С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Буйір сызығы.
- Зәр-жыныс органдары
- 16- сурет.Еркек тритояның жыныс-зәр органдары: 1 — аталық жыныс безі, 2 —тұқым әкеткіш түтік; 4
- —архинефрикалық кұйылыстың сыртқы тесіп, 9 — зәр жолдары, 10— майлы дене 88
| 85
Иіс сезу органы. Амфибилерде парлы иіс сезу капсулалары болады, олар сыртқы ортамен бір пар танау тесігімен қатысады. Иіс сезу капсуласынан ішкі танау тесігі хоандар кетеді, олар ауыз-жұтқыншақ қуысымен жалғасады. Бұл айтылған система иіс қабылдаумен қатар тыныс алуға да қатысады. Буйір сызығы. Бүйір сызығы органы барлық амфибилердің личинкаларына тән орган. Бүйір сызығы тіршілігі суда өтетін амфибилердің кейбір құйрықты және құйрықсыз ересек формаларында өмір бойы сақталады. Балықтардың бүйір сызығы органының бір ерекшелігі — бұлардың сезімтал клеткалары сызықтың терең түбіне орналаспай терінің беткі қабатына орналасқан. Зәр-жыныс органдары. Зәр-жыныс органдарының кұрылысы шеміршекті балықтардың жыныс органдарының құрылысына ұқсайды. Ұрықтың даму кезіндегі зәр шығару органының қызметін пронефрос, ал ересектерінде вольфов каналдары арқылы сыртқа ашылатын — мезонефрос атқарады. Зәр шығару түтікшелері клоакаға ашылады. ,5 Зәр заты алдымен клоакаға одан қуыққа барады. Қуық толғаннан кейін сол тесік арқылы клоакаға одан сыртқа шығарылады (16-сурет). Парлы тұқым безінің өзіндік жолы болмайды. Тұқым каналы бүйректің алдыңғы бөлімі арқылы өтіп, вольфов каналына жалғасады, сөйтіп ол зәр шығару жолынын, қызметін атқарып қана қоймай, ұрық жолының да қызметін атқаратын болады. Еркектеріндегі әрбір вольфов каналының клоакаға жал-ғасатын жері кеңейіп, тұқым қалтасын құрайды, ол ұрықтың уақытша жиналуын қамтамасыз етеді. Тұқым безінің үстінде белгілі формасы жоқ, сары түсті майлы дене жатады. Бұлар ұрықтың, оның ішінде дамитын сперматозоидтың қорегі болып саналады. Оның мөлшері жыл маусымына қарай өзгеріп отырады. Күзде көлемі үлкен болады, ал көктемде сперматозоид 16- сурет.Еркек тритояның жыныс-зәр органдары: 1 — аталық жыныс безі, 2 —тұқым әкеткіш түтік; 4 — бүйректің нефростомдар мен жыныс бөлімі 5—• вольфов кұйылысы, 6 — жұмыртқа жолының бастамасы; 7 — бүйректің жыныссыз бөлші, 8-—архинефрикалық кұйылыстың сыртқы тесіп, 9 — зәр жолдары, 10— майлы дене 88 жасап шығаратын кезде көп жұмсалады да көлемі тез кішіріпг кетеді. Амфибилердің көпшілігінің копулятивтік органы бол-майды. Аналық безі де парлы болады, оның да үстіңгі жағында майлы дене жатады. Жетілген жұмыртқалар дене қуысына тү-сіп, одан олар воронка тәрізді кеңейген бір пар жұмыртқа жо-лына — мюллеров каналдарына өтеді. Жұмыртқа жолы ұзын, күшті иректелген түтік, оның алдыңғы бөлімі дене қуысына, артқы бөлімі — клоакаға ашылады. Бұдан еркектерінде зәр шығару мен ұрық жолынын, қызме-тін бір ғана канал — вольфов каналы атқаратынын, ал ұрға-шыларында вольфов каналы зәр шығару қызметін, ал жұмыртқа жолының қызметін — мюллеров каналы атқа-ратынын көруге болады. Дамуы. Амфибилер жұмыртқасындағы сары заттары жұ-мыртқаның денесіне біркелкі тарамай, көпшілігі жұмыртқаның төменгі түссіздеу бөліміне жиналған, оған қарама-қарсы (ани-мальдық) бөлімі қара түсті болып тұрады. Жұмыртқаның үс-тіңп бөлімінің пигментті болуы күннің ультракүлгін сәулесінің зиянды әсерінен қорғауға бейімделуі болуы мүмкін. Жұмыртқа толық, бірақ бір келкі бөлшектенбейді. Ұрықтаиған соң (ба-қаларда) 8—10 күннен кейін, жұмыртқаның қабығын жарып ит-шабақ деп аталатын личинкасы сыртқа шығады. Алғаш итшабақтардың қозғалу органдары — аяқтары бол-майды. Қозғалу органының қызметін жарғақпен көмкерілген құйрығы атқарады. Ең алғаш алдыңғы аяқтары негізделеді, бірақ олар сыртқа байқалмайды, сондықтан сыртқа бірінші рет артқы аяқтары шығады. Осыдан кейін құйрықсыздарда кұйрық қысқара бастайды да, кейін мүлдем түсіп қалады. Амфибилердің барлығының да личинка кезінде бүйір сызық органдары болады. Аяқсыздар мен құйрықсыздарда ересек формаға айналғанда бүйір сызығы жойылып кетеді. Алғаш ты-ныс алу органының қызметін тармақталған 2—3 пар сыртқы желбезектері атқарады. Одан әрі көпшілік амфибилерде сырт-кы желбезектері жойылып, желбезек жапырақшалары бар — желбезек саңылаулары пайда болады. Тек кейбір құйрық-тыларда ғана сыртқы желбезектер өмір бойы сақталады. Итшабақ кезінде жүрегі екі камералы, жүрекше оң және сол жақ бөлімдеріне бөлінбейді. Балықтардың қан айналысы сияқты бір ғана қан айналу шеңбері болады. Соңғы даму кезеңінде ас қорыту түтігінің алдыңғы бөлімінде бір пар өсінді пайда болып, өкпе қалыптасады. Оларды қанмен төртінші артерия доғасы камтамасыз етеді. Өкпенің дамуымен байланысты, ішкі желбезектері жойылып, оған сәйкес қан айналу системасы өзгереді. Желбезек қан тамырларының бірінші пары ұйқы артериясына, екіншісі — системдік доғаға айналады, ал үшіншісі — амфибилердің 87 көпшілігінде нашар дамыған, төртіншісі — өкпе артериясы бо-лып қалған. Айтылғандардан баска системаларында да бірсыпыра өзге-рістер болады. Пронефрикалық жойылып мезонефрикалық бүйрекпен алмасады. Ішектері кыскарып, бүйір сызық органдары жойылады. Итшабак кішкене бақаға айналады. Итшабақ ке-зінде шөп тектес заттармен қоректенсе, енді олар жануар тек-тес азықтармен қоректенеді. АМФИБИЛЕРДІҢ СИСТЕМАТИКАСЫ жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|