Киізден жасалатын үй бұйымдарының атаулары

 

56 

Жаға

  

 

 

Жабасалма

 

 

 

Жаға

 

Жамылғы

   

 

Жеңсе

 

 

 

Жол киіз

 

Жоламан

   

 

Жауырхан

  

 

Жүк киіз

 

Жүн қап

 

 

 

Кесек киіз

   

 

Қом киіз

 

Күйек киіз

   

 

Кебенек

 

 

 

Кебежеқап

 

Киіз кҿрпе

  

 

Киіз қалпақ

 

 

 

Киіз күйме

 

Киіз кебіс

   

 

Киіз ұлтан

  

 

Кҿмкеру киіз

 

Кілем киіз

   

 

Кісе

   

 

 

Кҿпшік

 

Қара киіз

   

 

Қара сырмақ 

 

 

Қара текемет

 

Қарала сырмақ

   

Қап киіз

 

 

 

Қайырма

   

 

Қамыт киіз

  

 

Қалауыл киіз

 

 

Қарпылған киіз

 

Қаттама киіз

 

 

Қамсау

 

 

 

Қатеп

 

Қобыз қап

  

 

Қолқа

 

 

 

Қол дорба

 

Қомша

 

 

 

Қоныш киіз

 

 

 

Қорамсақ

 

Қоржын

 

 

 

Қом

   

 

 

Қын

 

Қынап 

 

 

 

Қырдысын

  

 

Құрым киіз

 

Құндақ

 

 

 

Масахана 

  

 

Нымша

 

Оққап

 

 

 

Орамал

 

 

 

Орау

 

От киіз

 

 

 

От сырмақ

  

 

Ою

 

Ҿң киіз

 

 

 

Ҿре киіз

 

 

 

Сабақап

 

Саба

  

 

 

Сандыққап

 

 

 

Саулық

 

Сырма

 

 

 

Сырмақ

 

 

 

Түйе жабу

 

Тең киіз

 

 

 

Терлік

 

 

 

Тҿсек киіз 

 

Тұс киіз

 

 

 

Тұмылдырық

 

 

Тұтқыш

 

Тірсек жең

  

 

Уыққап

 

 

 

Ұлтарақ

 

Үзік үй киізі

 

 

Үлек жабу

  

 

Ішпек

 

Ыс киіз жҽне т.б.

 

 

Алжапқыш

  

 

Бҿстек

 

Жайнамаз

  

 

Жамылғы

   

 

Желкен

 

Желінқап

   

 

Дорба

 

 

 

Дастархан

 

Дҿдеге

 

 

 

Жайма

 

 

 

Жалбағай

 

Желқом

 

 

 

Жейде

 

 

 

Кебіс

 

Кереге қап

  

 

Күйек

 

 

 

Киіз күпі

 

Кебежеқап

  

 

Қом

   

 

 

Кҿрпе

 

Қорамсақ

   

 

Құрым

 

 

 

Қын

 

Қынап

 

 

 

Талдырма

  

 

Түндік

 

Тақия

 

 

 

Тҿсеніш

 

 

 

3. 

Киiз үйдiң бау

-

шуының атаулары

  

 

Баулары:

 

түндiк бау;

 

үзiк баулары:

 

бас бау

, 

орта бау

, 

етек бау

, 

іш бау

, 

сырт бау

 

 

57 

туырлық баулары: бас бау

, 

етек бау

, 

іш бау

, 

сырт бау

 

құр; басқұр; уық бау;

 

аспа бау; жел бау; іш сҽндiк баулары; есiлген 

бау

; 

ҿрiлген бау

; 

ызылған бау; тоқылған бау

. 

 

Арқандар:

 

белдеу арқан

; 

бас арқан

; 

қыл арқан

; 

жүн арқан

 

т.б.

 

 

 

4. Киіз үй шилерінің атаулары  

 

 

ақ ши   

  

 

алаша ши

  

 

ши есік

 

киіз басатын ши 

 

күзу шиі

 

 

 

қазан жапқыш

 

қар ұстағыш

   

қабырғалық

 

 

мал соятын ши

 

масахана

 

 

саба тҿсегіш

 

 

сақар ши

   

 

тұс ши

   

 

терезе жапқыш

   

ши қора

 

ши есік

   

 

шом   

 

 

 

шым ши

 

 

 

 

ораулы ши

   

ҿре ши

 

 

 

шым ораулы ши

 

 

 

5. Ою

-

ҿрнекаттарына түсінік

 

 

“Қазақтар оюлар ҽлемінде ҿмір сүреді” –

 

деп, Ҽлкей Марғұлан 

 

(67,  Казахская  юрта  и  ее  убранства)  айтқандай,  қазақтар  қолынан 

шыққан нҽрсенің ою ойылмағаны, ҿрнек салынбағаны болмайды.

