Сабақ №10. Эпигенетика. Адамның эпигенетикалық аурулары Сабаққа дайындалуға арналған сұрақтар

3. 
РНҚ модификациясы 
Метилдік модификацияны тек ДНҚ ғана реттеп қоймайтындығы анықталынды: 
Осындай өзгерістерді ақуыз синтезі жүретін ДНҚ-дан көшірілген матрица РНҚ-да 
модификацияны алып жүре алады. Адамның кез-келген мРНҚ аденозин азоттық 
негізіндерімен байланысатын 3-6 дейін метилдік тобы бар. Барлық сүтқоректілерммен
және көптеген жануарларда тура солай мРНҚ модификацияланады. Метилдену принципі 
тура ДНҚ метилденуіндей жүреді. мРНҚ модификациялық деңгейі ағзадағы энергиялық
баланысты анықтайды және кейбір жағдайда семіздікке әкеледі.
Қазіргі кезде РНҚ (тРНҚ ,рРНҚ, мРНҚ) үш түрінен басқа РНҚ басқада түрі- 
кодталмайтын РНҚ немесе нкРНҚ анықталынды. Мұндай нкРНҚ барлық геном 
бойынша кездеседі. Олар интрондар өнімі болып табылады. Ертеректе интрондық 
бөліктердің сплайсингінен пайда болған мРНҚ бөліктері жасушада жойылады деп келген.
нкРНҚ кем дегенде кейбіреуі (егер көпшілігі болмаса) іс жүзінде жасушада 
өңделеді және толық қызмет атқарады. нкРНҚ гендер экспрессиясын жоғарлатады не 
төмендетеді. Гендер эксперссиясына әсер ету механизмі белгісіз. Сондай-ақ, кодталған 
ақпаратты тасымалдамайтын қысқа РНҚ молекулаларының (19-25 нуклеотидті) арнайы 
класы да бар. Оларды микроРНҚ (микроРНҚ) деп атайды. Олар кейбір зақымданған
аРНҚ-ны таниды және негізгі ақпараттық РНҚ молекуласындағы кейбір сәйкес келген
комплементарлы аймақтармен байланысады. Соның нәтижесінде трансляция іске 
асырылмай қалады. Зақымданған РНҚ ыдырайды. Сондай-ақ, микроРНҚ
жасушалардың плюрипотенциалын реттеуге және олардың жіктелуінде маңызды роль 
атқарады деп саналады. 
 
Медицина практикасындағы эпигенетика 
Эпигенетикалық модификация жасушалардың дамуының барлық кезеңдерін 
және функционалдық белсенділігін бақылайды. 
Эпигенетикалық реттелудің тікелей немесе жанама түрде бұзылуы көптеген аурулармен 
байланысты. Эпигенетикалық ауруларға импринтингтік аурулар жатады. Геномдық 
импринтинг барысында ұрпақтарына берілген геннің әкесінен не анасынанан 
берлігендігіне байланысты геннің фенотиптік көрінісі әртүрлі болады. Яғни, егер балаға
ген анасының берілген болса онда ол метилденген және экспрессияланбайды, ал
әкесінен берілген ген метилирленбейді және экспрессияланады. 
Әр түрлі тұқым қуалайтын аурулар ішінде белгілі бір жыныстан ғана берілетін 
геномдық импринтинг аурулары белсенді талқылануда. Мысалы, Гентингтонауруының 
ерте басталатын (ювенильная форма) түрінде ауру тек мутантты аллельді әкесінен, ал
атрофиялық миотония мутантты генді анасынан алған кезде ғана көрініс береді. 
Соған қарамастан осы ауруды тудыратын гендер анасынан не әкесінен алғанына 
қарамастан мүлдем бірдей. Еркшелігі «эпигенетикалық бастама» анасының немесе 
әкесінің ағзасында ма соған байланысты болады. Басқа айтқанда олар ата-анасының 
жынысында «эпигенетикалық із қалдырады. Арғы ата-тегінің ағзасында белгілі бір 
жыныста ол метилденіп (ген репрессияға ұшырайды), екінші жыныста деметилденеді 
(керісінше ген экспрессияланады) және сол жағдайда ұрпақтарына беріледі, ұрпақтарында 
белгі бір ауру ( не ауруды тудырмайды) пайда болады.
Гендік импринтинг ауруында ата-анасының біреуінің хромосомасының 
локусындағы моноаллель экспрессияланады. Мысалы оған Прадера–Виллисиндромы
(әкесінің 15-шіхромосомасының делециясы) жатады, олардың бой аласа, баспен беттің 
дисморфизмі семіздік,бұлшықет гипотониясы, гипогонадизм, гипопигментация және 
ақыл-ойдың кешеуілдеуі түрінде көрініс береді; Ангельмансиндром( анасының 15-ші 
хромосомасының делециясы), аурудың негізгі белгілері микробрахицефалия, төменгі 
жақтың үлкендігі, тілдің шығыңқы болуы я, макростомия, сирек тістер, гипопигментация. 

 Аурудың патогенезі геннің реттелуінің бұзылуы болып табылатын ауруларға кейбір 
қатерлі ісік ауруларын, семіздік, қант диабеті бронхтық астма, түрлі дегенеративті және
басқа да түрлі ауруларды жатқызуға болады. 
Қатерлі ісік ауруында эпигеном ДНҚ метилденуінің, гистондардың модификациясының 
түбегейлі өзгерісімен сонымен қатар хроматинді модификациялайтын ферменттердің
экспрессиясының өзгеруімен сипатталады.
Қазіргі таңда ісіктерге қарсы дәрі-дәрмектер шығарылып практикада қолданылуда. Ол 
дәрі-дәрмектер ДНҚ-метилтрансферазаның белсенділігін басу арқылы ДНҚ метилденуін 
төмендетеді, қатерлі ісіктің өсуінтоқтататын супрессор гендерінің белсендендіреді және 
қатерлі ісіктің пролиферациясын баяулатады. 
Ол гендердің экспрессиясының өзгеруі жасушаға әсер ететін сыртқы орта факторларының 
әсерінен де өзгеруі мүмкін. 
Қант диабеті ауруының 2 типінде және семіздікте«фенотиптің экономдық 
гипотезасының» ролі зор, яғни эмбриональдық даму үдерісінде қоректің жетіспеуі 
патологиялық фенотиптің дамуына әкеледі
Эпигеномға әсер ететін маңызды факторлардың біріне қорек, физикалық белсенділігі, 
токсиндер, вирустар, иондаушы радияция жатады және т.б. Әсіресе эпигеномның 
өзгерісіне өте сезімтал кезең жатырдағы (әсіресе ұрықтанудан кейнгі екі айлық) даму 
кезеңі және туылғаннан кейінгі алғашқы үш ай. Эмбриогенездің ерте кезеңінде алдыңғы 
ұрпақтан келе жатқан эпигенетикалық модификацияның көп бөлігі жойылады. Бірақ 
қайта жоспарлану (репрограммирования) өмір бой жүреді.Эпигенетикалық механизмдерді 
зерттеу өмірде көптеген мәселелер өзімізге байланысты екенін түсінуге мүмкіндік береді. 
Эпигенетикалық «таңбалардың» салыстырмалы түрде тұрақты генетикалық ақпараттан 
ерекшелігі кейбір жағдайларда бұл қайтымды үдерісте болуы мүмкін. Бұл фактар 
адамдарда жағымсыз факторлар әсерінен пайда болатын кең тараған аурулар мен
күресудің жаңа әдістеріне жүгіне отырып эпигенетиклық модификациясын 
ығыстыруғамүмкіндік береді. 
Эпигеномға коррекция жасауға бағытталған бағытты қолдану медицина болашағына
үлкен жол ашады.