С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
1-отряд. МАЙШАБАҚ ТӘРІЗДІЛЕР (CLUРЕІҒОRMЕS)
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
ОМЫРТҚАЛЫЛАР ЗООЛОГИЯСЫ. Наумов
| 45
1-отряд. МАЙШАБАҚ ТӘРІЗДІЛЕР (CLUРЕІҒОRMЕS) Осы кезде тіршілІк ететін сүйекті балықтардын, ішіндегі өте қарапайым құрылысты, басқа балықтармен салыстырғанда бас сүйегі нашар сүйектенген және жүзу торсылдағы өмір бойьі өңешпен байланысты болатын балықтардың тобы майшабақ тәрізділер. Қанат қауырсындары жұмсақ және бунақты болады. Қабыршағы циклоидты. Негізгі тұқымдастары: майшабақтар және лосось тәрізділер. - Майшабақтар тұқымдасына (СІиреeidае) — негізінен теңіз-дерде тіршілік ететін балықтардың көптеген түрлері жатады, олардың кейбір түрлері көбею үшін өзендерге шығады. Біздің суларымызда көбінесе мына түрлері кездеседі. Мұхит майша-бағы — Ақ теңіз бен Баренцово теңізінде, шығыста Жаңа жерге дейін және Қиыр Шығыс теңіздеріне дейін таралған. Бұл майшабақтар уылдырық шашу үшін үлкен үйір құрып теңіздердің жиегіне келеді. Уылдырықтарын тайыз жерлерге шашады. Уылдырықтары ауыр, сондықтан су түбіне шөгіп, оның түбіндегі заттарға, көбінесе балдырларға бекінеді. Әрқайсысы 40 мыңнан 280 мыңға дейін уылдырық шашады. Скандинавияның оңтүстік батыс жағалауынан шыққан шабақтар атлантикалық ағыспен ағып, шығысқа келеді. Ересектері уылдырық шашып болған соң, солтүстікке ауысады. Майшабақтар — Каспий мен Қара теңізде өте көп болады. Бұл теңіздердегі майшабақтардьщ тіршілік ету тәсілі де түрлі-ше. Мысалы, Еділ майшабагы (Саsріоlоsа vоlgепsіs) және қа-ражонды майшабақ (С. kсеsslеri жыныс органдарының жетілу және семіру кезінде теңізде болады да, ал көбею үшін өзенге шығып, өзен бойымен бірнеше жүздеген километр жоғары көтеріледі. Қаражонды майшабақтардың көпшілігі уылдырық шашқан соң қырылып кетеді, ал Еділ майшабақтарының өлімі оған қарағанда азырақ болады. Алдыңғы екі түрден ерекше барлық өмірін теңізде өткізетін Қаспий пузанкасы (С. саsріа) дейтін түрі бар. Бірақ бұл да мұхит майшабағы сияқты кең өрістейді (миграциялайды). Қиыр Шығыс суларында, жоғарыда айтылған мұхит майша-бағынан басқа майшабақтарға жақын сардинка ивасы (Sагdі-порs теіапозіісиз) деген балық тіршілік етеді. Бұл кәдімгі те-ңіздік, кеңінен миграциялайтын, Советтік Приморья жағалау-ларына көктемде ерте келетін балық. Сардинка ивасы теңіз жағалауына қоректенуге келеді де, қысты теңіздің оңтүстігінде өткізеді. Балтық теңізі мен Қара теңізде килька (Sргаtеltа sргаttus), ал Каспий теңізі мен Қара теңізде соған жақын тюлька (Сlире-опеllа dеlсаtиlа) деген шабақтар тіршілік етеді. Бұл ұсақ ша-бақтар нағыз майшабақтарға туыстық жағынан жақын ба-лықтар. 46 СССР-де балық аулау кәсібінде майшабақтар бірінші орын алады. Лососъ (Sаlmопіdае) тұқымдасына — майшабақтар отряды-ның үлкенді-кішілі бірнеше түрлері жатады. Оларға тән ерек- шелік арқасында жұмсақ тері қатпары болады, бұл қатпарды мойлы қанат деп атайды. Балықтардың бұл төбы қоңыржай және солтүстік ендікте тараған. Лососьтар көбінесе өсіп-жетілуі, теңізде өтіп, ал уылдырық шашу үшін өзендерге шығатын өткінші балықтар. Лосось балықтарына Қиыр Шығыс теңіздері ерекше бай келеді. Мұнда лосось тәрізділерден: кета (Опсогһупсһиs kеtа), горбушка (О, gогЬиsсһа), нерка (О, пегkа) және тағы басқалары мекен етеді. Бұл балықтар өзендердің бас жағына уылдырық шашады. Ал оның ішіндегі нерка деген түрі уылдырык шашу үшін көлдерге барады. Уылдырық шашу кезіндегі миграциясы бірнеше мың километрге дейін жетеді. Мысалы, кета Амур бойымен екі мың км жоғары көтеріледі. Уылдырықтарын өздері қазған арнаулы су түбіндегі шұқырға шашып, оның бетін уақ тастармен, немесе ірі құмдармен жауып тастайды. Шабақтары өзенде қыстап шығады да, көктемде теңізге келеді. Ересек балықтар уылдырық шашып болған соң қырылып қалады. Сөйтіп, олар бүкіл өмірінің ішіндё бір-ақ рет көбейеді. Кеталар 3— 4 мың, горбушкалар 1—2 мың уылдырық шашады. Нағыз лосось балықтарының бір түрі — семга (Sаlmа sаlаг). Бұл Атлантика мұхитының теңіздерінің солтүстік бөлігінде, Ба-ренцово, Ақ теңізде кездеседі. Семга СССР-дің Европалық бөлігіндегі солтүстік өзендеріне уылдырық шашу үшін келеді. Жазда және күзде уылдырық шашу миграциясын жасайды. Қи-ыр Шығыс лососьтарының бір ерекшелігі уылдырық шашқаннан кейін бәрі бірдей қырылып қалмай, кейбір особьтары өмірінің ішінде төрт ретке дейін көбейеді. Семгалар да Қиыр Шығыс лососьтарындай уылдырықтарын су түбіндегі топырақпен жауып қояды. Солтүстік теңіздерінде, сондай-ақ Қара теңіз бен Қаспий теңіздерінде семгаға жақын кумжа (Sаlmо tгиttа) деген түрі тіршілік етеді. Бұлар өзендерде көбейеді де, семіру үшін теңіздердің терең, қашық жерлеріне барады. Кейбір түрлерінің тіршілігі тек қана өзендерде өтеді. Кумжаның ұсақ түрі — форель (Sаlmо tгиttа fагіо) өзендерде және тау көлдерінде тіршілік етеді. Лососьтардың ішінде тұщы суды тұрақты мекен ететін түр-лері де болады. Оларға: сигалар, кейбір омулдар мен таймен-дер жатады. Лосось тәрізділердің кәсіптік маңызы өте зор. Бұлардың еті дәмді болумен қатар, “қызыл уылдырық” деген атпен сатыла-тын уылдырығын пайдаланады. Лосось тәрізділердің. нашар көбеюі және олардың қымбат өнімдер беруі, оларды қолдан көбейту шараларын қолдануды қажет етеді. жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|