 

Ҿрнек аттары:

 

 

Айшық –

 

жарты ай бейнесiндегi ҿрнек.

 

Алақұрт –

 

ирек ҿрнек.

 

Ат ауыз –

 

ат аузына ұқсас ҿрнке.

 

Ашатұяқ 

- 

ҿрнек түрi.

 

Бағдар 

- 

ҿрнек түрi.

 

Баспа –

 

инемен тiккен кесте.

 

Батқы –

 

бедер.

 

Батырма –

 

былғары бетiне батырып салынатын ҿрнектер.

 

Бедер 

- 

ҿрнек, ҽшекей, нақыш, мҽнер. 

 

Бедершi –

 

шебер.

 

Безеу 

- 

ҽшекейлеу, кҿркемдеу.

 

Бҿрiқұлақ –

 

қасқыр құлағына ұқсас ҿрнек.

 

Дайра –

 

оюдың бiр түрi.

 

Ебелек –

 

шыр айналған нҽрсенiң “ұршық басы” бейнесiн 

 

кҿрсететiн ою, ҿрнек.

 

Егiз

 

–

 

жұптасып қайталанатын ҿрнектер.

 

Ендiрме –

 

шиде, терме

-

бауларда, кiлем

-

алашаларда 

 

кездесетiн ою

-

ҿрнек аты.

 

Жауқазын

 

–

 

жауқазын ҿсiмдiгiнiң гүлi тҽрiздес ою

-

ҿрнек.

 

 

58 

Кесте –

 

мата бетiндегi жiппен тiгiлген ҿрнек.

 

Кестелеу 

- 

мата бетiне жiппен ҽшекей ҿрнек салу.

 

Кҿз 

- 

ҽсемдеп жасалған дҿңгелек ҿрнек.

 

Күншығар –

 

күннiң шығу сҽтiн бейнелейтiн ҿрнек.

 

Қолтықша –

 

үшкiл ҿрнек.

 

Қосмүйiз –

 

қошқар, арқар мүйiзiне ұқсатып салатын ою

- 

ҿрнек. 

 

Қошқармүйiз –

 

қосмүйiз.

 

Мҽнер –

 

шеберлердiң бiр

-

бiрiнен ҿзгешелiгi, қолтаңбасы.

 

Нақыс –

 

ою

-

ҿрнек, нақыш.

 

Оймыш –

 

ағашқа, сүйекке, тасқа, метал бұйымдарға ойып 

 

түсiрiлетiн бедер.

 

Ою –

 

сҽнделетiн нҽрсенiң бетiне түсiрiлген ҿрнек,

 

Тҿрткiл –

 

сүйiрлеу тҿрт бұрышты етiп салынатын ҿрнек.

 

Түйетабан –

 

түйенiң табанына ұқсас ою.

 

Ұшқалақ –

 

барлық ҽшекей iсiне тҽн үш мүйiздi, үш 

 

тармақты, үш жапырақты ҿрнек.

 

Үркергүл –

 

кесте тiккенде, күмiс бедерлегенде үркер

 

 

жұлдызына ұқсас ҿрнек. 

 

Шыбын қанат –

 

шыбынның қос қанатына ұқсас ұсақ 

 

ҿрнек.

 

 

6. Киіз үй мүліктерін сҽндеуге пайдаланылатын 

 

ою

-

ҿрнек атаулары

 

 

Ай

 

 

 

 

Айбалта

   

 

Айбас

 

Аймүйіз

 

 

 

Айшық 

 

 

 

Алақан

 

Алақұрт

 

 

 

Аламыш

   

 

Алаша

 

 

 

Алтыбасар

 

 

 

Арпабас

   

 

Атауыз

 

 

 

Атерін

 

 

 

Атізі

   

 

 

Ашатұяқ

 

 

 

Айыртұяқ

   

 

Арқармүйіз

 

 

 

Баған 

ҿрнек

 

 

Балға 

 

 

 

Балдақ 

 

 

 

Балта 

 

 

 

Балық кҿз

   

 

Баспа 

 

 

 

Батырма

 

 

 

Бастырма

  

 

Бедер

 

 

 

 

Безек

 

 

 

 

Бес дҿңгелек

 

 

Бес  жапырақ

 

 

Бескүл

 

 

 

Бестемше 

  

 

Бой ҿрнегі

 

 

 

Бота тірсек

 

Бҿрікҿз

 

 

 

Бҿріқұлақ

   

 

Бунақ

 

Бұрма

 

 

 

Бұтақ

 

 

 

 

Бүлдірген

 

Бүркҿз 

 

 

 

Бүрме

 

 

 

Гүл

 

Гүлдірайхан

 

 

Дақ

   

 

 

Доға

 

Дҿдеге

 

 

 

Егіз

   

 

 

Ҿндірме

 

Ергенек

 

 

 

Жапырақ

   

 

Жармагүл

 

 

59 

Жауқазын 

  

 

Желі

  

 

 

Жетігүл

 

Жол

   

 

 

Жолақ

 

 

 

Жұлдыз

 

 

 

Жұлдызгүл

 

 

 

Жұлдызқұрт

 

 

Жүрекше

 

Жыланбауыр

 

 

Жіліншік

   

 

Ирек

 

Ирексу

 

 

 

Итемшек

   

 

Иттабан

 

Иттіс

  

 

 

Иық

   

 

 

Кавказ

 

Кҽрнез ҿрнек

 

 

Кемпірқосақ

 

 

Кеңірдек

 

Кҿз

   

 

 

Күмбез

 

 

 

Күн

 

Кҿпбұрыш

  

 

Кіреш

 

 

 

Қабырға

 

Қазмойын

   

 

Қазтабан

   

 

Қармақ

 

Қарта

 

 

 

 

Қиықша

 

 

 

Қоза

 

Қолтық

 

 

 

Қолтықша

  

 

Қосалқа

 

Қос дҿңгелек

 

 

Қос мүйіз

   

 

Қос құлақ

 

Қос тіл

 

 

 

Қос таңдай

 

 

 

Қос бұрым

 

Құмырсқа із

 

 

Қыркүйек

   

 

Құс жолы

 

Құсмұрын

   

 

Құсқанат

   

 

Құсқұйрық

  

Құстабан

   

 

Дҿңгелек

   

 

Ебелек

 

Қошқар мүйіз

 

 

Қырықмүйіз

 

 

Қысқаш

 

Құстұмсық

  

 

Қыршақбкас

 

 

Маралмүйіз

 

Масақ (башақ)

   

Мойнақ

 

 

 

Моншақ гүл

 

Мҿр

   

 

 

Мүйіз

 

 

 

Омыртқа 

   

Ойма

 

 

 

 

Оймақ

 

 

 

оймыш

 

Он екі таспа

 

 

Ою

   

 

 

Ҿкше

 

 

Ҿркеш

 

 

 

Ҿріс

   

 

 

Ҿткерме

 

Райхан

 

 

 

Керегекҿз

   

 

Кҿбелек

 

Самұрық

   

 

Селебе

 

 

 

Селеубас

 

Су

 

 

 

 

Сыңарҿкше

 

 

 

Сырға

 

Табақ

 

 

 

 

Тақта (тақтай)

   

Таңба ҿрнек

 

Таңдай

 

 

 

Тарақ

 

 

 

 

Тармақ ҿрнек

 

Текемет ҿрнек

   

Терме

 

 

 

Теріс бұтақ

 

Тиек

  

 

 

Тоқпақ

 

 

 

Торкҿз

 

 

 

Тҿрткүл

 

 

 

Тҿртқұлақ

  

 

Тұмар

 

Түйетабан

  

 

Тырна

 

 

 

Тіс

 

Үркер

 

 

 

Үш құлақ

   

 

Үшкіл

 

Шақпақ

 

 

 

Шақша

 

 

 

Шапыраш ою

 

Шарбақ

 

 

 

Шаршы

 

 

 

Шатыраш

 

Шот ою

 

 

 

Шҿжебас

   

 

Шҿміш ҿрнек

 

Шиыршық

  

 

Шимай

 

 

 

Шыбын қанат

 

Шынжыр

   

 

Шыжбақай

  

 

Шыныгүл

 

Шытырман

 

 

 

Шырмауық

 

 

 

Шұжық 

ҿрнек

 

Райхангүл

  

 

Сағат бау

   

 

Салпыншақ

 

 

 

Тұмарша

   

 

Тұмар тіс

   

 

Түлкібас

 

 

60 

Түйемойнақ

 

 

Ырғақ

 

 

 

Ілмек

 

Ірбіт ҿрнек

  

 

тағы басқалары

 

 

 

7. Киіз үйдің жасау

-

жиһазы мен үй іші мүліктерінің атаулары

 

 

Үй мүліктері:

 

Киiз кiлем –

 

киiзден жасалған кiлем.

 

Киiз қап –

 

киiзден жасалған қап. 

 

Киiз сырмақ –

 

киiзден жасалған

 

сырмақ тҿсенiш.

 

Қара

 

ошақ –

 

ұзақ ұсталған ошақ. 

 

Қазан

 

аспа –

 

қазандық, ошақ.

 

Қасаба –

 

ошақтың үш бұтында болатын қайқы ілмек темір.

 

Қасаға –

 

ошақтың шеңбері.

 

Қауға –

 

құдықтан су тартатын теріден істелген ыдыс.

 

Қауға шаңбағы –

 

темірден жасалған шаңырақ тҽрізді қауға терісі 

 

бекітілетін құрал.

 

Қобди –

 

кішкене шебер жҽшігі, сандықша.

 

Қож –

 

ірі малдың жаурын сүйегінен істелетін сҽнді күрек.

 

Қолқа  –

   

жүк  артқан  түйенің  тарту  арқанының  дҽл  тҿске  келетін 

жеріне ҿткізіп қоятын жең сияқты киіз.

 

Қолақпан –

  

қол ағаш, қол шоқпар.

 

Қоржын  –

 

ердің  артына  бҿктеріп  жүретін  екі  басты  шағын  қалта

-

қапшық.

 

Қос –

 

шағын киіз үй.

 

Құман –

 

шойын шҽугім.

 

Құр 

- 

ҿрген не тоқыған жалпақ бау.

 

Құрсау –

  

1.  Метейдің  сыртына  үш  жерінен  салынатын  жұқа,  жалпақ 

темір 

 

құрсау. 

 

2. Сынған шайқұмандарды құрсаулау. 

 

3.  Ҿте  ұзын  уықтардың  майыстырмау    үшін  салынатын  теріс 

құрсау.

 

Құты –

 

сауыт; мүйізден, түйенің табанынан, былғарыдан жасалатын 

қалта, ыдыс.

 

Күйеу қазық –

 

үй артындағы жел арқан байланатын қазық.

 

Қияқты –

 

ұшы екі жүзді ҿткір найза.

 

Қырдасын –

 

киіз қесіндісі, қиығы.

 

Қылдырық –

 

кҽрі жіліктің жіңішке сүйегінен жасалатын тіс шұқуыш.

 

 

61 

Кебежеқап –

 

кҿшкенде кебеженiң қажалып қалмауы үшiн 

 

жасалатын арнайы қабы.

 

Кермелi тҿсек –

 

 

арнайы орнатылған бақандар арасына керiп 

 

ұсталған тҿсек.

 

Кесек киiз

 - 

асылған күйiндегi тұтас киiз.

 

Қар бау –

 

уықтың қарына сҽндік үшін ілінетін бау.

 

Қаршы –

 

тҿсек

-

орын, кҿрпе

-

жастықтарды салып қоюға 

 

арналған киiзден жасалған бұйым.

 

 

 

Тҿсенiштер:  кiлем,  сырмақ,  алаша,  текемет,  тулақ,  құрақ,  тҿсек 

 

кҿрпе, бiрсалар,... 

 

 

Тұтынатын  заттар:

 

керме,  қоржын,  аяқ  қап,  кесе  қап,  тұтқыш, 

 

мойнақ, мес, торсық, келi, саба, шымылдық, орамалдар, 

 

масахана

, 

қоржын

, 

кҿрпелер

, 

жамылғылар

, 

жастықтар

,  

жапқыштар т.б...

 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: