С тосамгырс* Агипд мы Пдегсдор w*Mnr««m«у м и р с и І «г м ц І ы п м и ж үрмдгы Шучммй ->t*vkn Гивлод*х«с*о госуда

4 Мәшһүр-Жүсіп. Шығ. - 1  -том. -  Павлодар: ЭКО, 2003. -  Б. 62,121,166, 
229, 264, ІПығ. 2 том.-Б. 26, 91  жэш  4-том.-Б. 75, 95,  104,  113,  172, 231, 283  .
5  Мәшһүр Жүсіп.  Шығ.  1-том.  -  Павлодар:  ЭКО,  2003.-Б.  147,  4-том.
-  Б. 203, 237, 293, 238, 222,  107 ,  1-том. -  Б. 216.
6 Мәшһүр Жүсіп.  Шығ.  1-том.  -  Павлодар:  ЭКО,  2003.  -  Б.  138,  149, 
169, 256, 295,  301, 2-том. -  Б. 20., 4-том. -  2004. -  Б.  117, 252,  335.
С.  Торайғыров атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 22.08.13  редакцияға түсті.
Н.  К. Жусупов, М.  Н.  Баратова
Понятия  «дорога»,  «лю бовь»,  «алчность»  в  стихотворениях 
Машхура -  Жусипа
Павлодарский государственный университет 
имени С.  Торайгырова,  г. Павлодар. 
Материал поступил в редакцию 22.08.13.
N.  К.  Zhusupov, М.  N.  Baratova
Concepts «road», «love», «greed» in the poems of Mashkhur - Zhusip
Pavlodar State University named after 
S. Toraigyrov, Pavlodar. 
Material received on 22.08.13.
В  статье  рассматриваются  понятия  такие  как  «дорога», 
«любовь»,  «алчность» в стихотворениях Машхура - Жусипа.
The article examines the concepts such as  “road”,  “love”,  “greed” 
in the poems o f  Mashkhur - Zhusip.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
57

58
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Ә 0 Ж 8 1
А.  Ф. Зейнулина 
ҮЛТТЫҚ ОЙЛАУДЫҢ КЕЙБІР ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ТІЛ МӘДЕНИЕТІ
MciKfi.nada улттық сана-сезімнің цалыптасу түтастыеы мен тіл 
мәдениетін дамытудаеы психологиялъщ аспектілгрі кррастырылады.
Дүрыс  сөйлеу  мен  көркем  ойлау  мәселелеріне  психологиялы қ 
қатынастың  мэні  тілдік  білім  беруде  тереңірек  түсініледі.  Бүл  көркем 
шығармашылықты кешенді үйренудің жалпы тенденциясының бір түрі. Бүған 
кейінгі кездері жарық көрген бірқатар еңбектер дәлел. Бүл еңбектердің ішінде 
эсіресе Жүсіпбек Аймауытовтың «Жан жүйе жэне өнер тандау» деген еңбегін 
ерекше  атап  өтуге  болады.  Бірақ  қабылдау  мәселесінен  басқа,  тілдік білім 
берудің  басқа  да  түрлі  мәселелері  бар.  Олардың  арасында  біз  ең  алдымен 
өзара байланысты үш мәселені ерекше атап өтеміз.  Бүларда стиль мэселесі 
психологиялық түрғьщағы кейбір зандылықтармен үштасады. Бүлар -  стиль 
жэне  тілдік  ойлау  үғымы,  стиль  жэне  шығармашылықтың  психологиялық 
механизмі, стильдік талдау үшін сөз өнерін қабылдау психологиясьшың ролі.
Тілдік  стиль  -   үлттық  ойлаудың  ерекшеліктерін  көрсету,  ойлаудың 
ерекш е  ш ығармаш ылық  формасының  түрлері.  Бүл  стиль  мәселесін 
психологиялық  заңдылықтар  түрғысынан  қарауға  негіз  болатын  сәт. 
Үлттық  ойлауды  мейлінше  қысқа,  жалпылама  түрде  түсіндіргенде,  оны 
есте  сақтаудың  үлттық-интонациялық  есту  тэж ірибесінің  көмегімен 
игерілген,  қайталанған  үлттық  қабылдау  нәтижесіндегі  үлттық-бейнелі 
елестетулермен ойлау деп жеткізуге  болады.  Үлттық ойлау  - әдетте тілдік 
қызмет  үғмымен  байланыстьфылатын  үлттық  -  шығармашылық  ойлауға 
қарағанда  кеңірек  үғым.  Ол  үлттық  мәдениеттің  ірге  тасын  қалайтын 
басты қүндылықтардың қажетті  негізін қүрайды.  Олар:  үлттық ойлау,  ана 
тілінде  сөйлеу,  үлттық  тәрбие.  Олардың  әрқайсындағы  үлттық  ойлаудың 
сипатындағы айьфмашылық қатыстық қана.
Лирикалық  кейіпкер  тарихи,  үлттық жэне  элеуметтік жағынан  нақты 
анық,  элеуметтік-мэдени  уақыт  пен  кеңістіктің  нақты  координатында 
болады.  Қазақ  тілі  мен  әдебиетінде,  тарихы  мен  мәдениетінде  сыртқы 
пінгіні қарапайым, бірақ ішкі қүбылысы терең. Шығарманың интонациялық- 
су бъективтік түтастығының міндетті шарты -  лирикалық кейіпкердің болуы. 
Онсыз  шығармашылық  әлем  босап,  ыдьфайды,  өнер  өледі.  Сондықтан 
барлық  суреткерлер  шығарманың  басты  интонациясына  қүлақ  түріп, 
туындының субъективтік элеміне терең бойлаған.

Ойлаудың жалпыпсихикалық қызметі ретіндегі бір түрі үлітық ойлауға, 
бірқатар  жалпы  психофизиологиялық  заңдылықтар  мен  сезінудің  жоғары 
жүйке  қызметі  функциялары  (эмоционалдық  жэне  интеллектуалдық), 
қабылдау  мен  олардың  талдаулары,  елестетудің  пайда  болуы  мен  есте 
сақтау, логикалық жалпылау, еріктік актілер т.б. тэн. Әсіресе үлітық ойлауды 
қалыптастьфуда ойлаудың тіл мен сөйлеуге қатынасы ерекше орын алады.
Табиғи (сөйлеу) жэне үлітық тілдердің шынайы қызмет етуінің табиғаты 
мен сипаты эр түрлі болғанымен, олардың ойлаудың мазмүнын жеткізу қүралы 
ретіндегі жэне элеуметтік-коммуникативтік қызметінің көрінуі ретіндегі ортақ 
белгілері бар.  Бүдан жалпылықгың бүдан арғы ортақ белгілері,  ең алдымен 
пайда болу мен дамудағы ортақтықтар, яғни үлітық ойлау мен сөйлеу тілінің 
тарихи, биологияльщ-антропологияльщ аспектідегі алғашқы генетикалық өзара 
байланыс туралы белгілі гипотезаны есімізге түсірсек болады. Адамның сәби 
кезіндегі сөйлеу тілін үйрену процесін жонс үлггьщ ойлау тілінің негізін игеруді 
бақылау осылай айгуға негіз болады. Балалардың сөз шығармашылығына, яғни 
үлкендердің тілдеріндегі жоқ сөздер мен сөз тіркестерін сөзжасам логикасьша 
сэйкес  жэне  тілдің  грамматикалық  нормаларына  сай  шығару  қабілеттері 
бар  екені жалпыға белгілі.  Үлттық тілдің,  үлггық ойлаудың нормаларьшың 
стихиялы түрде өтіп жататын бүндай талдауы, әдетте сэби жасында басталатьш 
болса  керек.  Сөйтіп,  үлггьщ  ойлаудьщ  қажет шарты  -  есте  үзақ  сақталатын 
түрақты үлггық тындау түсініктерін ойсыз қалыптастыру.
Ү лттық  ойлаудың  психологиялы қ  механизм інің  гипотетикалық 
моделінің сипаты жолында тағы да бір қажеттілік -  үлттық қүндылықтарды 
дәріптеу мен насихаттау.
Егер  үлтты қ  қүндылық  үғымы  жалпы   алғанда  лингвистикалы қ 
түрғыдан  үлттық тіл үғымына  сәйкес  келсе,  онда  үғым үлттық  ойлаудың 
бір  көрінісі ретінде  айшықталып,  ішкі  сөйлеу  үғымына  сэйкес  келеді.  Ол 
қорға негізделеді де, соңғьшың латенттік, түсінбейтін жағдайдан субъективті 
түсінілетін жағдайға ауысуын білдіреді.
Көрсетілген қүбылыс үлттық үғым тәжірибесі бар кез-келген түлғаға, 
эсіресе ең алдымен сөйлеушіге тэн болуы керек.  Көбіне еріктен тыс түрде 
пайда болып, үғым назардың тиісті бағытымен байланысты туындайды. Ол 
жалпы тілдік тыс  ойлаумен  перманентті  (үнемі  саналы түрде  болмаса  да) 
қатар жүреді десек те  болады.  Сөйлесім дағдысы арқылы сананың үлттық 
қағидаға қажет дәрежеде дамуға мүмкіндік туғызады.
Тілдік  сана  қүблысы  үлттық  ойлаудың  негізгі  болып  табылатын 
шарты ретінде тілдік қарым - қатынас, үлттық менталитет, тілдік мәдениет 
шығармашылық  ойлауға  тэн.  Бірақ  дэл  осы  жерде  тыңдаушылық  пен 
шығармашылық  ойлаудың  арасындағы  айырмашылық  танылады.  Олар 
бір-бірінен  интенсивтік  шамасына  ғана  қарай  емес,  мазмүнына  қарай  да 
ерекшеленеді.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
59

Алаш  зиялылары  Ж үсіпбек  Аймауытов  пен  М ағжан  Ж үмабаев 
педагогикалық  ғылыми  еңбектерінде  үлтык  сана  күндылығы  мен  тіл 
мәдениеті туралы  мэселелер  ғылыми-теориялық түрғыдан талданды.  Осы 
еңбектерден  шабыт,  эмоция,  ерік,  назар,  музыкалық,  үндестік,  музыкалық 
есту қабілеті, есте сақтау, елестету, шьшайыльщқа эстетикалық көзқарас т.б. 
анықтамаларын табуға болады. Тілдік қабілеттердің көптеген белгілері мен 
қасиеттерінің қалыптасуы дамудың жалпы заңдылықтарына бағынатынын 
атап өту қажет. Мәселен, Жүсіпбек Аймауытов «епщандай дарындылық деген 
жоқ, бірақ адамдардың қандай да бір әрекетке ыңғайлы болулары мүмкін». 
Жалпы  педагогиканың  мына  ережесіне  дэл  келетін  үлттық  педагогикада 
анықтама  бар.  Ол:  «Тілдік  қабілет  дамудың  ең  басында  дайын  күйінде 
берілмейді. Ол үлггық даму қабілетінің белсенді шығармашылық қызметінде 
қалыптасады»,- делінген.  Ал үлт үстазы Ахмет Байтүрсынов үлттық ойлау 
туралы  үғымды  тілдік  дарындылықтың  синтетикалық  көрінуі  ретінде 
енгізді жэне оны қүрушы қүрамдыс бөліктерін анықтады. Олар: шындыққа 
эмоционалдық-эстетикалық қатынас, бейнелі ойлау, үлттық ойлаудың түрлі 
сапалық  қасиеттерінен  түратын  үлттық  -  есту  жүйесі,  үйлесімділік  жэне 
көркем ой түтастығы
Әліппені  ойлап  тапқан  өнертапқыштар  мнемоника  саласындағы  үлы 
негіз қалаушылар  болды.  Мнемониканың  негізінде  сөзсіз,  ассоциацияның 
жалпы психологиялық заңы жатады, онда оқуға, жазуға, есептеуге, тілдесуге 
жэне т.б. үйретуді қалыптастьфады.  «Зерделі өмір бай болуы үшін, көрініс 
қорының мол көлемі болғанша,  көріністі жеңіл байланыстьфатын қабілеті 
қажеттірек».
Психологтар  бекіткендей,  адамның  түрлі  объектілерді  қабылдауы 
көбінесе сол нэтижені күтумен анықталады, ал нақтьфақ айтсақ, өзінің жеке 
түлғалық мінезіне,  өткен өмірлік тәжірибесіне,  тілді білу дағдысының бар 
екендігіне,  т.б.  байланысты  өзінің  қандай  да  бір  раекциясын  корсете  білу 
бейімділігі.  Осылайша,  қандай  да  бір  субъектінің  омірлік  қүбылысында 
коргені сол жеке түлғаның өзі жобаланатын өзіндік бір экран болып табылады. 
Мүндай жобалаудың механизмдері 3.  Фрейдтің классикалық еңбектерінде 
бір жақты суреттеледі.  Одан  эрі  зерттеушілер  адамдардың жеке түлғалық 
мінездерін объективті бекітуге мүмкіндік беретін түрлі тестер қүрастырды. 
Олардың өмірлік қүндылықтары мен бағдарлары, алға үмтылушылықтары 
мен  мотивациялары,  білімінің  мазмүндылығы  мен  тәжірибесі  дүрыс 
анықталмаған,  яғни  түсіндіруге  бір  мағыналы  емес  сауалдарға  берілетін 
жауап немесе  картина  мазмүнын суреттеу  негізінде  бекітіледі.  Парасатты 
жэне ықыласты педагог тестсіз-ақ оқушысының жеке түлға екендігі туралы 
объективті пікір жасай алады, ол қалай өзгерсе де, «еш өзгеріс байқатпайды», 
егер ол апперцепция механизмдерімен таныс болса жэне тіпті ец кішкентай 
білімсіз белгініц негізінде үлкен мәселелерді үйренуге жол ашуға мүмкіндігі
60
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

болады,  себебі  барлығы  бір-бірімен  байланысты,  яғни,  кішкентай  термин 
үлкен  ерекше  терминмен  бірігеді,  ал  тэжірибенің  барлық  алдын-ала 
элементтерін  түсіну  керек,  оларды  біз  сыртқы  қабылдауға  енгіземіз  жэне 
олар әдісті анықтайды.  Басқаша айтқанда, апперцепция дегеніміз бүгінгіні 
қалыптастьфудағы  біздің  алдыңғы тәжірибенің  қатысуы  секілді  басқа  бір 
жағдайды білдіреді.
Әлеуметтік-психологияльщ факторлар (жасы мен жынысы, білім деңгейі 
жэне нақты бір элеуметтік-демографиялық қабатқа жатуы) тілді білу әрекет 
сипатына эсер етеді, о л эрекет-үлггық қабылдау нәтижесі -  сэйкес қабілеттілік 
пен кәсіби дайындықтан кем емес. Олар барлық әлеуметтік-психологиялық 
фактордың жеке  түлғаның  қүндылық  бағытының  мазмүнына жалпы жэне 
үлттық  қызығушылығының  жекелей  олардың  рухани  мәдениетінің  ортақ 
біртүтастығының  қүраушысы  ретіндегі  еш  даусыз  эсерін  сенімді  түрде 
дәлелдейді, мүнда толық немесе аздап қана түтастықта өзіне тэн қүндылық 
бағытымен барлық жеке түлға айнадағыдай көріне алады.
Білім  алушылардың  психикалық дамуының  концептуалды жүйелілігі 
бақыланып  отырған  зерттеулері  негіз  қалаушы  болып  табылды.  Білім 
берудің  психологиялық негізінің дамуы білім  берудің басталуына  зиянын 
тигізбейді,  тек  қана  онымен  ажырамас  ішкі  байланыста  жетілдіріледі. 
Бүл  жаңа  теориялық  қүрылымның  принциптерін  анықтайды:  адамның 
психикалық  дамуы  индивидтің  туа  пайда  болған  қабілеттерін  жан-жақты 
дамытатын «қоғамдық үлгіні» жэне тәрбие мен білім беру процесінде арнайы 
психикалық қызметті тағайындау түрінде жүзеге асады. Соның нәтижесінде:
-  білім алушының психикалық даму сипатымен сәйкес келетін тэрбие 
мен білім берудің ішкі байланыстарын үйрену үшін қажетті бағыттамалар 
қалыптасады;
-   бүл  байланыстардың  сипатын  үйренудің  ерекше  әдісі  ретіндегі 
эксперименттің түрлеріне психологиялық зерттеу енгізуге қажетті жағдайлар 
анықталған.
Эксперименталды білім берудің білім алушының психикалық дамуына 
эсерін  үйрену  ерекше  әдісті  қолдануды  талап  етті,  оны  психологияда 
қальштасушы эксперимент эдісі деп атау қабылданған. Оған үйреніп отырған 
процеске зерттеушінің белсенді араласуы тэн болып табылады. Қалыптасушы 
эксперимент  жүргізу  қалыптасып  отьфған  психикалық  жаңашылдықтың 
мазмүнын жобалау мен модельдеуді үсынады.
Білім алушымен жүргізілетін оқу жүмысы процесінде мүндай жобаның 
(модельдің) іске асуының жолдары мен формаларын зерттей отыра, сонымен 
бірге сэйкес келетін психикалық жаңашылдықтың пайда болу зандыльщтары 
мен шарттарын да үйренуге болады. Осылайша, қалыптасушы эксперименггі 
генетикалық-модельдеуші деп те атауға болады. Бүл әдістер білім алушының 
психикасын  да  эрекетте  қателікке  әкеп  соғатын  түрақты да,  кездейсоқ  та
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
61

жаңашылдықтың қалыптасуының себептері мен шарттарын нақты анықтау 
маңызды  болып  табылатын  кез-келген  зерттеуде  анықтаушы  болады. 
Аталған мәселелерді зерттеу үшін педагогика мен психологияның адамның 
қабілеті, шығу тегі жэне дамуы мәселелерін қарастьфатын бөлімдері де аса 
қүнды  болып табылады.  Жалпы  педагогика  саласында  К.К.  Плато но втың 
«Қабілеттілік мәселелері» атты еңбегінде кэсіби іріктеу эдісі талдауы кезінде 
осы зерттеу үшін маңызды мынадай түйін жасалады:
«Қабілетті»  білім  алушы  дегеніміз  ол  -   қате  жасамайтын  адам  емес. 
«Қабілетті» білім алушы ол -  білім алу процесінде дөрекі жэне түрақты қате, 
қате әрекет жасамайтын адам, ягни, нақтьфақ айтсақ, алга қойган мақсатына 
жете алмайтын адам.
Үлггық қүндылық нысанасында барьшша ең нэтижелі тәрбие мен терең 
білім беру.  Осындай ортақ мақсатта үлттық педагогикада үлттық сана мен 
үлггық тәрбие шеңберінде, әсіресе, тілдік білім беруде педагогика жеткілікті 
түрде оқу қызметінің көркем нәтижесінің багасының субъективті болуына 
көбірек көңіл бөліну қажет.
Жас  үрпақтың  үлттық  қабілеттерін  дамыта  отырып,  ең  алдымен, 
жагымсыз ішкі жэне сыртқы жагдайлармен күрес үшін, эрекетті де, нәтижені 
де бүрмалайтын, түрақты қателіктерге үрьшдьфатын бөгеттермен күрес үшін 
қажетті мінез-қүлықтың жеке өзгешеліктерін ныгайтуга да күш салу қажет. 
Ф. Де Соссюрдің «тіл-қогамдық қүбылыс» деген көзқарасын қолдай отьфьш, 
тілші «тіл қогам қатынастары жүйесінде гана адам мен адам арасында гана 
жарыққа  шыгады»,-деп  атап  көрсетті.  Әр  тілдік  үгымның  кезеңдік  даму 
ерекшеліктерін  талдай  келе,  Қ.  Жүбанов  ой  туралы,  оның  тіл  білімінде 
зерттелуі жайлы бірнеше пікірлер келтірді.  Атап отсек, тілші еңбектерінде 
«осы  күнгі  «жан»,  «рух»  мәселелерінің  бүгінгідей  психика,  психология 
түргысында  емес,  мистика,  спиритизм  нысаны  ретінде  гана  сөз  болганы 
аталды.  Формалистер  «Сөйлем  ойда  болса  болар,  бірақ  сөзде  болмайды» 
дейді. Магынаны мүлде жауып қоятындарын осы галымдардың басқалары 
ультра-формалист деп атайды» деген түжырымдардың тым біржақты сипат 
алгандыгын  дәлелдеу  арқылы  тілші  «психологиялық  қиялдау»,  «тану, 
ойлау,  ат қою»,  «ойды сөзсіз ым арқылы жеткізу» секілді мәселелерге мэн 
берді.  Ғалым  тілдік  механизмдердің  бір  бөлшегі  ретінде  алынатын  сөзді 
де,  сөйлемді де  ой жемісі ретінде,  жеке  үгымдарды  біріктіретін жиынтық 
есебінде  түсіндірген  дүрыс  деп  есептеді.  «Сөздің  қүрылысы  магынага 
сэйкес өзгереді. Бір магынаның өзі эр жерде эр қырынан танылады.  Әр сөз 
өз алдына жеке үгым...»-дей келе,  осындагы «үгым» сөзін автор заттың не 
болмаса қүбылыстың «неше түрлі қасиеттерін біліп үйрену», сол арқылы «... 
үйренуіміздің жинагын үгым деп қабылдау қажеттігін дәйектейді. Айталық, 
«Киіз үйдің түндігінен жарық түседі, терезе де жарық түсіреді.  Сондықтан 
Алтай  елінде  терезені  түндік  дейді»  деген  үгым  сипаттамасы  халық
62
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

қабылдауында  орныққан  баламалы  танымның  негізін  қүрайды.  Мүндай 
«үлттың немесе халықтың «үжымдық санасындағы ассоциациялар» арқылы 
тілші  кез  келген  сөздің  этноментальды  ерекшелігін  айқындады.  Үғымды 
қалыптастьфатын  белгілі  бір  орталар  мен  этникалық  қауымдастықтар 
болатынын ескерсек, адам санасында туындайтьш алуан түрлі сөздер мен сөз 
тіркестері де, бір жағынан «үйрену арқылы» этнопсихологиялық танымнан 
нэр  алса,  екінші  жағынан  эртүрлі  жағлдайларға  тәуелденіп,  белгілі  бір 
эмоционалды-экспрессивті  бояуларға  немесе  «көңіл  райын»  сипаттайтын 
ерекшеліктерге ие болады.
Қоғамда  өмір  сүріп,  қоғам  қажеттілігін  өтейтін  өзге  қүбылыстар 
қатарында  тіл  де  жеке  дара  үлттық  сипатгармен  бірге  жалпыадамзатгық 
белгілерді бойына жинай дамитыны сөзсіз. Кез келген тілдің лингвитсикалық 
ерекшеліктері  мен  өзіндік  сөз  саптауларынан  басқа  барлық  дүние  жүзі 
тілдерін біріктіретін ортақ көрсеткіштердің  зерттеу  нысанына айналуы да 
сондықтан  болар.  Тілдің  пайда  болуы,  шығуы;  тілдің  табиғаты,  қызметі, 
қоғамдағы  орны;  адамзат  үшін  маңызы  сияқты  мэселелердің  әрқайсысы 
С.  А м анж оловты ң  п ік ір -к ө зқ ар астар ы н   д эл ел д еу м ен   қатар,  оның 
лингвитсикалық бағыт-бағдарын дэл айқындады. «жер жүзі тілдері бірінсіз 
бірі адмымас та еді. Сондықтан да тілдердің өзара системасы, сатысы бөлек 
болғанымен,  жалпы  даму,  баю  жолдары  бірыңғай  болып  келеді»  деген 
түжьфым негізінде айқындалатын ғылым шартына орай, лингвистиканың екі 
түрлі бағытта дамып отыратындығын ескерген зерттеуші қазақ тіл білімінің 
өзекті  эрі  тың  мәселелерін  «тіл  ғылымның»  мақсат-міндетіне,  маңызды 
түжьфымдары мен үстанымдарына,  үғымдарына арқау  етті.  «Тілдің эрбір 
жаңа сатыға көшуі -  оның бір кезеңді я бірнеше кезенді аттауымен барабар. 
Осылай туып өсу, аттап отыру барлық тілге ортақ заң сияқты» деу арқылы 
С. Аманжолов тілдің табиғатын, оның функционалдық қызметін жалпы тілдік 
заңдылықтардың өзегіне айналдырды.
«Халықтық  тіл  тарихының  да,  әдеби  тіл  тарихының  да  қоғамның 
даму  жолдарын  білуде  мэні  орасан  зор.  Тіліміздің  өзге  тілдермен  ортақ 
заңдылығын,  оның  өзіне  ғана  тэн  ішкі  айырым  елгілерін  білсек,  халық 
тарихын тануға да жол ашамыз» деген түжырым негізінде ғалым тіл-халық- 
қоғам  сынды  үштік  үғымның  ара  салмағын  танымдық  принциптермен 
дәйектеді, өйткені ол тілді эрі «қоғамдық қүбылыс», эрі «тарихи дүние» деп 
таныды. Осыған орай, тілтанымның екінші кезеңі төмендегідей екі теориялық 
түжьфымның үштасуымен өзгешеленеді:
• тілдік қүрылым -  танымдық фактор
• тіл тарихы -  таным сатысы.
Тілдің  табиғи  сипаты  мен  адам зат  қоғамында  атқарар  қызметі 
лингвитсиканың алдына жаңа мақсаттар қоюмен қатар, тілші ғалымдардың 
ізденістерін тың арнаға бағыттауға себепкер болды.  Тілдік фактілер өзінің
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
63

ішкі  потенциалымен  бірге  сырттан  эсер  етуші  күштердің  ықпалымен 
айқындалып,  қоршаған  әлем  заңдылықтарымен  тығыз  қарым-қатынаста 
талдана бастады.
«Адамның  рухани  өнерінің  ең  қүдіреттісі,  өмірге  ең  қажеттісі  -   тіл. 
Рухани өнердің басқа түрлері сияқты тіл де адам қоғамының бірге шыгып, 
сонымен  бірге  озгеріп,  дамып  отырады»  деп  тілдің  адамзат  өміріндегі 
маңызын жоғары бағалаған тілпгі тіл ғылымы мәселелерін шешуде танымдық 
бірліктерді үтымды да үйлесімді пайдалана білді. Сонымен тілдік қатынас -  
адамдарға тэн ойлау мен сөйлесім үдерісінің белгілі бір қоғамдық қатынаста 
тіл арқылы жарыққа шыққан көрінісі болып табылады.  Тілдік қатынастың 
басты ерекшелігі:  ол -  тек адамға ғана тэн қүбылыс, ол үздіксіз қозғалыста 
болатын қатынас қүралы тілдің санамен бірлігі арқасында жүзеге асады.
Тіл байлығы - сөз байлығы. Ал сөз байлығы эр адамның лексикасындағы 
қолданылатын сөздердің санымен байланысты болганымен, негізгі байльщ -  
ой байлыгы, сол сөздерді қиюластырып, әсем де эсерлі ой мүнарасын қалай 
білуде.  Себебі  сөзді  көп  біліп,  бірақ  оны  орынды,  ойлы,  образды  жүмсай 
алмасаң,  одан  не  пайда?  Ал  сөзге  көп  мағына  сыйгызып,  эр  сөздің  мэн  - 
парқын, мән-мазмүнын, стильдік бояуын дөп басып беру ойлау қабілетімен, 
оның шығармашылық сипатымен үштасып жатады. Ал ой байлығына жету 
үшін  тіл  дамуының  кешегісі  мен  бүгінгісін,  лексикалық  қабаттың  баю, 
толығу жолдарын, тілде пайда болған жаңа қүбылыстардың оміршеңдігін, 
бір сөзбен айтқанда, тілдің ішкі, сыртқы мүмкіншілігін жақсы меңгеріп, оған 
қамқорлықпен,  жанашьф  көзбен  қадағалап  отьфу  керек.  Тек үлттық  сана 
жолында ғана үлттық тіл табиғаты таза болып,  тіл мәдениетінің мәртебесі 
биік болатыны сөзсіз.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Балақаев,  М.  Қазақ тілінің мэдениетінің мәселелері / М.  Балақаев.
-  Алматы :  Қазақстан,  1965. -   186 б.
2  Сыздық,  Р.  Тіл мәдениеті жэне  оның  проблемалары / Р.  Сыздық // 
Тілдік норма жэне оның қалыптануы. -  Астана  : Елорда, 2001. -  230 б.
3 Байтұрсынов, А. Тіл тағылымы. -  Алматы. «Ана тілі»  1992. -  443  б.
4 Жүмабаси, М. Педагогика. -  Алматы,  1989. -   150 б.
5 Кубрякова, Е. С. Язык и знание: На пути получения знаний о языке: 
Части речи с когнитивной точки зрения. Роль языка в познании мира. -  М., 
2004. -  506 с.
С.  Торайгьфов атындагы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 20.08.13  редакцияга түсті.
64
 
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ

А.  Ф.  Зейнулина
Некоторые психологические особенности национального мышления 
и культуры речи
Павлодарский государственный университет 
имени С.Торайгырова, г. Павлодар. 
Материал поступил в редакцию 20.08.13.
A.  Ғ.  Zeimilina
Some psychological peculiarities of national thinking and culture of speech
Pavlodar State University named after 
S. Toraigyrov, Pavlodar. 
Material received on 20.08.13.
В  статье  рассмотрены  психологические  аспекты  единства 
формирования национального сознания и развития культуры языка.
The  article  is  devoted to  the psychological  aspects  o f  formation  o f 
national consciousness and development o f the culture o f  language.
серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ.  2013.  №2
 
65
Ә ОЖ8 Г3 8  
Б. M. Қадырова
ҚАЙТАЛАМАЛАРДЫҢ ЭКСПРЕССИВ TIK 
СТИЛИСТИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
Мацалада дыбыстық және лгксикальщ цайталамалардың көркем 
иіыгармадагы стильдік ңызметі ңарастырылады.
Қайталамалар -  тілімізде ертеден келе жатқан көркемдік тәсілдердің бірі. 
Коне дэуір ескерткіштері мен ауыз әдебиеті үлгілерінен бастап, бүгінгі ақын 
жазушыларымыздың еңбектеріне дейін зер салып қарасақ, қайталамалардың 
түр-түрін кесдестіреміз. Өйткені қайталамалардың актив қолданылатын орны 
көркем шығарма. Қайталамалар көркем шығармада жиі қолданыла отырып 
түрлі  стильдік  жэне  қүрылымдық  қызметтер  атқарады.  Қайталаманың 
көркемдеуіш тәсіл ретіндегі стильдік қызметі қаламгердің шеберлігі мен дара 
стиліне  тығыз  байланысты  болып  келеді.  Жекелеген ақын-жазушылардың 
тілдік қолданыстары  зерттелген  ғылыми  жүмыстарда  қаламгердің  өзіндік 
мәнерін танытатын тәсіл ретінде оған жиі назар аударылады.  Ә.  Кекілбаев,

М. Мағауин, Ө. Бөкей прозасының тілдік-стильдік қьфларына назар аударған 
Р.Сыздық көркем мэтіндегі қайталамалардың типтерін іздестірген зертеуші 
болса Ә.  Кекілбаевтың бір ғана «Үркерінен» оның не бір түрлсрінсн табуға 
болатындығын жэне  қайталама тэсілін М.  Мағауин де  қолданғанын,  бірақ 
оның  көрінісі  Ә.  Кекілбаевтағыдан  өзгеше  болып  келетіндігін  айтады. 
Сонымен қатар стильдікжүк артып бір элементті қайталап отьфуды О. Бөкей 
тіл өрнегінің бір көрнеу белгісі ретінде көрсетеді  [1].
Көркем мэтіндердегі стилистикальщ бояу тіл қабаттарының қатысуымен 
жасалады.  Сөздегі  жеке  дыбыстардың  да  стильдік  қызметіне  ерекше 
тоқталуға  болады.  Дыбыстық  қайталамалардың  стильдік  қызметі  туралы 
біршама  ғылыми  зертгеулер  жазылды.  Қайталама  туралы жазылған  орыс 
жэне  қазақ  тіл  біліміндегі  зерттеулерде  сөздің  әсерлі  болып  келуіндегі 
жеке  дыбыстар  үндестігінің  маңыздылығы  айтылады.  Яғни,  дыбыстық 
қайталамаларды ң  ерекш елігі  көрсетіледі.  Д ыбыстық  қайталамалар, 
дыбыстардың сөз мағынасын берудегі маңыздылығы, көркем шығармадағы 
стилистикальщ ерекшеліктері туралы жазылғанЛ. В. Шерба, В. В. Виноградов, 
Ю. Т. Лотман еңбектерін айтуымызға болады. Көркем туындьщағы дыбыстар 
маңыздылығы туралы В.  И.  Жирмунский:  «...  звуки языка не  безразличны 
для  поэта.  Это  не  пустое  место  в  художественном  произведении,  не 
беспорядочные  шумы,  сопровождающие  течение  поэтических  образов,  а 
существенные  средства  художественной  выразительности”  -   десе,  [2.28]
А.Блок өлендерінің көркемдік келбетін ашып, дыбыстық қүрамына талдау 
жасаған О. М.  Брик «дыбыстық қайталаманы» тек дауыссыз дыбыстардың 
қайталануы  түрғысынан  сипаттайды:  «Сущность  повтора  заключается  в 
том, что некоторые группы согласных повторяются один или несколько раз, 
в той или иной последовательности с различным составом сопутсвующих 
гласных»  [3.60].  Академик Р.  Сыздық дыбыстық қайталамаға аллитерация 
мен ассонансқа қоса түбірлес сөздердің қайталануын да жатқызады. Олардың 
көркем шығармадағы әсіресе, өлең түріндегі үндестік тудырушы қызметіне 
баса тоқталады. Ал дыбыстардың прозалық мәтіндегі поэтикалық қызметін 
қарастьфған Ж. А. Исаева дыбыстық қүрылымның проза тіліндегі контекстік 
әуезділігі жазушы көздеген белгілі бір стильдік мақсатпен үйымдастырылған 
көркемдік  қүралдардың  бірі  екенін  айта  келіп,  жеке  лексемалардағы 
дыбыстық қайталаулар мен ырғақты сөз орамдар жазушы сомдар образдар 
суретін қанықтьфа түсер, жеке түлғалық ерекшеліктерін аша түсетін фоно- 
стилистикалық тэсіл болып саналатынын айтады  [4.77].  Лингвистикадағы 
фоностилистикалық  қайталамалардың  стильдік  қызметі  туралы жазылған 
зерттеу еңбектеріне шолу жасай келе түйгеніміз:
а) дыбыстық қайталаманың қайталама түрлерінің бірі екендігі; 
э)  стилистикальщ  тәсіл  ретіндегі  қолданылу  аясының  кеңдігі,  яғни 
поэзияда  ғана  емес,  прозалық  мәтіндерде  де  жиі  қолданылып  эуезділік

жүктеу/скачать 3,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: