Киіз үйге арналған ҿлең жолдары

 

23 

 

 

Махамбет

 

 

Үйің, үйің үй екен,

 

Үйдің кҿркі ши екен.

 

Саба кҿркі бие екен,

 

Ақ ордадай кҿрінген,

 

Қай кісінің үйі екен?

 

Жарапазан ҿлеңдерінен

 

 

Баймағамбет  сұлтан  Шернияз  ақынға:  “Сен  ақын  болсаң,  осы 

үйдің ішкі

-

тысқы сайман

-

жабдығын ойланбай ҿлеңге қосып айтшы” –

 

депті.

 

Ҽкеңнің бір атасы Қоянжырық,

 

Босаға, маңдайша мен табалдырық.

 

Кереге алты қанат, алтын уық,

 

Шаңырақ, күлдіреуіш оған жуық.

 

 

“Тҿріңде, 

- 

сандық айтар, 

- 

тҿремін”, 

- 

деп,

 

Есік айтар: “ҽр нҽрсе кҿремін”, 

- 

деп.

 

Ернін жалақ қылыпты жомарт ожау,

 

Кҿрінгенге қол қайыр беремін деп.

 

 

Ожау айтар: “қазанға қапталдым”, 

- 

деп,

 

Қазан айтар: “қарнымнан қақталдым”,  

- 

деп. 

 

Жүгіріп от айнала шҽйнек жүрер,

 

Қылығым не құдайғаға жақпаы деп.

 

 

Кетпен айтар: “ағашқа басталдым”, 

- 

деп,

 

Балта айтар: “барлығына дақ салдым”, деп.

 

Текемет жерде жатқан сал ауыру,

 

Жақсыға, жаманға да тапталдым деп.

 

Ыстыққа қол батпаған шҿміш батқан,

 

Сықырлап тҿсек ағаш жылап жатқан.

 

Қылмысы бұл жалғанға жаққан тұтқыш

 

Бетіне қазан ұстап күйе жаққан.

 

 

Асылып керегеге ішік толып,

 

Толғайып тұз баспақ тұр іші толып.

 

Мейманды үйге келген күтіп алып,

 

Құман тұр от басында келін болып.

 

 

Туырлық, үзік, белдеу, ши, дҿдеге,

 

Шалқайып түндік жатыр дҽл тҿбеде.

 

 

24 

Орнықты бҽйбішедей қара саба,

 

Қасында қара саба мыс тегене.

 

 

Тағы да мен айтпаған күнің қалды,

 

Қабыңда түтілмеген жүнің қалды.

 

Шелек, қайрақ, ұстара адалбақан,

 

От басы, ошақ қасы күлің қалды.

 

 

Тағы да мен айтаған мосы қалды,

 

Ыңыршақ, ашамай мен қосы қалды.

 

Тосыннан тҿре жарлық қылғаннан соң,

 

Бұл Шерің сҿз таба алмай шошып қалды.

 

 

Болғанда топай, құлжа асық қалды,

 

Аяқ қап та қырғыш пен қасық қалды.

 

Тосыннан тҿре жарлық қылғаннан соң,

 

Бұл шерің жауап таппай сасып қалды.

 

 

Хан мақтап бҽрекелді дегеннен соң,

 

Бұл Шерің тағы да ҿсіп, тасып қалды.   

 

 

 

Сағыныш

  

 

Сағынышпен келе қалдым ауылға,

 

Аунап

-

қунап кҿңiлдi дем алуға.

 

Нусыз

-

сусыз шҿл даланы кҿргенде

 

Кҿңiл шiркiн айналды ғой налуға.

 

 

Сағынышпен талай

-

талай таң атты

 

(Ол не нҽрсе санаттырған сағатты?)

 

Сар далаға құмар қылған құдiрет –

 

Дҽл бүгiнге қалған күндi санатты.

 

 

Осы ойлар жол

 

басшы боп, ерiксiз,

 

Алып шықты жақын тұрған тҿбеге.

 

Бiз сол жерде сезiмге ерiк берiппiз,

 

Жаныңды жыр, тҽнiңдi жел ҿбе ме?..

 

 

…Тҿбе қандай…Дҿңгеленген қыз кҿйлек

 

Ҽшекейлер ҿздiгiнен тұр сҿйлеп.

 

…Дей

 

ме –

 

қара сҽнiме сен, ҿрнекпiн,

 

Оюымын дейдi ағаш үй,  кҿйлектiң.

 

 

25 

 

Баса алмай кҿңiл

-

күйдiң толқынын

 

Мен де кенет ҿз

-

ҿзiмнен сҿйлеппiн…

 

…Қыз дауысы сыңғырындай шолпының,

 

Ал ҿздерi –

 

шолпысындай кҿйлектiң…

 

 

…Ерегесiп ұмытшақтау немеге…

 

Есiне алсын сҽн

-

салтанат немене –

 

Дегендей

-

ақ, кҿрсiн тҿбе басынан,

 

Кiл келiншек жайып жатыр кереге.

 

 

Бiр ақсақал, талай жасты еңсерген,

 

Қара жусан тамырындай, кҿрсең сен –

 

Шаңырақты ол кҿтерген жоғары,

 

Қыз келiншек бекiтiп жүр белсенген.

 

 

…Сезiм қозғар кҿтерiлген шаңырақ,

 

Бала

-

шаға жүгiргенi жамырап.

 

Ен даланы кернеп кетер ҽн

-

ҽуен,

 

Тҿл дауысы қосылғанда маңырап.

 

 

…Ендi бiр сҽт жабады үйдiң үзiгiн,

 

Ана шал кiм?.. ескiлердiң кҿзi кiм?..

 

…Ой бiткенше үй тiгiлiп бiтiптi,

 

Куҽсiмiн ғажайып бiр сезiмнiң…

 

 

…Отаның ғой, кесiлген жер кiндiгiң,

 

Бұл ауылда танымайды кiмдi

-

кiм.

 

Ашты ҽне, құшып тұрып ұланын,

 

Жас келiншек тiгiлген үй түндiгiн.

 

 

Құрып берiп бiр үйлi жан тұрағын

 

(Кҿкiрекке құйылып тұр жыр, ағын) –

 

Ақсақал шал ұзай бердi ауылдан,

 

Жайлап қана, қолына ұстай құманын.

 

 

Жас арамыз анау қартпен тым жырақ,

 

Қолым жайдым бата қылып мен бiрақ…

 

…Жас ұланның, ескiлердiң кҿзi боп,

 

Кҿтергенiн ҿз қолымен шаңырақ…

 

 

…Бiлдiм ендi сағындырған не екенi,

 

Сар даланы –

 

ата

-

бабам мекенi…

 

 

26 

…Сол құдiрет, еске түссе осылар,

 

Жанарыңа жас толтырып кетедi…

 

 

…Ҿмiр деген –

 

ол керуен кҿш едi,

 

Талай кҿштен белгi қалмай ҿшедi.

 

Тек даналық керуенi жүгi аумай

 

Ғасырлардан ғасырларға кҿшедi…

 

 

…Бейнесi ме киiз үй жер шарының,

 

Қақ бҿлiнген қауызындай тарының.

 

Түр

-

сипатын ҿзгерiссiз сақтаған,

 

Талай ғасыр –

 

белгiсi ел арының.

 

 

Түндiгi тҿрт құбыла кҿрiнiсi,

 

Үзiк бау –

 

меридиан, паралелдер.

 

Түсiнбей, кҿшпелiнiң кҿрiп iсiн

 

Таңқалған, басын шайқап, қарап елдер.

 

 

Ортада –

 

тiреу бақан, Темiрқазық,

 

Шаңырақ –

 

бүкiл Ҽлем кҿк аспаны.

 

Жүрекпен бұл ҿлеңдi тұрмын жазып,

 

Ойламаң бар екен деп сҿз астары.

 

 

Бастары керегенiң –

 

бейне жұлдыз,

 

Аспанға

 

шашқан сҽуле уықтары.

 

Тҿбеде қолын бұлғап ақсақал тұр,

 

Жолаушы, қонақ бол деп, жуықтағы.

 

 

…Ғажайып ҽн

-

күйiмен шексiз далам,

 

Ҿзiңе ғашық болған мен бiр балаң.

 

…Макетiн бар Ҽлемнiң ҿз үйiне

 

Сиғызған, ел айтатын, епсiз бабам…

   

 

  

         

Сайын Назарбекұлы,

  

қазан, 1988 ж.

 

 

  

Алтын бақан

 

 

қазақтың  қара  шаңырағына  алғашқы  Тәуелс

i

зд

i

к  туын  көтерген,  ел 

ардағы, Нұрсұлтан Әб

i

шұлына

 

 

Бiр сезiм бар менде ҽлi айтылмаан,

 

Ұқпас оны, ойсыздар, жҽй тыңдаған.

 

...Далаң 

-- 

Ұлы!, Ҽлемдi бас идiрдi,

 

Балаң 

-- 

Ұлы!, кем түст

i 

қай тұлғадан...

 

 

 

27 

Күн бейнел

i 

киең бар, шаңырақтай,

 

Ҽр күн түнд

i

к ашылғай, таңың атқай.

 

Сол шаңырақ астынан табылмағай,

 

Мҽңгүрттенген ҿгей ұл, жаны жаттай.

 

 

Ол –

 

ҽулиең, бас ие, табынарың,

 

Ол –

 

Отаның, сарғая, сағынарың.

 

Түтiнiмен ошақтың иiс сiңiп,

 

Ардағыңа айналған шаңырағың...

 

 

Қасиетiн елемей шаңырақтың,

 

Кейде ҿзiңдi, қазеке, аңыраттың.

 

Бiрлiк емес билiктiң тартысында

 

Сен емес пе ең, бодан боп, сан ұратын?..

 

 

Кҿрдi ғасыр, ақыры, кҿз жасыңды,

 

Босатты да ноқтадан ҿз басыңды.

 

Тiгiп бердi ұл

-

қызың, сақ бол ендi,

 

Тҽуелсiздiк тұғырын, тозбасыңды.

 

 

Елiң кҽзiр егемен ел атанды,

 

Аңсағанды сан ғасыр жұрт бұл таңды.

 

Алғысың бар айтатын Жаратқанға,

 

Заманыңа тап қылған Нұрсұлтанды!..

 

 

Құжаттары Алматы Актiсiнiң

 

Жасап бердi Ел Басы бас мүсiнiн.

 

Қытай, Орыс, Үндiлер 

-- 

Ұлылардың

 

Пiкiрiмен бағала, жат кiсiнiң.

 

 

Нұрсұлтан деп соғып тұр ел жүрегi,

 

Шаңыраққа ту болып желбiредi.

 

Мекке барып халқына бақ тiлеген –

 

“Бар тынысым тек ҿзiң”  

-- 

деп жүредi.

 

 

Танып болды он жылда халқын Жаhан!..

 

Танып болды он жылда салтын Жаhан!..

 

Нұрекеңнiң бiр қолы Тҽуелсiздiк,

 

Нұрсұлтанны бiр қолы Алтын Бақан!..

 

 

...Алтын Бақан –

 

сол тiреу шаңыраққа...

 

Жақтасады қашанда Тҽң

i

р аққа...

 

...Ҽуре болмаң қолпаштап айқайшыны,

 

 

28 

Құмарлар кҿп, дайынға, ҽзiр асқа...

 

 

...Мен 

-- 

қазақпын дейтiннiң табынары,

 

Жүрек сыздай сарғая сағынары –

 

Ей, ағайын, бiрлiк деп тiрлiк етсең,

 

Айбындылау Ордаңның шаңырағы!..

 

 

Шаңырақсыз –

 

күн кешер, кезiп бекер,

 

Кейде қаңғып ел

-

жұрттан безiп кетер.

 

Шаңырақсыз ел болар, қазақ болмас,

 

Жан

-

тҽнiмен соны тек сезiп пе ер...

 

 

...Ойлап тапқан киiз үй атам зерек,

 

Жығылмаса, бес мың жыл, батаң дер ек...

 

...Құйын соқса құлатпай ұстап тұрар,

 

Шаңыраққа алтыннан бақан керек...

 

Сайын Назарбекұлы

 

 

 

Ақ дігердей кҿрінбей

 

Үйдің сҽні келмейді.

 

Шым ораулы болмаса

 

Шидің сҽні келмейді

 

Молдабай ҽнінен

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

29 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Киіз үй түрлері

 

 

 

Киіз  үй  туралы  жарияланған  еңбектермен  танысу  барысында 

осы  тақырыпқа  зерттеу  жұмыстарын  жүргізген,  ғылыми  еңбек 

жазған  Шоқан  Уҽлиханов,  Ҽлкей  Марғұлан,  Ҿзбекҽлі  Жҽнібеков, 

М.С.Мұханов,  Сейіт  Кенжеахмет,  Ҽбдісағит  Тҽтіғұлов,  Ақселеу 

Сейдімбеков секілді ғалымдардың киіз үйді қазақы киіз үй, қалмақы 

киіз үй деп бҿлетініні  байқалады. 

 

 

Қазақ  киіз  үйі  ҿзінің  архитектуралық  пішімі  мен  қолҿнерлік 

жасақтауы жағынан ҿзіне тең келер нұсқасы жоқ дүние.

 

 

Ҿзбекҽлі  Жҽнібеков:  “Үйлесімі  жарасқан”  (Халық  кеңесі,  19 

наурыз 1993 жыл) атты мақаласында: “... қыпшақ, қазақ киіз үйлері 

...  моңғолдың  гэрімен  салыстырғанда  керегесі  биіктеу,  уығының 

тҿменгі  жағы  иіңкі  болатындығымен  күмбезі  кҿтеріңкі,  келбеті 

сымбатты болып келеді” –

 

деп, баға берген.

 

 

Киіз үй кҿшіп қонуға ыңғайлы етіп 4, 5, 6, 7, 8, 10 қанатты жҽне 

сҽн

-

салтанат  құру  мақсатында  12,  14,  16  қанатты  етіп 

жабдықталады. 

 

Кейбір  деректерде,  ауызша  ҽңгімелерде  24  (тіпті  30)  қанатты 

киіз  үй  жасалғаны  туралы  айтылады.  Ондай

 

киіз  үйдің  шаңырақ 

шеңберінің  ұзындығы  24,  диаметрі  7,64  метр,  киіз  үй  шеңберінің 

ұзындығы  72,  үй  даметрі  23  метр  болмақ.  24  қанатты  киіз  үй 

уығының ұзындығы 10 метр, үй биіктігі 13 метр жобада болатынын 

есептеп шыққаннан кейін ол кездейсоқ таралып кеткен

 

ҽңгіме деген 

қортындыға келдік. Ондай киіз үйді, қазақ киіз үйінің философиялық 

 

30 

мҽнін,  архитектуралық  сҽнін  сақтай  отырып,  құрастырып  шығу 

мүмкіншілігі  шектеулі  екенін  аңғардық.  Киіз  үйді  ҽрі  кеткенде  16 

қанаттыдан асыру ешқандай саналы есепке, кҿші

-

қон заңына тиімді 

емес.  Ондай  үйдің  жел  ҿтіне  тұрақтылығын  қамтамасыз  ету  де 

мүмкін емес. Биіктігі 13 метр үйдің түндігін ашып

-

жабу үшін де үлкен 

қосымша  қондырғылар  тұрғызу  керек  болған  болар  еді.  Ауыз 

ҽдебиетінде,  аңыздарда  киіз  үй  уығының  ат  үстінде  тұрып 

байланғандығы  туралы  деректер  кездеседі.  Ол  қазақтардың 

тұрмыс

-

салтына  сҽйкес  келетін  жағдай.  Сондықтанда  киіз  үй 

биіктігінің  9

-

10  метрден  асуы,  жайылған  кереге  биіктігі  3  метрден 

асуы  тиімділік  заңдылықтарына,  табиғи  мүмкіншіліктерге  сҽкес 

келмеген  болар  еді.  Осындай  тҽжрибелік  қортындыларға  сүйене 

отырып  қазақтар  16  қанаттан  артық  киіз  үй  жасамады  деп 

ойлаймыз.  Ал,  қазақ  киіз  үйінің  сҽулеттік  сҽніне,  геометриялық 

болмысына  мҽн  бермей,  шаңырағын  ортасынан  бірнеше 

тіреулермен  тіреп,  кереге  биіктігін  аласартып,  оны  киізбен  жауып  

кҿп қанатты үй тігуге болар, бірақ ол қазақтың киіз үйі аталмақ емес.

 

Қазақ киіз үй дҿңгелегінің ауданын есептеп шығарып қаралық. 

Бес қанатты киіз үй дҿңгелегінің ауданы (жайылған кереге ұзыны 3 

м деп қабылданды) 20 шаршы метр болса, алты қанатты үйдікі –

 28; 

жеті –

 

40; сегіз –

 

50; тоғыз –

 

64; он –

 

78; он бір –

 

95; он екі –

 

113; он 

үш –

 

133; он тҿрт –

 

154; он бес –

 

177; он алты –

 

200 шаршы метр. 

 

30 қанатты киіз үйдің (керегенің жайылған кездегі ұзындығы 3 

метр  деп  қабылданды)  шеңберінің  ұзындығы  90  метр,  диаметрі  28 

метрден  астам,  ауданы  700  шаршы  метр,  ұй  биіктігі  18  метр 

болатынын есептелініп шығарылды.  

 

Ұзындығы  12  метр  уық  жасап,  оны  кҿтеріп  шаңыраққа  қадау, 

қадалған күнде де биіктігі 20 метрге жуық солқылдақ конструкцияны 

дауыл  жел  ҿтіне  шыдамды  ету  мүмкіншілігі  жоқ  екеніндігін 

пайымдау онша  қиын нҽрсе емес.

 

 

 

 

Қазақтың  киiз  үйлерi  жоғары  лауазымды

, 

мемлекет  басқарған 

иелерiнiң дҽрежесiне сҽйкес: Алтын Орда, Ақ Орда, Хан Орда, Орда 

деп аталып, сол аттарға лайық жасақталатын болған

.  

 

Киiз үй иелерiнiң рулық, тайпалық түсiнiктегi мансабына қарай: 

Үлкен  үй,  Кiшкене  үй,  Отау,  Кiшi  отау  деген  атқтармен 

мҽртебеленген.

 

Қазақтың  киiз  үйлерi  пайдалану  аясына  байланысты  бiр

-

бiрiнен:  Киiз  үй

 

(ағаш  үй),  Қонақ  үй,  Ас  үй,  Ауыз  үй,  Жорық  үй, 

Жолым үй, Шатпа, Күрке, Ақтағыр деген аттарымен бҿлiнедi. 

 

Киiз  үйге  тiгiлу  ҽдiсiне  байланысты:  Жабасалма,  Жолым  үй, 

Жорық үй, Шайла деген аттар берiлген.

 

Жалпы ауыз ҽдебиетiнде киiз үйдi:

 

 

31 

Киiз үй, Ағаш үй, Шаңырақ, Қара шаңырақ, Қара үй, Қараша үй деп 

атау жиi кездеседi.

 

  

Киiз  үйдi  киiзiнiң  түсiне  байланысты:  Ақ  үй,    Боз  үй,  Қара  үй 

деп, үзік, іргеліктері болмайтын үйлерді Туырлық үй деп

 

бҿледi.

 

Киiз

 

үй  –

 

кҿші

-

қанға  ыңғайлы  етіп  жасалған

 

кҿшпелі  елдердің 

сҽулеттік (архитектуралық

) 

ғимраты

!  

Қазақ  киіз  үйі  –

 

кереге  басын  күмiстеп,  уық  иiнiн  сүйекпен 

ҿрнектеп, 

ара

-

араларына 

алтын 

жалатып

, 

маңдайшаына 

жарқыратып  гауһар  орнатып,  Алла  тағаланың  нұрындай  аппақ 

жүннен басылған киiзбен жауып, табиғат ғажабы жұмыртқадай сҽнiн 

келтiре  домалатып,  дос  мерейiн  кҿтере,  ағайынды  қуанта,  қазақ 

даласының  кез

-

келген  тҿбесiнiң  басынан,

 

шаңырағынан  шыққан 

түтiнi  қонақжайлығымен  жолаушы  бiткендi  шақыра  шалқып,  бейқұт 

тiршiлiк кешкендердiң қасиеттi мекенi болған алтын ұя... 

 

 

Киіз  үй  –

 

қазақ  халқының  бар  ҿнері  мен  ҿнегесін  бір  басына 

жинақтауымен  ҽр  адамның  алыста  жүрсе    сарғая  сағынары, 

қасында жүрсе қасиет тұтып табынары, тарихы... 

 

Бабаларымыздың  iсмер,  шебер  қолдарынан  шыққан  талай 

ҿнер  туындылары  бұл  заманға  жеткен  жоқ.  Бiрақ  киiз  үйлерiн 

аталарымыз  ең  соңғы  мүмкiншiлiгiне  дейiн  сақтап  бақты.  Сақтауға 

тырысып та жатыр. Ки

i

з үйд

i

ң кҽз

i

рг

i 

енш

i

с

i

не тиген

i 

мақтанарлықтай 

онша кҿп емес. Бұ замандағы атқарып жатқан соңғы м

i

ндет

i 

–

 

кейір 

қазақтарға  жаз  айларының  ыстық  кездерінде  баспана  болу  ғана. 

Сонымен  қатар  Байтағымыздың  кейб

i

р  түкп

i

р

i

нде  мүрден

i 

тек  қана 

ки

i

з  үйге  түнет

i

п  барып  шығару  ғұрпы  сақталып  қалыпты.  К

i

с

i

с

i, 

ҽс

i

ресе жасы келген адамы қайтыс болған үй қайдан да болса ки

i

з 

үй  ҽкел

i

п  т

i

г

i

п,  мүрден

i 

соған  б

i

р

-

ек

i 

күн  түнет

i

п  барып  шығаратын 

салт  сақталған.  Сонысымен  қазақтар  ки

i

з  үйд

i 

бұ  жақтағы  да,  о 

жақтағы да баспанасы етуге тырысатын сек

i

лд

i.  

Ата

-

бабаның  ұрпағына  қалдырған  басты  мұрасы  ана  тілі  мен 

киіз  үйі  деп  есептейтіндерді  киіз  үйдің  кҽзіргі  жағдайы,  тебірентпей 

қоймайды.

 

 

Тарихшы,  этнограф,  ҿнертанушы  ғалым  ретінде  артына 

қалдырған  мұраларына  қоса,  кезінде  қолында  билігі  бар  басшы 

ретінде  де  қазақ  халқының  дҽстүрлі  ҿнерінің  үлкен  қамқоршысы 

бола  алған  Ҿзбекҽлі  Жҽнібеков  марқұмның  мына  сҿздерінен  етек

-

жеңі жырым

-

жырым боп бізге жеткен ата

-

бабаның дҽстүрлі ҿнерінің 

болашағы туралы үлкен уайым сазын байқағандаймыз...

 

 

...Жасыратыны  жоқ,  қазақтың  бүгінгі  қалпы  –

 

аңыз

-

ертегілердегі  үмітпенен  жоқ  қуып,  тоғыз  тарау  түйіскен 

жолайырыққа

 

тап  болғандықтан,  қай  соқпақпенен  кетерін  білмей, 

 

32 

дал  болатын  жалғыз  атты  жолаушының  кебі.  Самарқаулықтан  ба, 

салақтықтан  ба,  ҽлде  ҽкімге  бас  иген  жарамсақтықтан  ба, 

мінсіздіктің тегінен кҿрінетін ата

-

баба мұрасы үлгілерінің біразынан 

кҿз жазып қалғанымыз ҿкінішті

-

ақ. Оның кездейсоқ шешімнің жемтігі 

болып, “кҿлденең жүрген кҿк аттының” қанжығасында кеткені де аз 

емес.

 

Біздің  зерттеуіміздің  негізгі  мақсаты  –

 

қазақтың  дҽстүрлі 

ҿнерінің 

ұмытыла 

бастаған 

салаларының 

бірі 

–

 

халық 

сҽулеткерлігінің  ерекшеліктерін  үйреніп

-

білу  арқылы  Қазақстанда 

ғылым,  мҽдениет  пен  ҿнер  саласында  қалыптаса  бастаған 

ҽлеуметтік  жағдайға  азды

-

кҿпті  ықпал  ету.  Мұның  ҿзі  ата

-

баба 

мұрасын  қорғау,  қалпына  келтіру  жҽне  пайдалануда  тығырықтан 

шығудың  жолын  қарастыруға  қосатын  үлес  болмақ...  дейді, 

Ҿ.Жҽнібеков “Жолайырық” кітабында  (47, 26 бет).

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: