С. Т. Дүзелбаев техникалық механика

 
10 
Материалдар
 
кедергісі
 
бойынша
 
 
F
– 
күш
M
– 
июші
момент
y
z
M
,
M
– 
тиісінше
z – z
жəне
y – y
өстеріне
қатысты
моменттер
T
– 
бұраушы
момент
N
– 
бойлық
күш
Q
– 
көлденең
күш
, 
кесу
күші
p
R
– 
бұрандаманың
жаншылуға
есептемелік
қарсыласуы
s
R
– 
бұрандаманың
ығысуға
есептемелік
қарсыласуы
u
R
– 
бұрандаманың
созылуға
, 
сығылуға
, 
иілуге
уақытша
қарсыласу
бойынша
есептемелік
қарсыласуы
un
R
– 
бұрандаманың
МемСТ
жəне
техникалық
шарт
бойынша
u

беріктік
шегіне
тең
етіп
алынатын
, 
үзілуге
уақытша
қарсыласу
y
R
– 
аққыштық
шек
бойынша
бұрандаманың
созылуға
, 
сығылуға
жəне
иілуге
есептемелік
қарсыласуы
yn
R
– 
бұрандаманың
МемСТ
жəне
техникалық
шарт
бойынша
шамасы
y

аққыштық
шегіне
тең
етіп
алынатын
аққыштық
шек
t
R
– 
шойынның
созылуға
есептемелік
қарсыласуы
c
R
– 
шойынның
сығылуға
есептемелік
қарсыласуы
E
– 
серпімділік
модулі
G
– 
ығысу
модулі

– 
көлденең
деформация
коэффициенті
(
Пассон
коэффициенті
) 
]
[

– 
мүмкіндік
тік
кернеу
]
[
t

, 
]
[
c

– 
тиісінше
созылу
мен
сығылу
мүмкіндік
кернеуі
]
[

– 
мүмкіндік
жанама
кернеу
]
[
s

– 
кесілу
мүмкіндік
кернеуі
]
[
p

– 
жаншылу
мүмкіндік
кернеуі
w
adm

– 
пісірілген
жіктің
кесілу
мүмкіндік
кернеуі
]
[
cr

– 
орнықтылықтың
мүмкіндік
кернеуі
y
z
,


– 
нормалі
тиісінше
z – z
жəне
y – y
өстеріне
параллель
жазықтықтардағы
тік
кернеулер
zy
,
,




– 
жанама
кернеулер

 
11 
pr

– 
пропорционалдық
шек
y

– 
аққыштық
шек
2
0
,

– 
шартты
аққыштық
шек
t
u

– 
созудың
беріктік
шегі
c
u

– 
сығылудың
беріктік
шегі
cr

– 
қауіпті
кернеу
немесе
дағдарыс
кернеу
A
– 
қиманың
ауданы
bn
A
– 
бұрандама
қимасының
ауданы
f
A
– 
арқалық
сөресінің
қима
ауданы
w
A
– 
арқалық
қабырғасының
қима
ауданы
wf
A
– 
бұрыштық
жік
металының
қима
ауданы
y
z
I
,
I
– 
қима
ауданының
тиісінше
z – z
жəне
y – y
өстеріне
қатысты
екпін
моменттері
(
өстік
екпін
моменттер
) 

I
– 
қима
ауданының
полюске
қатысты
екпін
моменті
(
полярлық
екпін
момент
) 
S
–
қима
ауданының
ығысатын
бөлігінің
бейтарап
өске
қатысты
статикалық
моменті
y
z
S
,
S
– 
қима
ауданының
ығысатын
бөлігінің
тиісінше
z – z
жəне
y – y
өстеріне
қатысты
статикалық
моменттері
(
өстік
статикалық
моменттері
) 
y
z
W
,
W
– 
қима
ауданының
тиісінше
z – z
жəне
y – y
өстеріне
қатысты
кедергі
моменттері
(
өстік
кедергі
моменттері
) 

W
– 
қима
ауданының
полюске
қатысты
кедергі
моменті
(
полярлық
кедергі
моменті
) 
b
– 
ені
ef
b
– 
қабырғаның
есептемелік
ені
h
– 
биіктік
ef
h
– 
қабырғаның
есептемелік
биіктігі
e
– 
күштің
эксцентритеті
i
– 
екпін
радиусы
y
z
i
,
i
– 
қиманың
тиісінше
z – z
жəне
y – y
өстеріне
қатысты
екпін
радиустары
min
i
– 
қиманың
ең
кіші
екпін
радиусы
f
k
– 
бұрыштық
жіктің
катеті
l
– 
ұзындық
, 
аралық
ef
l
– 
шартты
есептемелік
ұзындық

 
12 
w
l
– 
дəнекерленген
жіктің
ұзындығы
r
– 
радиус
t
– 
қалыңдық
f
t
– 
арқалық
сөресінің
қалыңдығы
w
t
– 
арқалық
қабырғасының
қалыңдығы

– 
иілгіштік

– 
бойлық
салыстырмалы
деформация
t

– 
ендік
салыстырмалы
деформация
el

– 
серпімді
салыстырмалы
деформация

– 
салыстырмалы
бұралу
бұрышы
b

– 
қосылыстың
жұмыстық
жағдайының
сенімділік
коэффициенті
c

– 
жұмыстық
жағдайдың
сенімділік
коэффициенті
n

– 
тағайындау
бойынша
сенімділік
коэффициенті
m

– 
материал
бойынша
сенімділік
коэффициенті
u

– 
уақытша
қарсыласу
бойынша
есептеудің
сенімділік
коэффициенті

– 
қима
пішінінің
əсер
коэффициенті

– 
бойлық
иілу
коэффициенті

 
13 
ТЕОРИЯЛЫҚ

МЕХАНИКА
 
Кіріспе
 
Негізгі
 
ұғымдар
. 
Механикалық
 
қозғалыс
. 
Теориялық
 
механиканың
 
даму
 
тарихына
 
шолу
, 
мазмұны
 
жəне
 
негізгі
 
бөліктері
 
Негізгі
 
ұғымдар
. 
Механика
 
– 
материялық
 
денелердің
 
меха
-
никалық
 
қозғалыстары
 
жəне
 
əсерлері
 
жөніндегі
 
ғылым
. 
Теориялық
 
механика
– 
денелердің
 
қозғалу
 
заңдылықтарын
 
жəне
 
осы
 
қозғалыс
-
тардың
 
жалпы
 
сипаттамаларын
 
зерттейтін
 
механиканың
 
бөлімі
. 
Механикалық
 
қозғалыс
деп
 
уақыт
 
өте
 
денелердің
 
кеңістіктегі
 
өзара

орын
 
ауыстыруын
 
немесе
 
берілген
 
дене
 
бөліктерінің
 
өзара
 
орналасуының
 
өзгеруін
 
айтамыз
.
Механикалық
қозғалыс
, 
яғни
кеңістіктегі
материялық
дененің
орын
ауыстыруы
қандай
да
бір
денеге
қатысты
анықталады
. 
Бұл
дене
санақ
 
дене
деп
аталады
. 
Санақ
денемен
координаттар
жүйесін
байланыстырып
, 
оған
қатысты
материялық
дененің
немесе
нүктенің
уақыт
өтуімен
қозғалысын
қарастырады
. 
Уақыттың
санақ
басы
ерікті
таңдалады
. 
Денемен
байланыстырып
таңдап
алынған
координаттық
санақ
жүйесі
ондағы
қабылданған
уақыт
санағымен
бірге
санақ
 
жүйесін
 
құрайды
. 
Механикадағы
кеңістік
 
– 
үш
өлшемді
Евклид
кеңістігі
. 
Кеңістіктегі
өлшеулер
Евклид
геометриясындағы
əдістерді
қолдану
арқылы
жүргізіледі
. 
Қашықтықты
өлшеуге
метр
алынады
. 
Механикада
уақыт
 
əмбебап
 
шама
деп
есептеледі
, 
яғни
барлық
санақ
жүйелерінде
бірдей
өтеді
. 
Уақытты
секундпен
өлшейді
. 
Уақыт
– 
ылғи
өзгеріп
отыратын
скалярлық
шама
.
Дененің
тыныштық
күйін
қозғалыстың
дербес
жағдайы
деп
қарастыруға
болады
. 
Тыныштық
– 
əрқашан
салыстырмалы
сипаттама
, 
өйткені
тыныштықтағы
дене
одан
басқа
денеге
қарағанда
тыныш
-
тықта
, 
ал
ол
, 
өз
кезегінде
, 
кеңістікте
қозғалыста
болуы
мүмкін
. 
Табиғатта
абсолют
қозғалмайтын
дене
жоқ
жəне
болуы
мүмкін
емес
.
Мысалы
, 
бірқалыпты
жəне
түзусызықты
қозғалыстығы
пойыз
вагонында
отырған
адам
өзін
вагонға
қатысты
тыныштықта
отырмын
деп
сезінуі
мүмкін
, 
ал
Жерге
қатысты
ол
қозғалысты
болады
.

 
14 
Тек
механиканың
заңдылықтарымен
түсіндіруге
болмайтын
, 
механикалық
қозғалысты
қамтитын
заттардың
басқа
да
қозғалыс
түрлері
өзге
ілімдердің
зерттеу
объектісіне
жатады
, 
мысалы
, 
химияның
, 
биологияның
жəне
т
.
б
. 
Механика
ең
ерте
ілімдердің
біріне
жатады
. 
Ертедегі
атақты
философ
Аристотель
(
б
.
ғ
. 
дейінгі
384-322) «
механика
» 
терминін
енгізген
. 
Механиканың
алғашқы
ғылыми
негізін
салушы
Архимед
(
б
.
ғ
. 
дейінгі
287-212) 
иінтірекке
түсірілген
күштердің
тепе
-
теңдігі
туралы
жəне
дененің
ауырлық
центрін
анықтау
есептерінің
тура
шешімдерін
анықтады
.
Қайта
өрлеу
заманында
(XIV-XVI 
ғ
.) 
Италияның
атақты
суретшісі
, 
ғалым
жəне
инженер
Леонардо
да
Винчи
(1452-1519 
жж
.) 
механиканың
дамуына
үлкен
үлес
қосты
. 
Ол
сырғанау
үйкел
i
сін
, 
құлаған
дененің
қозғалысын
зерттеді
, 
алғаш
күш
момент
i 
ұғымын
енгізді
. 
Н
.
Коперниктің
(1473-1543) 
атақты
жаңалықтарының
арқасында
жаратылыстану
ғылымында
төңкеріс
болды
: 
Птолемей
енгізген
геоцентрл
i
к
жүйе
орнына
дүниенің
гелиоцентрл
i
к
жүйес
i 
келді
. 
Коперник
ілімінің
негізінде
И
.
Кеплер
(1571-1630) 
планеталар
қозғалының
үш
заңын
тұжырымдады
, 
кейіннен
Ньютонның
бүкілəлемдік
тартылыс
заңын
ашуға
алып
келді
. 
Италияндық
Галилео
Галилей
(1564-1642) 
жəне
ағылшын
Исаак
Ньютон
(1643-1727) 
динамика
ғылымының
негізін
салушылар
болып
саналады
. 
Теориялық
механиканың
үш
аксиомасы
Ньютонның
заңдары
деген
атпен
белг
i
л
i. 
И
. 
Ньютон
тұжырымдаған
бүк
i
лəлемд
i
к
тартылыс
заңы
Нептун
, 
Плутон
пленаталарын
ашуға
əкелген
i 
белг
i
л
i. 
Оның
математика
ғылымына
қосқан
үлес
i 
де
орасан
зор
.
Одан
соңғы
уақыт
аралығында
механика
мен
математика
ғылымдарының
б
i
те
қайнасуы
нəтижес
i
нде
аналитикалық
механиканың
нег
i
з
i 
жасалып
, 
көптеген
күрдел
i 
мəселелер
шеш
i
лген
. 
Бұларға
қатысты
Л
.
Эйлер
(1707-1783), 
Ж
.
Даламбер
(1717-1783), 
Ж
.
Л
.
Лагранж
(1736-1813). 
М
.
В
.
Остроградский
(1801-1873), 
П
.
Л
.
Че
-
бышев
(1821-1894), 
С
.
В
.
Ковалевская
(1850-1891), 
А
.
М
.
Ляпунов
(1857-1918), 
Н
.
Е
.
Жу
-
ковский
(1847-1921), 
И
.
В
.
Мещерский
(1859-
1935) 
сияқты
ғалымдарды
атауға
болады
.
Механик
-
ғалымдардың
құрметіне
келесі
мəселелерді
шешулері
жатады
: 
алғашқы
жасанды
Жер
серігін
ұшыру
, 
Айдың
арғы
бетінің
фотосуретін
түсіру
, 
ғарыш
кеңестігіне
адамның
алғашқы
ұшуы
жəне

 
15 
адамдардың
Ай
бетіне
түсуі
. 
Бұл
жерде
орыстың
ғажайып
ғалымы
жəне
өнертапқышы
К
.
Э
.
Циолковскийдің
(1857-1935) 
реактивті
қозғалыс
жəне
ғарыштық
ұшу
теориясының
негізін
салғанын
атап
өткен
жөн
. 
Көрнекті
ғалым
, 
академик
С
.
П
.
Королев
(1906-1966) – 
ғарыштық
«
Восток
» 
жəне
«
Восход
» 
кемелерінің
бас
конструк
-
торының
арқасында
адамдардың
ғарышты
игеру
армандары
ақиқат
болды
. 1961 
ж
. 12 
сəуірде
ғарышқа
ұшқан
, 
алғашқы
адам
– 
Ю
.
А
.
Гагарин
(1964-1968). 
Механика
теориясына
Қазақстан
ғалымдарының
қосқан
үлестер
i 
туралы
пайдаланылған
əдебиеттерде
б
i
ршама
орын
алған
. 
Механик
-
ғалым
академик
А
.
Ю
.
Ишлинскийдің
сөзі
бойынша
: 
механика
табиғаттың
барлық
құбылыстарына
жəне
техниканы
жасап
шығаруға
, 
барлық
жаратылыстану
ғылыми
пəндерге
қатысы
бар
. 
Іс
жүзінде
, 
табиғаттың
қандай
да
бір
құбылыстарын
оның
механикалық
жағын
анықтамай
, 
жеткілікті
деңгейде
түсіну
мүмкін
емес
, 
жəне
қандай
да
бір
техниканы
механикалық
заңдылықтардың
қайсыбірін
есепке
алмай
жасап
шығару
мүмкін
емес
. 
Мұнда
таңғаларлық
еш
нəрсе
жоқ
, 
өйткені
бізді
қоршаған
макроəлемдегі
құбылыстардың
барлығы
қозғалысқа
байланысты
, 
сондықтан
механикаға
қандай
да
бір
қатыссыз
болуы
мүмкін
емес
. 
Өмірде
кездесетін
нақты
денелер
көптеген
қасиеттерімен
, 
сонымен
қатар
пішінімен
, 
өлшемімен
, 
заттарымен
(
материалымен
) 
жəне
массасымен
ерекшеленеді
. 
Механикада
табиғатта
кездесетін
нақты
денелер
емес
, 
олардың
идеал
қасиеттерімен
бөлінген
абстракт
түрлері
(
модельдері
) – 
материялық
нүкте
, 
материялық
нүктелердің
механикалық
жүйесі
, 
абсолют
қатты
дене
қарастырылады
. 
Дененің
күйін
зерттейтін
бұл
əдісті

жүктеу/скачать 9,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: