің  нормативтік  қүкықтық 
актілер сатысында алатьш орны негізгі түрдегі актінің деңгейімен
аныкталады.
Орталық аткарушы органдар мен  Қазакстан  Республикасы- 
ның  П резидентіне  тікелей  бағынатын  ж әне  есеп  беретін

мемлекетпк  органдардын  аумактык органдарынын,  сондаи-ак 
жергілікті бюджеттерден каржыландырылатын, әкім уәкілеттік 
берген жергілікті аткарушы органдардың нормативтік кұқьіктык
актшер шығаруға кұкығы жок.  Мемлекетпк органдар мен лауа- 
зымды  адамдар  кабылдайтын  жеке  қолданылатын  құкыктык 
актілер нормативтік кұкыктық актілер болып табылмайды.
Нормативтік күқыктык актілер ішінде зандық күші жағынан 
ен жоғары тұрған — Кдзақстан Республикасының Конституция- 
сы.  Кдлған  нормативтік  кұқыктық актілердің  заң  күшінің ара- 
катынасы  мынадай  төмендей  беретін денгейлерге  сәйкес  бола- 
ды:  1) Конституцияға езгерістер мен толыктырулар енгізетін Заң- 
дар;  2)  Казакстан  Республикасының  Конституциялык зандары 
мен  Кдзақстан  Республикасы  Президентінің  Конституциялык 
зан  күші  бар  Жарлыктары;  2-1)  Казақстан  Республикасының 
кодекстері; 3) Казакстан  Республикасынын заңдары, сондай-ак 
Казакстан  Республикасы  Президентінің Зан күші бар Жарлық- 
тары;  4)  Казақстан  Республикасының  Парламенті  мен  оның 
Палаталарының нормативтік  каулылары;  5)  Казакстан  Респуб- 
ликасы  Прсзидентінің  нормативтік  жарлықтары;  6)  Қазақстан 
Республикасы Үкіметінін нормативтік каулылары; 7) Қазақстан 
Республикасынын министрлері мен орталық мемлекеттік орган- 
дардың өзге де басшыларының нормативтік қүқыктық бұйрық- 
тары, орталык мемлекеттік органдардын нормативтік күқыктық 
қаулылары және  Казакстан  Республикасы  Орталык сайлау  ко- 
миссиясының нормативтік каулылары; 7-1) орталык мемлекеттік 
органдар ведомстволары басшыларынын нормативгік құқыктык 
бүйрыктары; 8) мослихаттардын нормативтік күкықтык шешім- 
дері,  әкімдіктердің  нормативтік  күкыктык  каулылары,  әкім- 
дердін  нормативтік  кұкыктык  шешімдері.  Теменгі  деңгейдегі 
нормативтік кұқыктык актілердің әркайсысы жоғары денгейдегі 
нормативтік  күқыктык актілерге  кайшы  келмеуге тиіс.
Кззақстан Республикасы  Конституциялық Кенесінің, Кдзак- 
стан  Республикасы Жогарғы Сотынын нормативтік каулылары 
аталған сатыдан тыс түрады.
Әкімшілік-аумактык  бөліністер  мәслихаттарының  норма- 
тивтік күкықтык шешімдері, әкімдіктердін нормативтік  қүкык- 
тык каулылары мен өкімдерінін нормативтік  кұкыктык шешім- 
дерініңсатысы  Кдзакстан Республикасынын Конституциясымен 
ж әне  жергілікті  мемлекеттік  баскару  туралы  заң  актілерімен 
белгіленеді.
22

Қазақстан  Республикасы  Конституциялық  К еңесінін 
нормативтік қаулылары тек Қазақстан Республикасының Конс- 
титуциясына  ғана  негізделеді  және  барлық  өзге  нормативтік 
құқықтык актілер оларға кайшы келуге тиіс емес.
Егер нормативтік кұкыктыкактілердін өздерінде немесе олар- 
ды  күшіне  енгізу  туралы  актілерде  өзгеше  айтылмаса,  барлық 
нормативтік  кұқыктық  актілер  тікелей  колданылады.  Күшіне 
енген  нормативтік құқыктык актілерді  қолдану үшін  кандай да 
болсын  косымша нұсқаулар талап  етілмейді.  Егер  нормативтік 
құкыктык  актінің  өзінде  оның  қандай  да  бір  құқык  нормасы 
қосымша  нормативтік  құкыктык акт  негізінде  қолданылатын- 
дығы көрсетілсе, онда бұл  норма негізгі  және қосымша норма- 
тивтік кұкықгык актіге сәйкес қолданылады.  Қосымша норма- 
тивтік  құқыктык  акт  кабылданғанға  дейін  тиісті  катынастарға 
бұрын реттеп келген нормативтік кұқыктык акплер қолданылады.
Нормативтік-кұкыктық  актілердің  бірі  -   Кодекс.  Кодекс 
дегеніміз біртектес коғамдык катынастарды реттейтін құқыктық 
нормалар  біріктіріліп,  жүйеге  келтірілген  заң.  Қазақстан  Рес- 
публикасының кодекстері:  1)  бюджеттік;  2)  азаматтық;  3)  аза- 
маттық іс жүргізу; 4) неке-отбасы; 5) экологиялық; 6) су; 7) жер; 
8) орман; 9) салык;  10)  кеден;  11) кәлік;  12) еңбек;  13)  қылмыс- 
тық  жазаларды  орындауға  байланысты;  14)  әкімшілік  жауап- 
кершілікке  тартуға  байланысты;  15)  қылмыстык  жауапкер- 
шілікке тартуға байланысты;  16) қылмыстық іс жүргізу сияқгы 
біртектес қоғамдық қатынастарды реттеу максатында кабылда-
нады.
Өзінің  зандық  күші  және  маңыздылығы  жағынан  жетекші 
орынға ие нормативтік-қүқықгық актілердің бірі -  зандар. Заңдар
—  белгіленген  тәргіппен  қабылданған  нормативтік  құкықтық 
актілердін жиынтығы. Заң — қоғамдык катынастарды реттейтін, 
Қазақстан  Республикасының Парламенті және Қазақстан  Рес- 
публикасының Президенті кабылдайтын нормативтік құқықтық 
акт.  Заң басқа  нормативтік-құкықтык актілерден  зандық күші 
жағынан жоғары түрады. Сондықган басқа нормативтік-кұкық- 
тык  актілер  заңға  қайшы  келмей  соның  аясында,  шеңберінде 
әрекет  жасайды.  Зандық күші  бойынша  заңдар  Конституция- 
лық  заңдар,  органикальіқ  заңдар  және  қатардагы заңдар  болып
бірнеше түрге бөлінеді.
Конституциялық  заңдарга  Конституция  және  оған  теңес- 
тірілген зандар жатады. Конституциялықзаңдар қоғамдық құры-
23
і

лыстың басты  кағидаларын аныктайтындықтан олар қоғам мен 
мемлекет дамуының  барынша  маңызды  мәселелерін  камтиды. 
Сондықтан конституциялык зандар баска зандар үшін кұкыктык 
негіз болып табылады. Конституциялықзаң дегеніміз Конститу- 
цияда  көзделген  мәселелер  бойынша  Парламетгің  әр  Палата 
депутаттарының  жалпы  санынын  кемінде  үштен  екісінің  көп- 
шілік дауысымен қабыдданатын заң.
Органикалық  заңдар  құқыктың  кайнар  көзі  ретінде  Батыс 
Еуропа елдерінде кеңтаралған.  Бұндай зандар негізінен мемле- 
кет органдарының іс-әрекетін реттейді ж әне олардың кабылда- 
нуы аталған елдердің конституцияларында карастырылған.
Қарапайым заңдарды  мемлекеттің заң шығарушы органдары 
немесе елдердің президенттері қабылдайды.
Нормативтік-кұкыктық  актілер  қатарына  заңга  т әуелді 
нормативтік  қүқықтық  актілер  де  жатады.  Заңга  т әуелді 
нормативтік  қщықтық  актііер  заң  актілері  болып  табылмай- 
тын,  Қазақстан  Республикасының  Конституциясы  мен  зан 
актілерінің негізінде жөне соларды орындау үшін шығарылған, 
өзге де нормативтік кұкыктық актілер. Заңга тәуелді нормативтік 
қщықтық  актілер  заңға  қайшы  келмеуі  қажет ж әне  олар  заң- 
дардың  орындалуы  үшін  қабылданады.  Осындай  заңга  тәуелді 
нормативтік қщықтық актілерге:  1)  Қазақстанның бүкіл аума- 
ғында  орындалуға  міндетті  болып  табылатын  Республика 
Президентінің Зандары, Жарлығы ж әне өкімдері;  2)  күнделікті 
өмірдің  өзекті  мәселелері  бойынша  қабылданған  Үкіметтің 
каулысы  мен  өкімі;  3)  кұқық нормалары  көрсетілген  министр- 
ліктердің, мекемелердіңбұйрығы мен нұсқаулары; 4) жергілікті 
әкімшілік басшыларының каулысы, шешімдері, өкімдері жатады.
Құкық бөлшектерінің ұйымдастырылу ж әне өзара байланы- 
су  төртібін  көрсететін  ішкі  құрылымын  қуқықтың  жүйесі деп 
атаймыз.  Құқык  жүйесі  төмендегідей  бөлшектерден  тұрады:
1)  қүқық  салаларынан  (конституциялык,  әкімшілік,  азаматгық, 
қылмыстық, экологиялық, іс жүргізу т.б.); 2) қүқық институт- 
тарынан  (сайлау  институты,  меншік  институты,  кылмыстық 
жауапкершілік пен жазадан босату институты т.б.); 3) қүқық нор- 
маларынан (диспозиция, гипотеза, санкция).
Қүқық салалары — езінің сипаты жағынан бірдей болып табы- 
латын  қоғамдық  қатынастарды  ретгейтін  құкыктык  нормалар- 
дың барынша іріленген жиынтығы.
Қүқық  институттары  құқыктың  белгілі  бір  саласының 
шенберіндегі нормалардың жиынтығы.
24

Қуқық  нормасы ( қщықтық  норма)  — нормативтік  кұкыктык 
актіде  тұжырымдалған,  көп  мәрте  қолдануға  арналған  жөне 
нормативтік реттелген ахуал шенберінде барлық тұлғаларға қол- 
данылатын жалпыға міндетті мінез-кұлық ережесі.
Кщықты  іске  асыру,  қщық  қолдану,  қщыққа  түсінік  беру, 
қщықтық  қатынас,  қуқықтық  тәртіп,  қуқық  бузушылық, 
қуқықтық жауапкершілік, заңдылық.
Құқык  коғамдағы  адамдардың  карым-катынасын  реттейді. 
Құкыктың  қоғамдағы  адамдардың  қатынасын  реттеуі  қызметі 
құкыктык нормалар  коғамдық практикаға,  адамдар  мен  ұйым- 
дардың, органдардың іс-әрекетіне енген жағдайда толық орын- 
далады.  Құкык адамдардың әрекеті, қылығы, мінездері арқылы 
іске асырылады. Сонымен қуқықтың іске асырылуы деп құқыкта 
бекітілген субъективтік құқықтар мен адамдардың занды мінез- 
құлықгарында занды міндеттердің орыңдалуы арқылы құқыкгың 
нормаларының өмірге енгізілуін айтамыз.  Құқықгың іске асы- 
рылуына заңеа сәйкес мінез-кұлық, әрекет жатады, ал терісмінез- 
қулық құқықгыңталаптарын бұзушылық болып табылады.
Құкық  нормалары  талаптарының  сипатына  қарай  заңға 
сәйкес  мінез-құлық  тыйым  салынган,  міндеттейтін,  қуқық 
беретін бол ып ұшке бөл інеді.
Құкық  теориясында  кұкыктың  іске  асырылуының  қуқық 
бузбау, қуқық орындау, қуқық пайдалану сияқты үш формасы (ны- 
саны)  көресетіледі.  Қүкыктың іске асырылуының аталған тура 
нысандарына құкықтык ретеудің  тыйым  салу, міндеттеу жөне 
руқсат  беру  сияқгы  үш  тәсілі  сәйкес  келеді.  Қуқықты  бузбау, 
қуқықты  орындау,  қуқықты  пайдаланулардың  кұқықтың  іске 
асырылуының тура нысандарына жататын себебі, оларды құқық- 
тың субъектілері  мемлекеттің кәмегіне жүгінбей-ақ,  өздерінің 
құқыкка, заңға сәйкес мінез-құлықгарымен іске асырады. Егер 
де адамдар, ұйымдар арасындағы қарым-қатынастарда құқықгың 
іске  асырылуы  мүмкін  болмаған  жағдайда,  оған  мемлекеттің 
араласу кажеттілігі туады. Бұл жағдайда кұкыктың іске асыры- 
луының қуқық қолдану сияқгы ерекше нысаны туындайды.
Қуқықты биліктік өкілетгілігі  бар органдар мен лауазымды 
тұлғалар,  кұқык  қорғау  органдары,  құқық  қодцануға  құзыреті 
бар баска да мекемелер қалданады. Азаматгар тек өздерінің, жа- 
қындарының өміріне, денсаулығына  қауіп тенген  ерекше жағ- 
дайда, кажетті қорғаныс келемінде ғана басқалардың теріс мінез-

құлығына  белсенді  карсылык  көрсете  алады.  Баска  жағдаида
олардың кұкык колдануға кұкыктары жоқ.
Сонымен,  қуқық  қолдану дегеніміз өмірдін  нақты  жағдайла- 
рына ж әне анықталған тұлғаларға байланысты құкык нормала- 
ры  талаптарын  колдануды  іске  асыру  жөніндегі  мемлекеттік
құзыретті органдардың іс-әрекеті.
Құқық  қолдану  заңға  негізделген мәжбүр  ету,  тұлғаға  күш 
қолдану  нысанында  болуы  мүмкін.  Мәжбүрлеу құқыктык  нор- 
маға  сүйеніп,  құқык  бұзушылыкка  карсы  қолданылады.  Осы 
максатта  кұкык  корғау  органдары  кұқық  колдану  актілерін 
қабылдайды.  Құкык  колдану  үрдісі  төмендегідей  үш  сатыдан 
түрады:  1)  істің  жағдайына  байланысты  фактілерді  аныктау;
2) істің заңды негізін аныктау; 3) істі шешу.
Қуқыққа түсінік беру.  Қүқык субъектілерінің күқык норма- 
ларында белгіленген оның талаптарының мазмұнын,  заң шыға- 
рушынын еркінін мәнін айқындамай,  өз  құқықтары  мен  занды 
міндетгерін  іске  асырулары  мүмкін  емес.  Сондықтан,  құқық 
нормаларының  мәні  мен  мазмұнын  айқындамай  құқықты  іске 
асыру,  кұкық  шығару  ж әне  құқыкты  қолдану  мүмкін  емес. 
Құқык  нормасында  жинақталған  заң  шығарушының еркін  ай- 
кындау үрдісін  түсінік беру деп атаймыз.  Мемлекет органдары- 
ның, лауазымды адамдардың, коғамдық бірлестіктердің, азамат- 
тардың, маман-практиктердің, ғалымдардың қүқық нормасының 
мазмүнын,  заң  шығарушының  еркін  айкындауға  бағытталған 
зияттык ерікті  іс-өрекетін  қүқыққа түсінік беру дейміз.
Қүкыкка  түсінік  берудін  мақсаты  занды  дәл,  бір  үлгідегі 
түсіну мен колдану.  Құқыкка түсінік беру — өзіне түсіндіру жөне 
басқага түсіндіру сияқты екі сатыдан түрады.
Құкыктык норманың мәні мен мазмұнын нақгы бір қүкыктық 
шешім  қабылдайтын  күкык  қолданушының  өзі  үшін  түсіну, 
ұғыну үрдісін  өзіне түсіндіру дейміз.
Құқықтык норманың, мемлекеттің еркінің мәнін, мазмұнын 
баскаларға  түсіндіру  үрдісін  басқага  түсіндіру  дейміз.  Түсінік 
беріліп  отырған  норманың дұрыс, бір  үлгіде, дөл  қолданылуын 
қамтамасыз  ету ж әне  бұлыңғырлық пен  кателіктерге  жол  бер- 
меу  қүқықты  басқага  түсіндірудің  мақсаты  болып  табылады. 
Мысалы  осындай  құкыкты  басқаға түсіндіруге  Қазақстан  Рес- 
публикасы  Жоғарғы  Соты  Пленумының,  Конституциялық 
Кеңестін  қүқықгары  бар  Құқыкка түсінік берудің:  ресми,  жа- 
рия, каузальды, бейресми, карапайым, көсіби сиякты түрлері бар.
26

Күкыкка түсінік берудін тәсілдеріне:  грамматикалык, кисынды 
(логикалық),  жүйелі,  тарихи-саяси,  арнайы-зандык,  кұдайлык
(теологиялық) т.б. түрлері жатады.
Адамдардын кажеттіліктері  мен  мүдделерін  камтамасыз ету 
барысында олардын арасында коғамдык карым-катынастардын 
әр түрлері калыптасады. Аталған қоғамдык қатынастар мораль- 
дың, діннін, дөстүрдің, өдет-ғұрыптың нормаларымен ретгеледі 
және  тәртіптеледі.  Кұкықтык  норманың  көмегімен  реттелген 
коғамдык қатынастар кұкыктык формаға (нысанға)  ие  болады. 
Сонымен  кұқық  қоғамдык  катынастарды  реттей  отырып, 
төртіптендіреді, тұрақгандырады,  өзгертеді, тоқгатады,  оларды 
өркениетгі,  болжауға  болатындай  жаңа  сипат  беріп  қуқықтық 
қатынастарга айналдырады. Осы қатынастар барысында кұқык 

жүктеу/скачать 19,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: