тарапынан жасалған киянаттан қорғалуға құқығы бар. Баланың
құкыктары мен занды мүдделері бұзылған кезде, онын ішінде
ата-анасының (олардың біреуінің немесе олардын орнындағы
адамдардың) баланы асырап-бағу, төрбиелеу, оған білім беру
жөніндегі міндеттерін орындамауы кезінде немесе тиісті дәре-
122
жеде орындамауы кезінде не ата-ана (қорғаншы, қамқоршы)
кұкығын теріс пайдалану кезінде бала қорғаншы жөне камкор-
шы орғанға, ал он тәрт жаска толғанда — сотқа өзінің құкыкта-
рын корғау үшін өз бетінше өтініш жасауға күқылы.
Баланың өміріне немесе денсаулығына кауіп төнгендігі ту-
ралы, онын құқыктары мен занды мүдделерінің бұзылғандығы
туралы белгілі болған ұйымдардын лауазымды адамдары мен өзге
де азаматтар өл жөнінде баланың іс жүзінде түратын жері бо-
йынша корғаншы және қамқоршы органға хабарлауға міндетті.
Мұндай мәліметтерді алған жағдайда корғаншы және камқор-
шы орган баланың құкықтары мен занды мүдделерін корғау
жөнінде қажетті шаралар қолдануға міндетті.
Ата-аналардын құқықтары мен міндеттері. Казақстан Респуб-
ликасынын 1998 жылы 17 желтоқсанда кабылданған № 321-1
«Неке және отбасы туралы» Заңының 60—66-баптарында ата-ана-
лардың отбасындағы кұқықтары мен міндеттері көрсетілген.
Ата-аналардың әз балаларына қатысты құкықтары тең және
міндеттері (ата-ана кұкыктары) тен болады. Ата-ана құқықтары
балалары он сегіз жасқа (кәмелетке) толғанда, сондай-ак кәме-
летке толмаған балалар некеге тұрған кезде токгатылады. Кәме-
летке толмаған ата-аналардын баласымен бірге тұруға және оны
төрбиелеуге катысуға құқығы бар.
Некеге тұрмаған, көмелетке толмаған ата-аналар олар бала
туған жағдайда және олардың ана және (немесе) әке болуы анык-
талған жағдайда өздері он алты жаска толғанда ата-ана кұкығын
өз бетінше жүзеге асыруға қүқылы. Көмелетке толмаған ата-
аналар он алты жасқа толғанға дейін қорғаншы және қамкоршы
орган балаға корғаншы тағайындайды, ол баланың көмелетке
толмаған ата-аналарымен бірге оны төрбиелеуді жүзеге асыра-
ды. Баланың қорғаншысы мен кәмелетке толмаған ата-ананың
арасында туындаған келіспеушілікті қорғаншы және қамқоршы
орган шешеді.
Кәмелетке толмаған ата-аналардың жалпы негіздерде
әздерінің өке және ана болуын мойындауға және оған дау ай-
туға кұқығы бар, сондай-ақ олардың он төрт жасқа толғаннан
кейін сот тәртібімен өз балаларына катысты әке болуын анық-
тауды талап етуге құқығы бар.
Ата-аналар оз балаларының денсаулығына қамқорлық жасауға
міндетгі. Ата-аналардын өз балаларын төрбиелеуге құқығы бар
және оған міндетті. Ата-аналардың басқа да барлық адамдарға
123
қарағанда өз балаларын төрбиелеуге басым құкығы бар. Бала
төрбиелеуші ата-аналар өздерінін қабілетгері мен каржылық
мүмкіндіктерінің шегінде, оның дене, психикалық, адамгершілік
жөне рухани жағынан дамуына кажетті өмір сүру жағдайларын
камтамасыз ету үшін негізгі жауапкершілікте болады.
Ата-аналар балалардын орта білім алуын қамтамасыз етуге
міндетті. Ата-аналардынбалалардын пікірін ескере отырып, орта
білім алғанға дейін білім беру мекемесі мен балаларды оқыту
нысанын тандауға кұқығы бар. Балалардың тәрбиесі мен білім
алуына катысты барлык мәселелерді балалардың мүдцелерін
негізге алып ж әне балалардың пікірін ескере отырып, өзара
келісімі бойынша ата-аналар шешеді. Ата-аналардың арасында
келіспеуш ілік болған жағдайда олар (олардың біреуі) бұл
келіспеуш іліктерді шешу үшін корғаншы ж ән е қамкоршы
органға немесе сотқа жүгінуге кұқылы.
Ата-аналар өз балаларының занды өкілі болып табылады және
кез келген жеке ж әне заңды тұлғаларға қатысты, оның ішінде
соттарда арнаулы өкілеттіксіз олардың құкыктары мен мүдде-
лерін қорғайды. Егер қорғаншы ж әне қамкоршы орган ата-ана-
лар мен балалар мүдделерінің арасында қайшылық барын анық-
таса, ата-аналардын ө з балаларының мүдделерін білдіруге
құкығы жоқ. Ата-аналар мен балалардыңарасында келіспеушілік
болған жағдайда корғаншы жөне камқоршы орган балалардын
құқыктары мен мүдделерін қорғау үшін өкіл тағайындауға
міндетті.
Ата-ана кұкыктарын балалардың мүдделеріне қарама-кайшы
жүзеге асыруға болмайды. Балалардың мүдделерін қамтамасыз
ету олардың ата-аналары қамқорлығының негізгі мәні болуға
тиіс. Ата-ана құкыктарын жүзеге асыру кезінде ата-аналар ба-
лалардың ден е ж ән е психикалық денсаулығына, олардың
адамгершілік жағынан дамуына зиян келтіруге құқығы жок.
Балаларды тәрбиелеу әдістер ін де адамның кадір-касиетін
кемсітетін немкұрайлылык, қатыгездік, дөрекілік, балаларды
қорлау немесе қанау болмауға тиіс. Ата-ана кұкыктарын бала-
лардың кұкыктары мен мүдделеріне нұқсан келтіре отырып
жүзеге асыратын ата-аналар занда белгіленген тәртіппен жауап
береді.
Баласынан бөлек тұратын ата-ананың баласымен қарым-
қатынас жасауға, оны тәрбиелеуге ж әне баланың білім алуы
мәселелерін шешуге қатысуға қщыгы бар. Бала біргетұратын ата-
■124
ана, егер мұндай карым-катынас жасау баланың дене және пси-
хикалык денсаулығына, оның адамгершілік дамуына зиян
келтірмесе, баланың екінші ата-анасымен карым-қатынас жа-
сауына кедергі болмауға тиіс. Ата-аналары бөлек тұрып жатқан
жағдайда балалардың тұратын жері ата-аналарының келісімімен
белгіленеді.
Келісім болмаған жағдайда ата-аналардың арасындағы дау-
ды балалардын мүдделерін негізге алып және балалардың пікірін
ескере отырып сот шешеді. Бұл орайда сот баланың ата-аналар-
дың өркайсысына, аға-інілері мен апа-сіңлілеріне (қарындаста-
рына) үйірлігін, баланың жасын, ата-аналардың адамгершілік
және өзге де жеке қасиетгерін, ата-аналардың әркайсысы мен
баланың арасында орын алған қатынастарды, олардың дамыту
және тәрбиелеу үшін балаға жағдай жасау мүмкіндігін (ата-ана-
лар қызметінің түрі, жұмыс режимі, материалдық және отбасы-
лык жағдайы және т.с.с) ескереді.
Ата-аналар баладан бөлек тұратын ата-ананың ата-ана
құқығын жүзеге асыру тәртібі туралы жазбаша түрде келісім
жасасуға құкылы. Егер ата-аналар келісімге келе алмаса, ата-
аналардың (олардың біреуінің) талап етуі бойынша дауды қор-
ғаншы жөне камкоршы органның қатысуымен сот шешеді. Сот-
тың шешімі орындалмаған жағдайда кінәлі ата-анаға зандарда
көзделген шаралар қолданылады. Сот шешімі қасақана орын-
далмаған жағдайда баладан бөлек тұратын ата-ананыңталап етуі
бойынша сот баланың мүдделерін негізге алып және баланын
пікірін ескере отырып, баланы соған беру туралы шешім шыға-
ра алады.
Баласынан бөлек түратын ата-ананың өз баласы туралы
тәрбие, емдеу мекемелері мен баска да мекемелерден акпарат
алуға кұқығы бар. Ақпарат беруден ата-ана тарапынан баланың
өмірі мен денсаулығына қатер болған жағдайларда ғана бас тар-
тылуы мүмкін. Акпарат беруден бас тартуға сот төртібімен дау
айтылуы мүмкін.
Отбасы мүшелерінің алименттік қатьгаастары. Ата-аналармен
балалардың алиментгік міндеттемелері. Ата-аналар өздерінің
кәмелетке толмаған балаларын асырап-бағуға міндетті. Кәме-
летке толмаған балаларды асыраудын төртібі мен нысанын ата-
аналар дербес айқындайды. Ата-аналар «Неке жөне отбасы ту-
ралы» Заңның 20-тарауына сөйкес өздерінің көмелетке толма-
ған балаларын асырап-бағу туралы келісім (алимент толеу тура-
лы келісім) жасауға кұкылы.
125
Егер ата-аналар өздерінін кәмелетке толмаған балаларын асы-
рап-бағуына алмаса, кәмелетке толмаған балаларды асырап-
бағуға арналған қаражат (алимент) ата-аналардан сот тәртібімен
өндіріп алынады. Ата-аналардың алимент төлеу туралы келісімі
болмағанда, кәмелетке толмаған балалар асырап-бағуға алын-
бағанда және сотка талап-арыз берілмегенде қорганиш және қам-
қоршы орган кәмелетке толмаған балаларға олардын ата-анасы-
нан (олардың біреуінен) алимент өндіріп алу туралы талап коюға
кұкылы.
Алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда сот кәме-
летке толмаған балаларға олардын ата-аналарынан алиментті ай
сайын мынадай мөлшерде: бір балаға — ата-анасы табысының
жөне (немесе) өзге де кірісінің — төрттен бірін; екі балаға — үштен
бірін; үш және одан да кеп балаға тең жартысын өндіріп алады.
Бүл үлестердің мөлшерін сот тараптардың материалдык немесе
отбасылык жағдайларын ж әне назар аударарлық өзге де мән-
жайларды ескере отырып кемітуі немесе көбейтуі мүмкін.
Ата-аналар өздерінік көмекке мүқтаж, еңбекке жарамсыз
кәмелетке толған балаларын асырап-бағуға міндетті. Алимент
төлеу туралы келісім болмаған жағдайда екбекке жарамсыз көме-
летке толған балаларға алимент тәлеу мөлшерін сот алимент
төленетін кезде қолдднылып жүрген айлык есептік көрсеткішке
еселенген катынасында, тараптардың материалдық ж әне отба-
сылық жағдайлары мен назар аударарлық баска да мүдделерін
негізге ала отырып белгілейді.
Еңбекке жарамды кәмелетке толған балалар өздерінің еңбек-
ке жарамсыз көмекке мүқгаж ата-аналарын асырап-бағуға және
оларға камқорлық жасауға міндетгі. Алимент төлеу туралы келі-
сім болмаған жағдайда еңбекке жарамсыз көмекке мүқтаж ата-
аналарға алимент олардың еңбекке жарамды кәмелетке толған
балаларынан сот тәртібімен өндіріп алынады. Әрбір баладан
өндіріп алынатын алимент мөлшерін сот ата-аналары мен бала-
ларының материалдық ж әне отбасылық жағдайлары мен тарап-
тардың назар аударарлық басқа да мүдделерін негізге ала оты-
рып, алименттөлеу кезіндегі айлықесептік керсеткішке еселен-
ген қатынастарында белгілейді.
Алимент мөлшерін айқындау кезінде сот, балаларының
бәріне, олардың біреуіне немесе олардың бірнешеуіне талап қо-
йылғанына қарамастан, осы ата-ананың еңбекке жарамды, кәме-
летке толған балаларының бәрін ескеруге құқылы. Егер сот ата-
126
аналардың ата-ана міңдеттерін орындаудан жалтарғанын анық-
таса, балаларының өздерінің еңбекке жарамсыз, көмекке мұктаж
ата-аналарын асырап-бағу жөніндегі міндеттерінен босатылуы
мүмкін. Балалары ата-ана кұкыктарынан айырылған ата-анала-
рына алимент төлеуден босатылады.
Ерлі-зайыптылардың бір-бірін асырап-багу жөніндегі
міндеттері. Ерлі-зайыптылар бір-бірін материалдык жағынан
колдауға міндетгі. Мұндай колдаудан бас тарткан жөне ерлі-за-
йыптылардың арасында алимент төлеу туралы келісім болмаған
жағдайда алимент төлеуге кажетгі қаражаты бар жұбайдан:
1) енбекке жарамсыз мұқтаж жұбайының; 2) жүкті кезінде және
ортақ баласы туған күннен бастап үш жыл бойы әйелінің; 3) ортак
мүгедек баланы бағып отырған мұқтаж жұбайынын бала он сегіз
жасқа толғанға дейін; 4) ортақ мүгедек баланы 16 жасқа толған-
ға дейін бағып-күтіп отырған, сондай-ак 16 жаска толғаннан сон
ортак мүгедек балаға 1-11 топтағы мүгедектік белгіленген жағ-
дайда мұқгаж жұбайының алимент төлеуді сот тәртібімен талап
етуге кұқығы бар.
Бұрынғы жұбайдың неке бұзылғаннан кейін алимент алуға
қүқығы. Алимент төлеуге қажетгі қаражаты бар бүрынғы жұба-
йынан алимент төлеуді сот төртібімен талап етуге: 1) жүкті
кезінде жөне ортақ баласы туған күннен бастап үш жыл бойы
бүрынғы әйелінің; 2) ортақ мүгедек баланы 16 жаска толғанға
дейін бағып-күтіп отырған, сондай-ак 16 жаскатолған соң ортақ
мүгедек балаға І-ІІ топтағы мүгедектік белгіленген жағдайда
көмекке мұқгаж бұрынғы жұбайыньга.; 3) неке бұзылғанға дейін
еңбекке жарамсыз болып калған еңбекке жарамсыз кәмекке
мұқгаж бұрынғы жұбайының кұқығы бар.
Алиментгің мөлшері мен оны неке бұзылғаннан кейін бұрын-
ғы жұбайына берудіңтәртібі бұрынғы ерлі-зайыптылардың ара-
сындағы келісім бойынша белгіленуі мүмкін.
Отбасының басқа мүшелерінің алименттік міндеттемелері.
Ағалары мен апаларының әздерінің кәмелетке толмаған және
еңбекке жарамсыз, кәмелетке толған інілері мен сіңлілерін
(карындастарын) асырау женіндегі міндеттері
Көмелетке толмаған көмекке мұқгаж інілері мен сіңлілерінің
(қарындастарының) өз ата-аналарынан қаражат алуға мүмкіндігі
болмаған жағдайда өздерінің алимент төлеуге қажетті қаражаты
бар еңбекке жарамды, кәмелетке толған ағалары мен апалары-
нан сот тәртібімен алимент алуға құқығы бар. Еңбекке жарам-
127
сыз, көмекке мүктаж кәмелетке толған ағалары мен апаларына
да, егер олар өздерінін енбекке жарамды, көмелетке толған ба-
лаларынан, жүбайларынан (бүрынғы жүбайларынан) немесе ата-
анасынан көмек ала алмаса, осындай күкыкберіледі.
Немерелерін асырап-бағу жөніндегі атасы мен әж есінің
міндеттері. Өздерінін ата-аналарынан көмек алуы мүмкін бол-
маған жағдайда, кәмелетке толмаған, көмекке мүктаж немере-
лердің өздерінің алимент төлеуге кажетгі каражаты бар әж есі
мен атасынан соттәртібімен алименталуға күкығы бар. Өздерінің
жүбайларынан (бүрынғы жүбайларынан) немесе ата-анасынан
көмек ала алмаса, еңбекке жарамсыз, көмекке мүктаж кәмелет-
ке толған немерелерге де осындай күкык беріледі.
Өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды балаларынан
немесе жүбайынан (бұрынғы жұбайынан) кджетгі каражат ала
алмаған жағдайда, еңбекке жарамсыз, кемекке мұктаж аталар
мен әжелер әздерінің алимент төлеуге кажетті каражаты бар
кәмелетке толған немерелерінен сот тәртібімен алимент талап
етугекұкылы.
; ,
Кәмелетке толмаған балаларға накты тәрбие беруді, асырап-
бағуды жүзеге асырушы, еңбекке жарамсыз, көмекке мұктаж
адамдар, егер олар өздерінің кәмелетке толған, еңбекке жарам-
ды балаларынан немесе жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан)
көмек ала алмаса, олар өздерінің кәмелетке толған, енбекке
жарамды тәрбиеленушілерінен көмек беруді сот тәртібімен та-
лап етуге күкылы. Егер тәрбиелеушілер тәрбиеленушілерді бес
жылдан аз уакыт асырап-бағып, тәрбиелесе, сондай-ак өздерінін
тәрбиеленушілерін тиісті түрде асырап-бакпаған және тәрбие-
лемеген болса, сот тәрбиеленушілерді нақты тәрбиеленушілерін
асырап, бағу жөніндегі міндеттен босатуға кұкылы.
Өгей ұлдар мен өгей кыздарын тәрбиелеп, асырап-бақкан,
еңбекке жарамсыз, көмекке мұктаж өгей әке мен өгей шешенің,
егер өздерінің кәмелетке толған еңбекке жарамды балаларынан
немесе жұбайларынан (бұрынғы жұбайларынан) көмек ала ал-
маса, осыған қажетті қаражаты бар еңбекке жарамды, көмелет-
ке толған өгей ұлдарынан немесе өгей қыздарынан асырап-ба-
ғуды сот тәртібімен талап етуге күкылы. Егер өгей әке мен өгей
шеше өгей балалары мен егей кыздарын бес жылдан аз уақыт
төрбиелеп, асырап-бақса, сондай-ақ олар өздерінің тәрбиелеу
жөне асырау міндеттерін тиісті түрде аткармаса, сот өгей ұлдар
мен ©гей кыздарды өгей өкесі мен өгей шешесін асырап-бағу
міндетгерінен босатуға құкьілы.
128
Қорганшылык және қамқоршылық. Ата-анасының кайтыс
болуы, олардын ата-ана кұкыктарынан айырылуы, олардын ата-
ана кұкықтарынын шектелуі, ата-анасынын әрекегке кабілегсіз
деп танылуы, ата-анасынын сыркатгылығы, ата-аналарынын ұзак
уакыт болмауы, ата-аналардын балаларын тәрбиелеуден немесе
олардын кұкыктары мен мұдделерін коргаудан жалтаруы, соның
ішінде ата-аналардын төрбиелеу, емдеу жөне басқа да осыған
үқсас мекемелерден өз балаларын алудан бас тартуы, сондай-ак
ата-аналардың камқорлығы болмаған өзге де жағдайларда, ба-
лалардын күкыктары мен мүдделерін қорғау
қорганшы
жөне
қам-
қоршы
органдарға жүктеледі.
Корғаншы және камкоршы органдар ата-аналарының қам-
қорлығынсыз калған балаларды аныктайды, осындай балалар-
дың есебін алуды жүргізеді жөне ата-анасының қамкорлығын-
сыз калудын накты мән-жайларын негізге ала отырып, балалар-
ды орналастырудын нысандарын тандайды, сондай-ак оларды
асырау, тәрбиелеу және білім беру жағдайларына одан әрі ба-
кылау жасауды жүзеге асырады. Корғаншы және камқоршы
органдардан баска, ата-анасының камкорлығынсыз қалған ба-
лаларды орналастыру жөніндегі занды және жеке тұлғалардың
кызметіне жол берілмейді.
Ата-аналарының қамкорлығынсыз қалған балалар
асырап
алынып, отбасына тәрбиеленуге, қорганшылыққа ( қамқоршшыққа)
немесе
патронат шарты
бойынша, ал мұндай мүмкіндік болма-
ған кезде, жетім балаларға немесе ата-аналарының қамқорлы-
ғынсыз калған балаларға арналған барлық үлгідегі (тәрбие, ем-
деу және басқа да) мекемелерге берілуге тиіс.
Қорганшшық
және
қаліқоршшық
ата-анасының қамкорлы-
ғынсыз калған балаларға, оларды асырау, тәрбиелеу жөне білім
беру мақсатында және әрекетке қабілетсіз немесе әрекетке
қабілеті шектеулі кәмелетке толған адамдардың балалардын
мүліктік және мүліктік емес құкықтары мен мүдделерін корғау
үшін белгіленеді.
Қорганшшық
он төрт жаска толмаған балаларға, сондай-ак
психикалық аурудың салдарынан немесе ақыл-есінің кемдігінен
сот әрекетке қабілетсіз деп таныған адамдарға белгіленеді. Кор-
ғаншьшык кайтыс болған немесе сотгын шешімімен өлді неме-
се хабар-ошарсыз кеткен деп танылған кәмелетке толмаған адам-
нын, әрекетке кабілетсіз немесе әрекетке қабілеті шектеулі кәме-
летке толған адамнын мүлкіне тағайындалады. Егер қорғаншы-
9-11
І29
ж
лык және кдмқоршылык бсл гіленген адамның баскд жерде мүлкі
болса, онда осы мүлікті баскару үшін қорғаншы ж әне кдмқоршы
органдар мүліктің тұрған жерінде қорғаншы тағайындай алады.
Қамқоршылық он төртген он сегіз жаскд дейінгі кәмелетке
толмағандарға, сондай-ақ спиртті ішімдіктерге немесе есірткі
заттарға салынуы салдарынан сот әрекет кдбілеттілігі шектеулі
деп таныған адамдарға белгіленеді. Денсаулығының жай-күйіне
байланысты өзінің қүқыктарын өз бетінше жүзеге асыра алмай-
тын ж әне міндеттерді орындай алмайтын кәмелетке толған әре-
кет қабілеттілігі адамдардың арызы бойынша оларға кдмкоршы-
лық белгіленуі мүмкін.
Аудандық (қалалық) атқарушы органдар қорғаншы ж әне
қамқоршы органдар болып табылады. Аудандық ж әне кдлалық
атқарушы органдар өздерінің қорғаншылық ж әне қамкоршы-
лықжөніндегі міндеттерін халыққа білім беруге, оны әлеуметпк
қорғауға ж әне оның денсаулығын сақтауға уәкілетпк берілген
органдары арқылы жүзеге асырады, ал поселкелік, селолык,
ауылдық аткдрушы органдар бұл қызметтерді дербес жүзеге асы-
рады.
. Ш •. I І Д Д Д І І І Ц
Корғаншы ж әне қамқоршы органдар баланың ж әне оны
тәрбиелеуге үміткер адамның (адамдардың) тұрмыс жағдайла-
рына зерттеу жүргізуге және зерттеу актісін соткд табыс етуге
м ін детті. Қорганш ы ж ән е қамқорш ы орган дар ө зд е р ін ің
міндеттерін осы органдар туралы Казақстан Республикасының
Үкіметі бекітетін ереже негізінде жүзеге асырады.
Патронат. Корғаншылық ж әне қамқоршылық нысанындағы
патронат ата-анасының камқорлығынсыз қалған, соның ішінде
тәрбиелеу, емдеу немесе осы тәрізді баска да мекемелердегі кәме-
летке толмаған балаларға белгіленеді. Баланы тәрбиелеуге алуға
тілек білдіруші адам (патронат тәрбиеші) мен қорғаншы және
қамқоршы орган арасында жасалған баланы (балаларды) тәрбие-
леуге беру туралы шарт патронаттың туындау негізі болып та-
былады.
НР
' ; ! 1
Баланы тәрбиелеуге беру туралы шарт баланы асырап-бағу,
тәрбиелеу ж әне білім беру жағдайларын, патронаттәрбиешінің
құқыктары мен міндеттерін, патр онат тәрбиешіге катысты кор-
ғаншы ж әне қамкоршы органдардың міндеттерін, сондай-ак
мұндай шарттың тоқтатылу непздері мен салдарларын көздеуі
тиіс.
Бала патронат тәрбиеш іге аталған шартпен белгіленген
Достарыңызбен бөлісу: |