С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
-отряд. ҚҰЙРЫҚСЫЗ АМФИБИЛЕР (ЕСАUDАТА
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
ОМЫРТҚАЛЫЛАР ЗООЛОГИЯСЫ. Наумов
| 3-отряд. ҚҰЙРЫҚСЫЗ АМФИБИЛЕР (ЕСАUDАТА
НЕМЕСЕ ANURA Бұған құрылысы күрделі, сан жағынан соншалықты көп, ке-ңінен тараған құйрықсыз қос мекенділер жатады. Бұл отрядқа Антарктикадан басқа жер бөліктерінің барлығында да кездесе-тін 1700-ге жуық амфибилердің түрлері жатады. Құйрықсыздар, әсіресе Оңтүстік Америкада көп кездеседі. Құйрықсыздардың түрлері көп болмағанмен де барлығына тән белгілері: дене формасы бақа тәрізді құйрықсыз, әрқашанда жақсы дамыған алдыңғы артқы аяқтары болады. Артқы аяғының саусақтары алдыңғысына қарағанда күшті дамыған, сондықтан жер бетімен секіріп қозғалады. Скелетіне тән ерекшеліктері: омыртқалары процельді, нағыз қабырғалары болмайды, маңдай және төбе сүйектері, шынтақ және білек сүйектері, асықты жілікпен оның шыбығы бірігш кеткен. Жоғарыда айтылған қозғалу ерекшеліктеріне баңланысты осы көрсетілген сүйектері ғана емес, сонымен қатар аздап та болса білезік және толарсақ сүйектері де кірігіп кетеді. Дабыл-қуысы дұрыс дамыған. Ересектерінде сыртқы және желбезек саңылаулары болмайды. Сыртқы ортада үрықтанады. Копулятивтік органы болмайды. ( Отрядтың көптеген тұқымдастары бар, оның кейбір тұқым-дасын ғана қарастырамыз. ' Д ө ң г е л е к т і л д і л е р т ұ қ ы м д а с ы н ы ң (ОіsсоgІоssіdае) тілі дөңгелек келеді. Бұлар Евразияға және Солтүстік Америкаға тараған. Біздің фаунамызда жерлянха (ВоmЬіmа) деген, ұзындығы 5 см болатын кішкене бақа кездеседі. Арқа жағы қара түсті, ал құрсақ жағы айқын түсті қоңыр және қара дақтары болады. Тері бездерінің секреті күйдіргіш. Ұсақ су қоймаларында, қақтарда тіршілік етеді. СССР-дің Европалық бөлігінің ортаңғы ендігінде Қиыр Шығыстың оңтүстігіне таралған. Осы тұқымдасқа, батыс Европада тараған, ұзындығы 5 см болатын, солғын сүр түсті кұрбақа — Певитуха (Аіуtез) жатады. Күндіз бөренелердің, ағаштың, тастардың астына тығылып жатып, қорегін түнде аулайды. Көбеюі ерекше қызық, ұрғашысы ұзындығы бір метрге жуық бір-біріне жабысып жатқан жіп шумағы секілді 50 шақты жұмыртқа салады. Уылдырықтарын ұрықтандырған соң, еркегі оларды артқы аяқтарына орап алып, судан шығып, дымқыл, көлеңке жерде болады. 17 — 18 күннен кейін ол қайтадан суға келеді. Осы уақыт ішінде дамыған личинкалар жұмыртқадан шығып басқа бақалардың личинкаларындай суда тіршілік ете бастайды. Қ ұ р б а қ а т ұ қ ы м д а с ы (Виfопіdае). Басқа қос мекен-ділермен салыстырранда сумен байланысы аз, тіпті шөлде де кездесетін организмдер. Бұл көптеген түрлерінің күндізгі ыс-тықтан қашып, түн жануарлары болуына байланысты. Сонымен қатар, көбінесе терісінің эпидермисінің жоғарғы қабаты мүйіз- 92 деніп кеткен. Қейбір құрбақалар судан тыс ортада көбеюге бейімделген. Мысалы, австралия құрбақасы — псевдофрина жұмыртқасын дымқыл топыраққа салады. Оңтүстік Америка құрбақасы циклорамфус және кейбір түрлері жұмыртқасын тастардың арасына немесе топыраққа көміп қояды. Бұлардың жұмыртқасы сары затқа бай болғандықтан итшабақ (головастик) шықпай, бірден толық қалыптасқан бақа шырады. Құрбақалардың екі түрі де кэдімгі және жасыл құрбақа (Виfо Ьиfо, В. vігіdіs) біздің еліміздің ортаңғы және оңтүстік ендігінде таралған. Жасыл құрбақа Орта Азияның жазық жерлерінде, оазистерде тіршілік етеді. Екеуіде жұмыртқа-ларын суға салады. Моллюскалар мен насекомдарды құртып, пайда келтіреді. Б а қ ы л д а у ы қ б а қ а л а р т ұ қ ы м д а с ы (Нуlіdае) — ағашты жерлерде иршілік ететін ұсақ бақалар. Саусақтары-ның ұшындағы, кейбір түрлерінің бауыр жағында болатын сор-ғыштарының көмегімен ағаштың діңіне, бұтағына және басқа заттарға жабысып тұрады Көбінесе Австралия мен Оңтүстік Америкада тараған. Бізде кәдімгі бақылдауық бақа және Қиыр Шығыс бақасы (Ниlа агЬогеа, Н. іаропіса) деген түрі, СССР-дің оңтустік Европалық бөлімінде, Қырымда, Кавказда екіншісі — Қиыр Шығыста кездеседі. Орманда тіршілік етеді Әсіресе жапырақты ағаштардың, қамыстың немесе баска биік болып өсетін өсімдіктердің арасында болады. Уылдырықтарын суға шашады. Қөбеюден басқа уақыттарда ағаштарда өрмелеп жүріп уақытын өткізеді. Бұлардың Оңтүстік Америкада мекендейтін бақылдауық қалталы бақа (Nоtоtгеmа) және бақылдауық — филломедуза (Pһуllоmеdиsа) деген түрлері бар. Н а ғ ы з б а қ а л а р т ұ қ ы м д а с ы (Rапіdае) — Австра-лия мен Антарктидадан басқа құрлықтардың барлығында кез-деседі. Көптеген түрлері суда көбейеді, личинкаларының метаморфозы суда өтеді. Біздің елімізде бірнеше түрі кездеседі. Мысалы, көлбақа (Rапа гіdіЬипсІd) оған жақын туыс — тоспа бақасы (R. езсиіепtа) Еділ, Жайық, Дон, Днепр өзендерінің сағасында таралған. Тіршілігі сумен тығыз байланысты, ұзап кетпей судың маңында тіршілік етеді. Қейбір жерлерде балық шабақтарын жеп аздап зиян келтіреді. Сумен жоғарыда аталған бақаларға қарағанда байланысы аз болатын шөп бақасы (R. tеmрогагіа) Европада, Батыс Си-бирьде, Қиыр Шығыста тараған және бізтұмсық бақа (R. tеггеrtгіs), солтүстікте поляр шеңберіне дейін, ал шығыста Амур бассейніне дейін кең тараған. Суда көбею кезінде ғана ұшырайды. Жазда судан қашық жерлерде кездеседі. Насекомдарды жойып, пайда келтіреді. Кәдімп бақалардың ішінде ағаштарда да тіршілік ететін түр-лері бар, мысалы, яваның ұшқыш. біщасы (Rасорһогиз геіпwагсd- 93 tі). Олар көпшілік уақытын ағашта өрмелеп немесе ағаштан-ағашқа секіріп жүріп өткізеді. Саусақтарыньщ арасындағы тері жарғақтары бұлардың жеңіл секіруіне көмектеседі, әрі секір-генде жазылып қанат сияқты жәрдем береді. Саусақтарының арасындағы жарғақтарын жазып жіберіп, 10—15 метрге дейін ұша алады. , АМФИБИЛЕРДІҢ ТІРШІЛІК ЕТУ ЖАҒДАИЛАРЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТАРАЛУЫ Амфибилердің тіршілік жағдайлары алуан түрлі. Олардың кейбір түрлері өмір бойы тек қана суда тіршілік етеді. Оларға құйрықты амфибилер, протейлер, сирендер және кейбір айфиумдар жатады. Құйрықсыздардың көпшілігі жартылай сулы ортада тіршілік етеді. Олар көбею кезінде су қоймаларын мекендейді. Көпшілігі суда қыстап шығады. Басқа уақытта олар судан қашык, кұрлықта болады. Оларға құрбақалар, коңыр бақалар, отты және Кавказ саламандыраларын жатқызамыз. Жасыл бақа уақытының көпшілігін судан тыс өткізеді, бірақ судан ұзап кетпейді. Қауіп төне қалса суға секіріп түсіп, жасырынады. Құйрықсыздардың ішінде негізінен ағаш арасында тіршілік ететіндері де бар. Олар көбінесе тропикалық ормандарды ме-кендейді. Олардың көбеюі де ағашта өтеді, ол үшін бақа ағаш-тың қуысына, ірі жапырақтарға тұрып қалған суды пайдалана-ды. Ағашпен байланысы, ондағы тіршілік дәрежесі әрбір түрін-де түрліше болады. Мысалы, біздегі бақылдауық бақа көп уақытын ағашта өткізгенімен көбеюі жерде, су қоймасында өтеді. Бақылдауық бақа ағашқа саусақтарының ұшындағы дөнгелек, желім тәрізді секрет бөліп шығаратын сорғыш-тарының көмегімен өрмелеп шығады. Филломедузаның саусақтары бұтақты орап ұстауға бейімделген. Африканың қарамалағыш бақасының (Сһіготагйіs) ішкі екі саусағы қалған саусақтарына қарама-қарсы орналасып, өзінше қысқышқа айналған. Яваныц ушқыш бацасыньщ (Rһасорһоrus) ұзын саусақтарының арасын-да ұшуға бейімделген жарғақтары болады. Топырақтардың арасынан ін қазып, тіршілік ететін амфиби-лер де бар. Бүған барлық аяқсыздар жатады. Құйрықсыздар-дың ішінде де (чесночница) топырақтан терең ін қазып, тығы-лып жататын түрлері де кездеседі. Амфибилер алуан түрлі ортада тіршілік етеді. Әйткенмен олардың жалпы географиялық таралуы тіршілігіне қажетті жағ-дайларға байланысты. Оның негізгілері: жылу, су қоймаларының болуы, ауа дымқылдығының белгілі мөлшерде болуы, судың және топырақтың химиялық құрамы. Жылылық амфибилердің тіршілігіне ен керекті жағдай бо-лып есептеледі. Олардың көптеген түрлері +7, +8 градуста 94 ұйқыға кетеді де, —2 градуста қырылып қалады. Судың температурасы төмен болса олардың жұмыртқалары мен личинкалары дами алмайды. Ыстық құрғақшылық климат амфибилерде өте колайсыз. Өйткені олардың жұқа терісі денедегі дымқылдықты ете көп мөлшерде буландырып жібереді. Егер бақалар тез құрғаған кез-де бастапкы салмағының 15 процентін жоғалтса да өледі — деп көрсеткен П. В. Терентьев (1950), ал егер баяу кұрғатса, салмағын одан екі есе артық жоғалтқанның өзінде де өлмейді (А. Г. Банниковтың мәліметі бойынша бақылдауық бақа дене ылғалының 75 процентін жоғалтқанға дейін өлмейді). Амфибилер тұзды суларда және тұзы көп топырақтарда тір-шілік ете алмайды. Хлорлы натрийдің 1 проценттен төменірек ертівдісінде қос мекенділердің личинкасы, кейбір түрлерінің ересек формалары тіршілік ете алмайтыны анықталған. жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|