С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы

(МUGІLlFОRМЕS НЕМЕСЕ РЕRСЕSОСЕS)

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

бет	21/129
Дата	28.04.2023
өлшемі	1,89 Mb.
	#87825

1 ... 17 18 19 20 21 22 23 24 ... 129

Байланысты:
ОМЫРТҚАЛЫЛАР ЗООЛОГИЯСЫ. Наумов

(МUGІLlFОRМЕS НЕМЕСЕ РЕRСЕSОСЕS)
Бұларға жүзу торсылдағы тұйық біткен және бүйір сызық-тары жоқ, көбіне оңтүстік теңіздерде мекен етуші балықтардың ғана тобы жатады. Бізде Қара теңіз бен Азов теңізінде к е -фальдар тұқымдасы (Миgіlіdае) кездеседі. Олардың ішіндегі кәсіптік маңызы бар түрлері — лобан, немесе кәдімгі кефаль (Мugіl серһаlиs) және сингиль (М. аигаtиз). Кефальдар топтанып жүріп, өріс аударатын балықтар. Кефальдардың үл-кен топтары қорек іздеп теңіз қолтықтарына, тұзы аз көлдерге және өзен сағаларына барады. Кейінгі кезде кефаль балығы Каспий теңізіне жерсіндірілді.
Бұл отрядқа өздеріне тән ерекшеліктері бар — ползун неме-се анабас (АпаЬаз sсапdіепs) балығы жатады. Бұл балықтар-дың бір ерекшелігі, тіршілік еткен суында оттегі жеткіліксіз болған кезде екінші суға бара алады, тіпті олар өрмелеп ағаш бұтағына шығып, жармасып отырады. Бұлар Индия, Бирма суларында, Зонд және Филиппин аралдарында тіршілік етеді.
6-отряд. САРГАНДАР НЕМЕСЕ ҰШҚЫШ БАЛЫҚТАР
BELONLFORMES
Бұлар көбінесе теңіздерде болатын балықтар. Олардың ішінде айрықша ерекшелігі бар түрі — ұзын қанаттылар (Ехососtиs). Бұлардың көкірек қанаттары өте үлкен және осы үлкен қанаттарының жәрдемімен, судан секіріп шығып калықтап ұшып, 150 — 200 метрдей жерге барады. Олар көбінесе тропиктік теңіздерге көп тараған. Бізде Владивосток маңайында кездеседі.
49
7-отряд. ТІКЕН ТӘРІЗДІЛЕР
(САSТЕR0SТЕІҒОRМЕS)
Тікен тәрізділерге — солтүстік жарты шардағы тұзды және, тұщы суларды мекен ететін ұсақ балықтар жатады. Бұлардың арқа қанаттарынын алдыңғы бөлімі мен қанаттары тікен сияқ- ты болады. Қабыршақтары сүйекті. Ұрғашысы шөптен ұя жа- сап, 100 шақты уылдырық шашады. Бізде тікен тәрізділердің бірнеше түрлері Балтық, Баренцево, Азов, Каспий теңіздерінен кездестіруге болады.
8-отряд. ШОҚ ЖЕЛБЕЗЕКТІЛЕР (LОРНОВRАСНll)
Шоқ желбезектілер өзіндік ерекшеліктері бар ұсак, теңіз ба-лықтары. Желбезектері шөжіп, ұсақ шоқ-шоқ болып желбезек шеңберінің жұрнағына бекінген. Денесі сақиналы сүйекті плас-тинкалармен жабылған. Басында ұзын түтік тәрізді тұмсығы болады, аузы кішкене, тістері болмайды. Ал еркектерінің құр-сағында арнаулы ұрықтанған жұмыртқаларын сақтайтын қап-шығы болады. Көбінесе жылы және тропиктік теңіздерде таралған. Олардың теқіз аты (Нірросаmриs) және теңіз инесі (Sупgпаthиs) деген түрлері бар. Бізде Қара теңіз, Каспий, Бал-тық және Жапон теңіздерінде кездеседі. Кәсіптік маңызы жоқ.
9-отряд. ТІКЕН ҚАНАТТЫЛАР (АСАNТНОРТЕRУGН)
Бұлардың қанаттарының бөліктері жеке-жеке ажыратылма-ған үшкір тікен сияқты. Теңіздерде және тұщы суларда тірші-лік етеді. Жүзу торсылдағы ішекпен қатыспайды.
Алабұға тәрізділер (Регсіdае) Алабұғалардың көпшілігінің кәсіптік үлкен маңызы бар. Мысалы, көксеркенің (Luсіорегса) бірнеше түрі Қара теңіз бен Каспий теңіздерінде мекен етеді. Кейбір түрлері өмір бойы өзендерде, ал екінші біреулері теңіздерде, үшінші түрлері өзендерден теңіздерге өрістеп шығатын жартылай өткінші балықтар болып есептеледі. Іріле-рінің салмағы 10—12 кг болатын кәсіптік маңызы үлкен балык-тар. Алабұға (Регса) — біздің еліміздің өзендерімен көлдерінде кең тараған отырықшы организмдер. Бұлар ұсақ балықтармен, омыртқасыздармен қоректенеді. Орта есеппен алабұғалар 10— 12 жыл жасайды. Салмағы 1 кг, дене мөлшері 50 см болады. Кейбір жерлерде кәсіптік маңызды объект болып саналады. Таутан (Асегіпа) балығының кәсіптік маңызы жоқ.
Скумбрия тәрізділер (SсоmЬгіdае). Бұлар теңіздің қалың қабатында, негізінен тропиктік теңіздерді мекендейтін балық-тар. Бізде Балтық теңізі мен Қара теңізде бірнеше түрі кездеседі. Кеңінен миграциялайтын балықтар. Кәсіптік маңызды объект (әсіресе Кара теңізде).
50
Тана балық тәрізділер (Gоhіісdае). Бұларға ұсақ, көбінесе теңіз жағалауларында, тұщы суда сирек кездеседі. Су түбінде тіршілік етіп, сол жердегі омыртқасыздармен қоректенеді. Кейбір түрлерінің еркектері көбею кезінде уылдырықтарын салатын ұя жасайды да оны қорғап тұрады. Бізде көбінесе оңтүстік теңіздер мен өзендерде кездеседі. Қара теңізде, Азов және Каспий теңіздерінде кәсіптік объект болып саналады.
10-отряд. ТРЕСКА ТӘРІЗДІЛЕР (GАDІРОRМЕS)
Бұларға кәсіптік маңызы зор балықтар жатады. Әдетте ірі, қанат қауырсындары жұмсақ болатын балықтар. Олар қоңыр-жай және Арктика теңіздерінде тараған, тек қана налим (Lоlа Іоtа) деген түрі тұщы суда кездеседі. Көптеген түрлері теңіздің өзен сағасына жақын жерлеріне және өзендерге шығады, ондай түрлеріне навага, сайка, полярлық треска т. б. жатады. Көбінесе су түбінде тіршілік етеді.
Треска (Gаdиз тогһиа) өзінің кәсіптік маңызы жөнінен дүние жүзінде майшабақтардан кейінгі орынды алады. Етін пай-даланумен қатар бауырынан емдік қасиеті бар “балық майла-ры” жасалады. Бізде Балтық, Баренцево, Ақ теңізде және Қи-ыр Шығыстың солтүстік теңіздерінде таралған. Трескалар кең миграциялап, уылдырықтарын көбінесе Лофотен аралдарының, Кольск түбегінің жағалауларына шашады. Трескалар уылдырығын шашқан соң Баренцево теңізінің шығыс бөліміне кетеді. Міне, осы жерлерде трескаларды арнаулы трал деп аталатын су түбін мекендейтін балықтарды аулайтын аулармен ұстайды. Трескалар 2,5—10 миллиондай уылдырық салады. Трескадан басқа солтүстік теңіздерде тралмен ауланатын балықтарға: пикша (G. аеgІеfіnus), саида (Роllасһіиs үігепз), сайка (Вогеаgаdus saida) жатады.
Солтүстік теңіздерде және Қиыр Шығыс суларында навага Еlеgіmиs паvаdа) деп аталатын түрі кездеседі. Қыста бұлар те-ңізден өзен сағасына шығатын болғандықтан, оларды өзен са-ғаларынан аулайды.
П-отряд. КАМБАЛА ТӘРІЗДІЛЕР (РLЕURОNЕСТІҒОRМЕS)
Камбала тәрізділердің денесі екі бүйірінен өте қысыңқы сү-йір болады. Көзі басының екі бүйіріне немесе оның бір бүйіріне ғана орналасқан. Торсылдағы болмайды. Су түбінде тіршілік ететін балық, сондықтан бір бүйірімен жайлап жүзеді. Денесі-нің үстіңгі беті әр түсті пигментті болады да, ал астыңғы жақ беті әрқашанда ақ түсті болады. Камбаланың шабақтары ал-ғаш судың қабатында жүзіп жүріп, кейін су түбіне ауысқанда, денесі бүйірінен қысылып, көз денесінің үстіңгі жағына қарай ығысады. Бізде Каспий мен Арал теңіздерінен басқа теңіздер-
51
дің бәрінде де кездеседі. Қамбалалар әдетте уылдырық шашу- ға, қыстап шығуға, қоректерін тауып жеуге қолайлы жер іздеп қана миграция жасайды. Бірақ өте баяу қозғалатын болран дықтан тіршілік еткен жерінен 100—200 километрден ұзап кете алмайды. Уылдырықтарын әдетте жағалауға шашады. Бірнеше миллионға дейін уылдырық шашатын өсімтал балық. Олар су түбіндегі омыртқасыздармен қоректенеді. Камбалалар трал-мен аулау кәсібінің негізгі объектісі.
12-отряд. БІРІККЕН ЖАҚТЫЛАР (РLЕСТОGNАТНІ)
Бұларға көбінесе теңіздерде, әсіресе тропикгік теңіздерде жиі кездесетін балықтардың азғана тобы жатады. Олардың жақаралық және жоғарғы жақ сүйектері өсіп, соның нәтижесінде жақты “тұмсық” қалыптасқан. Тістері қашау, немесе пластинка тәрізді болады. Бұлардың тістері шаян тәрізділердің, моллюскалардың бақалшақтарын ұстауға бейімделген. Денесі ірі қабыршақтармен немесе сүйекті пластинкалармен қапталған. Мұндай сүйекті сауыт олардың денесін сыртқы ортаның қолайсыз әсерлерінен сақтайды. Кейбір түрлері жағалауға жақын жерлерде тіршілік етеді. Нағыз өкілдері: ине кұрсақтылар (Теtгоdіоп һіsріdіиs) мен кузовкалар (Оstтасіоп gиаdгісогnis)
13-отряд. АЯҚ ҚАНАТТЫЛАР (RЕDІСULАТІ;
Бұлардың денесі арқасынан қүрсағына қарай сүйірленіп, кеуде қанаттары ескек сияқты су түбінде қозғалуға мүмкіндік беретін органға айналған. Сондықтан да, бұл балықтарды аяқ қанатты. балықтар деп атайды. Бізде Қара теңіз бен Баренцево теңіздерінде теңіз шайтаны (Lорһіиs ріsсаtогіиs) деген түрі тіршілік етеді. Арқа қанаттарының алдыңғы шоқтары ұзын, қозғалғыш қармағышқа айналған. Теңіз шайтандары теңіз түбіндегі балдырлардың арасында жасырынып тұрып, қармағыштарының жәрдемімен ұсақ балықтарды, балық шабақтарын ұстап қоректенеді.

жүктеу/скачать 1,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 17 18 19 20 21 22 23 24 ... 129