С. П. Наумов омыртқалылар зоологиясы
жүктеу/скачать 1,89 Mb.
|
ОМЫРТҚАЛЫЛАР ЗООЛОГИЯСЫ. Наумов
| Құстар класы (Аvеs)
1-класс тармағы. Алғашқы құстар (Агсһаеогпіthеs) немесе (Sаигигае). Бұған жататын археоптерикс. ІІ-класс тармағы. Нагыз құстар (Nеогпіtһеs немесе Огпіtһи- гае). 1.Отряд үсті. Тісті құстар (Ргоtһогпіtһеs). Бұл отряд үстіне бор дәуірінде тіршілік еткен ихтиорнистер (Ісhуогпіs) мен гесперорнистер (Неsрегогпіs) жатады. 2. Отряд үсті. Қырсыз төстілер (Rаtіtае). 3. Отряд үсті. Пингвиндер (Іmреппеs). 4. Отряд үсті. Қырлы төстілер (Сагіпаtае). ҚҰСТАРДЫҢ ШАРУАШЫЛЫҚ МАҢЫЗЫ Адамның шаруашылық әрекеттерінде құстардың алуан түр-лі және үлкен маңызы бар. Көптеген түрлерін үйретіп, үй құ-сына айналдырған, бұл әрекетті осы кезге дейін жетілдіріп ке-леді. Ет, жұмыртқа, мамық алу, байланыс мақсатына, әсемдік үшін құстардың жаңа тұқымдарын шығарады. Жабайы құстар-дың — ауыл, орман, балық шаруашылығында, аң аулау кәсібінде және денсаулық сақтауда зор маңызы бар. Құстар-дың экономикалық маңызы өте күрделі, оны механикалық шеше салатын мәселе емес, Бір түрге жататын құстың өзі бір жағдайда пайдалы болса, екінші бір жағдайда зиянды болып саналады. Шаруашылықтың бір түріне пайдалы болған құс, шаруашылықтың екінші саласына зиянын тигізуі мүмкін. Көп-шілік кұстар егін, бау-бақша, тоғайлы және далалы жердегі өсімдіктердің зиянкестері — омыртқасыз организмдерді қырып, пайдасын 205 тигізеді. Орман зиянкестерімен қоректенетін құстарға: сары шымшық, пищухалар, түрлі славкалар, шыбын қаққыштар, түрлі сары шымшықтар, қызыл құйрықтар, малионовкалар, көкектер, жағалтайлар, ешкіемерлер, тоқылдақтар, кішкене торғайлар, жорға торғайлар т. б. жатады. Дала мен шабындық жерлердегі зиянкестермен қоректенетін құстарға- кәдімгі қара торғай, түрлі қаратамақ торғай, боз торғайлар, ақсарылар, көк қарғалар, айдарлы көкектер, кәдімгі және дала бөктергісі, қыр-ғилар, ақ тұмсық қарғалар, ұзақтар, кейбір жерлерде шағала-лар т. б. жатады. Күлгін қара торғай (Раstог гоsеиs) Орта Азияға, Қазақстанға, Кавказда Төменгі Еділде тараған. Кейбір жылдары Украинада да болады. Ересегі бір тәулікте көптеген жүз насекомдарды жояды. Р. Н. Мекленбурцевтің мәліметі бойынша, Орта Азиядағы қара торғайдың әрбір үйірі, ұялаған кезінде (бір ай-да) 100 мыңдай шегірткелерді құртады. Сонымен қатар жас балапандары жүзім мен шиені жеп зиянын тигізеді. А. Н. Фор-мозов Қазақстанда дала бөктергісінің шегірткелерді жейтінін бақылаған. Оның айтуынша, безгелдек (Місгоtіs tеtгах) таң-ертеңгі уақытта 250 шегірткені жегенін байқаған. Батыс Си-бирьде және Қазақстанда мыңдаран шағалалар, үйректер, қызғыштар және ақ тұмсық қара қарғалар далалық жерлерге шығып, шегірткелермен қоректенеді. Самырсын құстар (Nисіfгаgа сагуосаtасtеs) самырсын ағаш-тарының көптеген жаңғақтарын жеп, өндірістік маңызы бар жаңғақтың қорын кемітеді. Сонымен қатар бұл құстар көпте-ген самырсын жаңғақтарын мүктердің арасына, топыраққа апарып көміп, самырсын ағашының тұқымының тарауына се-бепші болады. Құстар ұсақ кемірушілерді жеп, ауыл шаруашылығына үл-кен пайда келтіреді. Көптеген күндізгі жыртқыш құстар және жапалақтар көпшілігінде ұсақ кемірушілермен қоректеніп, оларды қырады. Ұсақ кемірушілермен қоректенетін құстарға кэдімгі жамансары (Виtео bиtео), қорған жамансарысы (Виtео fогах), қыстақ жамансарысы (АгсһіЬиtео lаgориs), құладындар (батпақ жердің құладынынан басқалары), қорган бүркіті (Аqиіlа һеlаіса), дала бүркіті (А. піраlепsіs), кәдімгі бөктергі, дала бөктергігі, күйкентайлар, ителгілер, батпақты жердің жапалағы, құлақты жапалақ және сұр неясыттар т. б. жатады. Кемірушілер аз болған жылы, бұлардың бірқатары насеком-дармен, рептилилермен, құстармен коректенеді. Кемірушілер көбейіп кеткен жылы ұсақ кемірушілермен тек қана жыртқыш құстар емес, құзгын, сауысқан, құтандар, дегелектер де қоректенеді. Олар кемірушілер көбейіп кеткен жерге топтанып ұшып барып, қырады. Құстардың зиянды жануарларды құртып, адамның шаруа-шылық әрекетіне пайда келтіретін фактыларды көптеп келтіру- 206 Іге болады. Сондықтан құстарды қорғау және егістік бау-бақшалы жерлерге тарту үшін қолдан жасанды ұялар салу, ағаштар\ды көбірек егу керек. Бұл жұмысты бүкіл еліміздегі мектеп оқушылары жүзеге асырып, халық шаруашылығына үлкен пайда тигізіп отыр. Кейбір құстардың пайдасымен қатар зияны да айтарлықтай. Мысалы, ақ тұмсық қара қарғалар көктемде себілген тұқым-ды қазып жесе, жазда қиярды, қарбыз, қауынды, картопты шоқып бүлдіреді. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының зиянкес насекомдарында жеп көп пайда келтіреді. Сол сияқты суық торгайларда балапаны ұшқанша насекомдармен олар-дың личинкаларымен, жұлдыз құрттармен қоректендірсе, олар ұшқасын, күзде дәнді дақылдармен қоректендіріп зиянын тигізеді. Сонымен қатар кейбір түрлері ементұмсықтар мен қара торғайлар шие жемісін жеп үлкен зиян келтіреді. КӘСІПТІК ҚҰСТАР Құстардың көпшілік түрлерінің кәсіптік маңызы соншалық-ты үлкен. Жабайы құстарды пайдалану шаруашылығымызға қосымша ет, жұмыртқа, мамық, қауырсын, немесе қауырсыны бар құс елтірісін береді. Бұл азық-түліктердің ішінде көбірек маңызы бары құс еті болып саналады. Бізде жыл сайын жа-байы құстардың 150 түріне жататын ондаған миллионы ұсталады. Кәсіптік құстардың негізгісі тауық тәрізділер (20-дан артық түрі) мен қаз тәрізділер (50-дей түрі). Құс аулау кәсібінде тауық тәрізділер бірінші орын алады. Өйткені, олар барлык жерлерге кеңінен тараған, өте көп және олардың еті дәмді болады. Тауық тәрізділердің күзде және қыста бір жерге топтанып жиналуы, оларды көбірек ұстауға мүмкіндік туғызады. Бұл құстар (бөденеден басқасы) барлығы дерлік отырықшы құстар. Сондықтан бүкіл жыл бойы аулауға мүмкіндік болады. Жабайы құстарды аулауда, қарағайлы және аралас ағашты жерде болатын шілдің маңызы үлкен. Оларды тұзақ құрып үс-тайды, немесе мылтықпен атып алады. Екінші орын алатын, ағашты және ағашты далалы жерде кездесетін шұбар құрлар. Шұбар құрлардың күзде бірнешеуі бір жерге топтанып жүреді. Бұларды тұзақпен және мылтықпен атып, тор және ау құрып ұстайды. Құс аулау кәсібінде үшінші орында тұрған тетерев-косач. “Меңіреу құр” ірі құс болғанымен құс аулау кәсібінде үлкен орын алмайды. Себебі, “меңіреу құрлар” тоғайдың адам бара алмайтын қалың ағашты жерлерінде мекендейді, сондықтан оларды аулау қиынырақ. Құс аулауда ақ кекіліктің маңызы үлкен. Бұларды ағашты — тундралы және ағашты далалы жерлерден тор құрып ұстайды немесе мылтықпен атып алады. 207 СССР-дің орта және оңтүстік аудандарындағы кәсіптік ма-ңызы бар құстар: шіл, қырғауыл және бөдене. Құс аулау кәсібінде қаз тәрізділер екінші орын алады. Олар- дың ішінде көбірек ауланатын өзен үйректері: қоңыр үйрек, бізқұйрық, сұр үйрек, шөрегей, сүңгуірлер, теңіз чернеті, айдарлы чернеттер, гогольдер, тұрпандар. Басқа түрлерінің етінің дәп нашар болғандықтан сирек ауланады. Тундрада көп ауланатын түрлері — гуменник қаздары, казаркалар, ал Сибирьдің батыстағы ағашты далаларынан сұр қаздар ауланады. Аққуды аулауға тыйым салынған. Қаз тәрізділерді мылтықпен және тормен аулайды. Су құстарын аулау өз мәнінде жүргізілмей келеді. Сибирьдің оңтүстігіндегі, Орта Азиядағы және Қазақстандағы құстардың өте көп болуы болашақта кеңінен аулауға мүмкіндік береді. Шүрегей үйректің мамығы өте бағалы. Ондай мамық жеңіл, жылу өткізуі нашар, әрі серпімді болады. Сондықтан ұйыспайды. Бағалы мамықты бізде Солтүстік Европаның кейбір аудандарынан жинайды. Сонымен қатар Балтық жағалауын, Оңтүстік Украинаны, Еділ өзенінің төменгі ағысын, оңтүстік Сибирьде және Орта Азияда ұялайтын ала үйректің де мамығы жиналады. Ала үйректер адамға тез үйір болады да, жерге қолдан жасалған ұяларға жұмыртқалай береді. Кейбір құстардың терісі қалың болады. Ондай құстардың қауырсыны мен терісін сылып алып, илеп, түрлі киімдер — бас киім, муфта тігеді. Олар әрі жеңіл, әрі жылы болады. Аққулар-дың терісінен ұзын қанаттарын жұлып тастайды, ал шүрегей, ала үйректердің қанат қауырсындарымен илеп, бұйымдар жа-сайды. Бұл теріні “құс елтірісі” деп атайды. Жабайы құстардың жұмыртқасын (әсіресе қаздар мен үйректердің) пайдалану ертеден келе жатыр. Бірақ, бұл кәсіптік құстардың азайып кетуіне себеп болады. Тек қана қайрлардың жұмыртқасын пайдалануға болады. Өйткені олар топтанып бір жерге — “құс базарында” жұмыртқалайды. Қайрлардың жұмыртқасын алғаш туа бастағанда, яғни алын-ған жұмыртқаны қалыптастыра алатын кезде ғана жинап алады. Кейінірек ондай қабілет қайрларда болмайды. Құс аулау кәсібін өркендету үшін, құстарды аулау ғана емес көбейту шаралары да қолданылады. Сондықтан да, құстарды жыл маусымының белгілі бір уақытында ғана аулап, көбею ке-зінде жылдың басқа маусымдарында аулауға тыйым салынады. Құстардың көбірек ұялайтын және қыстайтын жерінен қорықтар ұйымдастырылады. Кейбір құстардың тарауына жағдайлар туғызылады. Мысалы, ағаш отырғызылған далаларға қырғауылдарды жерсіндірген т. б. жүктеу/скачать 1,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|