Сайын Назарбекұлы Қазақтың киіз үйі

 

49 

Қазақ  киіз  үйінің  сҽулеттік  формасын  сақтай  отырып  жасаған 

30 қанат киіз үй диаметрі отыз метрдей болса, биіктігі 17,76 метрге 

тең екен. 

 

Ҿздері  шаңырақ  кҿтеріп,  үй  тіккен  адам  ондай  үйлердің 

тиімсіздігін,  тігу  мүмкіншілігінің  шектеулі  екендігін  тҽжрибеден 

білетін  болса,  тҽжрибесі  жоқ  кісілер  кестеде  келтірілген  сандар 

арқылы сондай қортындыға келері сҿзсіз.  

 

Кҿшпелі  ел  ерекшелігін  ескере  отырып  біз  12  қанат  үйді 

пайдалануға, ондай үймен кҿшіп

-

қонуға болады деп есептейміз.  16 

қанат  үйлерді  де  “Хан  Ордасы”  ретінде  ҿмірге  келтіру  мүмкіндігі 

байқалады... 

 

Киіз  үй  сүйегінің  кҿз  үйренген  жалпы  пішінін,  сҽулеттік 

формасын  үйшілер  кереге  биіктігімен,  уық  иінінің  биіктігі  арқылы 

реттеп  отырады.  Кереге  аласалау  жасалынса  уық  иінін  биіктету, 

немесе аз қанатты үйлерде керегені биіктеу етіп уық иінін қысқарту  

арқылы үй  еңсесін  аласартпайды, сан ғасырлар  бойы  қалыптасқан 

сҽулеттік пішінін ҿзгертпейді..

 

 

 

 

Киіз үй сүйегінің осы заңдылықтармен есептелінген сандық мҽндері 

тҿменде келтірілген кестеде келтірілген.

 

 

Шаңырақ 

шеңбер. 

ұзын

-

ы

 

 

Ш

 

(А=1м)

 

Шаңырақ 

диаметрі

 

Дш=

 

Ш:3,14

 

Киіз 

үй 

шеңберінің

 

ұзындығы

 

С

ү

=Шх3+Т

 

Т=1,30

 

             

Киіз үй 

 

 

   

Киіз үйдің биіктік ҿлшемдері

 

 

 

диамет

 

Д

ү

= 

Сү:3,1

4 

радиусі

 

Рү

=

Д

ү

:2 

Кереге

 

Һкер

 

=Ш:5

 

Үй  

 

Һ

үй

 = 

(Һк+Уи) +

 

(Р

ү

-

Р

ш

) 

Уық 

 

УхУ=2(Р

ү

-

Р

ш

)   

(Р

ү

-

Р

ш

) 

Уық

 

 

иіні,

 

У

и 

= 

К:3

 

Ш

=4  

1,27  

13,30  

4,24 

2,12 

0,80 

2,52 

2,10 

0,27 

Ш

=5  

1,59  

16,30  

5,19 

2,59 

1,00 

3,13 

2,55 

0,33 

Ш

=6  

1,91  

19,30  

6,15 

3,07 

1,20 

3,72 

3,00 

0,40 

Ш

=7  

2,23  

22,30 

7,10 

3,55 

1,40 

4,30 

3,44 

0,47 

Ш

=8  

2,55  

25,30  

8,06 

4,03 

1,60 

4,89 

3,90 

0,53 

Ш

=9  

2,87  

28,30  

9,01 

4,55 

1,80 

5,52 

4,41 

0,60 

Ш

=10  

3,18  

31,30  

9,97 

4,98 

2,00 

6,06 

4,86 

0,67 

Ш

=11  

3,50  

34,30 

10,92 

5,46 

2,20 

6,64 

5,25 

0,73 

Ш

=12  

3,82  

37,30  

11,88 

5,94 

2,40 

7,23 

5,70 

0,80 

Ш

=13  

4,14  

40,30  

12,83 

6,41 

2,60 

7,80 

6,14 

0,86 

Ш

=14  

4,46  

43,30  

13,79 

6,89 

2,80 

8,39 

6,59 

0,93 

Ш

=15  

4,78  

46,30  

14,75 

7,37 

3,00 

8,98 

7,04 

1,00 

Ш

=16  

5,09  

49,30  

15,70 

7,85 

3,20 

9,58 

7,50 

1,07 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        

Үлгіге  алынған  Маңғыстау  ҿлкесіндегі  алты  қанат  үйдің  ҿлшемдері  (Назарбек 

үйі)

 

6,20 

1,97 

18,80 

5,98 

2,99 

1,50 

4,50   

0,53 

 

50 

        

Үлгіге  алынған  Маңғыстау  ҿлкесіндегі  жеті    қанат  үйдің  ҿлшемдері  (Розаның 

үйі)

 

7,13 

2,27 

20,15 

6,68 

3,34 

1,54 

4,60   

0,57 

 

 

Киіз үй сүйегін жасақтауға, сызбасын салуға қажетті сандық мҽндер

 

 

Ш

-

шаң.

 

шең. 

 

Ұзын.

 

 

Д

ш

 

(Р

ш)

 

 

Һ

к

-

кер.

 

Биік

. 

У

и

- 

уық 

 

иіні

 

Һ

к

 

+У

и

 

 

У

-

уық 

 

ұзын

. 

У+

 

У

и

 

 

 

Д

үй

 

(Р

үй

) 

 

Р

үй

 

–

 

Р

ш

  

 

Һ

үй

 

4 

1,27(0,6

3) 

0,80  0,2

7 

1,0

7 

2,10 

2,3

7 

4,24(2,12) 

1,49  2,56 

5 

1,59(0,8

0) 

1,00  0,3

3 

1,3

3 

2,55 

2,8

8 

5,19(2,58) 

1,78  3,11 

6 

1,91(0,9

5) 

1,20  0,4

0 

1,6

0 

3,00 

3,4

0 

6,15(3,07) 

2,12  3,72 

7 

2,23(1,1

1) 

1,40  0,4

7 

1,8

7 

3,44 

3,9

1 

7,10(3,55) 

2,44  4,31 

8 

2,55(1,2

7) 

1,60  0,5

3 

2,1

3 

3,90 

4,4

3 

8,06(4,03) 

2,76  4,89 

9 

2,87(1,4

3) 

1,,8

0 

0,6

0 

2,4

0 

4,41 

5,0

1 

9,01(4,50) 

3,07  5,48 

10 

3,18(1,5

9) 

2,00  0,6

7 

2,6

7 

4,80 

5,4

7 

9,97(4,98) 

3,39  6,06 

11 

3,50(1,7

5) 

2,20  0,7

3 

2,9

3 

5,25 

5,9

8 

10,92(5,46

) 

3,71  6,64 

12 

3,82(1,9

1) 

2,40  0,8

0 

3,2

0 

5,70 

6,5

0 

11,88(5,94

) 

4,03  7,23 

13 

4,14(2,0

7) 

2,60  0,8

6 

3,4

6 

6,14 

7,0

0 

12,83(6,41

) 

4,34  7,80 

14 

4,46(2,2

3) 

2,80  0,9

3 

3,7

3 

6,59 

7,2

5 

13,79(6,89

) 

4,66  8,39 

15 

4,78(2,3

9) 

3,00  1,0

0 

4,0

0 

7,04 

8,0

4 

14,75(7,37

) 

4,98  8,98 

16 

5,09(2,5

4) 

3,20  1,0

7 

4,2

7 

7,50 

8,5

7 

15,70(7,85

) 

5,31  9,58 

 

 

 

Киiз үй киiзі 

 

 

Қой жүнi

 

 

Киіз  тек  қана  қой  жүнінен  басылады.

 

Қой  жылына  екi  рет 

қырқылады.  Қырқылу  мезгiлiне  байланысты  жүндер  жабағы  жүн 

(кҿктемгi),  күзем  жүн  (күзгi)  болып  екiге  бҿлiнедi.  Киiз  басуға  күзем 

жүн падаланылады.

 

 

 

 

51 

Киіз басу барысында орындалатын жұмыстар:

 

Жүн  тазарту.  Жүнді  мал  үстіне  жабысқан  түрлі  шҿптерден 

тазартады.

 

Жүн  жуу.  Жүннің  исін,  кірін  кетіру  мақсатында  үй  ішінде 

пайдалынылатын бау

-

басқұрлар тоқылатын жүнді жуып тазартады.

 

Жүн  сабау.  Жүнді  иленбей,  керіле  жайып  кептірілген  жылқы 

терісінен  дайындалған  тулақ  үстінде  сабайды.  Сабау  жасауға 

жыңғыл  секілді мықты, солқылдақ ағаш бұтақтары пайдаланылады.

 

Жүн  түту.  Жүн  түту  үшiн  қазақтар  ағаш,  темiр  тарақты 

қондырғы пайдаланады. Тарағы болмай қалған жағдайда қолмен де 

түте бередi.

 

 

 

 

Киiз үй сүйегiн

 

киiзбен жабу

 

ҽдістері

 

 

 

Қазақ киіз үйін жабатын киіз бұйымдарын түндік, үзік, туырлық, 

іргелік деп бҿледі.

 

 

Түндік  –

 

киіз  үй  шаңырағын  жабатын

 

киіз.  Тҿртбұрышты 

пішіліп,  шаңырақ  диаметірінен  50

-

60  сантиметрдей  молдау 

жасалады.

 

 

Үзік

 

–

 

киіз  үй  сүйегінің  шаңырақ  қарынан  бастап  уық  бойын  

тұтас  жабады.  Уықтың  иінін  жабатын  тұсы  киіз  үй  сүйегіне  сҽйкес 

пішіледі.

 

Туырлық

 

–

  

кереге бойын жабады. 

 

Іргелік

 

–

 

керегенің аяқ жағын жабады.

 

Киіз үйдің түндіктен басқа киіздерінің саны үйдің қанат санына 

байланысты  ҽртүрлі  болады.  Алты,  жеті  қанат  үйлерде  бір  түндік, 

екі үзік, тҿрт туырлық, тҿрт іргелік болады.

 

Киіз  үй  киіздері  ешкі  қылы,  түйе  шудасы  қосылған  мықты 

жіптерден ызылған арнайы баулармен  жиектеледі.

 

Киіз  қалыңдықтары  (10

-

15  мм)  ҽртүрлі  дайындалады.  Үзік  пен 

туырлық  жасайтын  киіздер,  уық  бойымен,  шаңырақ  күлдіреуішімен 

45 градус кҿлбеу  жататын болғандықтан арнайы басылып, жаңбыр 

суы  ҿтпеу  үшін  қалыңдау  жасалады.  Ал  туырлық  пен  іргелік 

пішілетін киіздер жұқалау жасалса да жаңбыр ҿткізбейді.

 

 

Киіз үй шаңырағы түндікпен жабылады. Үй қанатының санына 

қарамай түндік үйде біреу болады.

 

Киiз үй сүйегiн

 

киiзбен жабу

 

ҽдістері

 

3 түрге бҿлiнедi.

   

 

52 

Бірінш  тҽсіл.

 

Кҿп  қанатты  үйлерде  киіз  салмағын  жеңілдету 

мақсатында,  киіз  үйді  жабатын  киіздер  үш  бҿлек  (үзік,  туырлық, 

іргелік) етіліп дайындалады. 

 

Екінші  тҽсіл.

 

Қазақ  елінің  кейбір  ҿлкелерінде  шағын  киіз 

үйлерді 

 

іргеліксіз, тек қана үзiк, туырлық кҿмегімен жабады. 

 

Үшінші тҽсіл.

 

Жалғыз туырлықпен жабылатын

 

киіз үйлер. Бұл 

ҽдісті  кҿп  қанатты  үйлерге  пайдаланбайды.  Бұл  нұсқада  туырлық 

жерден  шаңыраққа  дейiн  созылады  да,  шаңыраққа  астасар  жерiне 

“қарақас”  жалғанады.  Қарақас  қара

 

киiзден  арнайы  пiшiледi.  Бұл 

ҽдіспен  аз  қанатты  үйлерді  жабу  тимдірек  деп  есептелінеді.  Кҿп 

қанатты  үйлерге  “қарақас”  ҽдісін  пайдалануға  киіз  салмағының 

ауырлап кетуі мүмкіндік бермейді.

 

 

Киiз  үй  мұқтажына  пайдаланатын  киiздер  мүмкiншiлiгiнше  ақ 

қой жүнiнен басылады. Сырты ақ, iшкi бетi боз, тiптi қоңыр, қара

 

қой 

жүндерiнен дайындалатын кездерi де кездеседi.

 

 

 

Түндiк  –

 

шаңырақтың  шеттері  сегмент  формасында  пішілетін

 

шаңырақ  жапқышы.  Күндiз  үйге  түсетiн    жарық  мҿлшерiн

 

шектеуге 

кҿмектеседі,  суықта  үйге  кiрер  салқын  ауа  мҿлшерiн  реттейдi.  Үй 

ішін  жаңбыр  мен қардан  қорғайды. Салқын  кезде үйге  жағылған  от

  

түтiннiң ауаға кедерiссiз шығуын қамтамасыз етедi.

 

 

Түндiк  –

 

тҿрт  бұрышты,  шаршы  етiп  пiшiледi.  Шаршының  ҽр 

жағынан  шақпақ  сүйiрлер  кесiлiп  алынып,  шаңырақ  формасына 

келтiрiледi.  Түндiк  жиектерi  екi

 

не  үш  есiлген  жiптен  ызылған 

баулармен  жиектеледi.  Түндiктi  ашып

-

жабу  үшiн  тҿрт  бұрышына 

тҿрт  үш  жіптен  есiлген  бау  тағылады.  Олар  киiз  үй  белдеуiне 

(белдеу  арқан),  шешiлуге  ыңғайлы  етiп  iлмек  түйiнмен  байланады. 

“Киiз  үй  түндiгінің  тҿрт  бұрышы  жер  шарының  тҿрт  жағына  сҽйкес 

келетiндей

 

етіліп,

 

киіз  үй  есігі  шығыс  жаққа  қаратылып  тігіледі,”  –

  

дейтін  деректерге  жиі  кездесеміз.  Қазақ  халқының  мұсылман  дінін 

қабылдауына  байланысты  киіз  үй  есігін  қыбыла  жаққа  қаратып  тігу 

де орын алған.

 

 

Түндік  сҿзінің  негізі  “түн”  сҿзінен  туындайтын  болар  деп 

пайымдауға болар.

 

 

Үзiк

 

–

 

киіз  үйдің

 

шаңырақтан  кереге  басына  дейінгі  жерін, 

немесе уық бойын тұтас жауып тұрады. Киіз үйді сегіз қанатқа  дейін 

екі,  он  екі  қанатқа  дейін  үш  үзікпен  жабады.  Кҿп  қанатты  үйлердің 

бір  үзігімен  (киіз  салмағын  жеңілдету  мақсатында)  үш  қанат  кереге 

жобасы  жабылады.  Үзіктің  пішілуіне  ерекше  мҽн  беріледі.  Үйдің 

сҽнді  кҿрінуіне  үзіктің  уық  иініне  қонымдылығы  үлкен  ҽсер  етеді. 

Сҽнді  үйлерде  үзіктің  үй  ішінде  кҿрініп  тұратын  бас  жҽне  орта 

баулары  термеленген  құр  баулармен  безендіріледі.  Жиектері 

 

53 

ызылған  баулармен  жиектеліп,  сырт  жағының  тҿменгі  етектеріне 

дҿдегелер  жапсырылады.  Үзік  жасалатын  киіздердің  сапалы 

басылуына  ерекше  кҿңіл  бҿлініп,  үзіктің  үйге  жаңбыр  суын 

ҿткізбеуіне кҿп кҿңіл аударады.

 

“Үзік”  сҿзінің  мағынасы  киіз  үйді  “қарақас”  тҽсілінен  (тұтас 

киізбен), үйді бҿлшектеп жабуға ҽдісіне кҿшуден туындаған, үзілген 

киіз  мағынасын  береді  деп  түсіндіруге  болады.  Киіз  үй  ҿзінің 

эволюциялық даму кезеңінің алғашқы сатысында аз қанатты болып, 

шаңырақтан  жерге  дейін  тұтас  киіздер,  тұтас  туырлықтармен 

жабылған  деп  пайымдап,  қанатының  саны  кҿбейген  сайын  киіз 

салмағын  азайту  мақсатында  ҽуелі  үзікті  ойлап  шығарды,  соңынан 

іргелікті де пайдаланатын болған болар.

 

 

Туырлық

 

Қазақ халқының қасиет тұтатын сҿздерінің бірі –

 

туырлық. Бұл 

сҿз  алғашқы  киіз  үймен  бірге  жасасып  келе  жатқан  сҿздердің  бірі 

болар деп ойлаймыз. 

 

Киіз  үй  екінші  не  үшінші  тҽсілмен  жабылған  кезде  уықтың 

иінінің ортасынан басталып іргелік киізге дейін, не жерге жеткенше 

жабуға пайдаланатын киіз –

 

туырлық деп аталады.

 

Қой  сойып  жатырған  кісі  малдың  іш  майы  тұтас  болса 

(шарбыланбай),  жылқы  қазысы  қалың  боп,  қара  еті  кҿрінбесе 

сүйсіне “туырылуын

-

ай” деп жатады. Осы мысалға сүйеніп, киіз үйді 

алғашқыда тұтас туырлықтармен жапты деп есептеп, “Туырлық” сҿзі 

тұтас деген мағынаны білдіреді ме деп ойлаймыз.

 

 

Іргелік

 

Іргелік киіздің іргеге ұстар бҿлігі, киіз үй іргесін жауып тұрады 

деген  мағынаны  береді.  Іргелік  киіз  санын  кҿбіне  туырлық  санына 

сҽйкестендіріп  алады.  Іргелікті  түріп  қою  арқылы  үй  ауасының

 

алмасуын қамтамасыз етеді, желдетеді. 

 

Соңғы кезде Қазақстанның батыс ҿлкесінде ҽппақ киіз үйді боз 

топырақтан  ажыратып,  үйді    кҿтеріп  кҿрсету  үшін  іргелікті  қара 

жүннен  басылған  киізден  жасайтын  үлгі  шықты.  Үйдің  тҿменгі,  ірге 

жағы    ешкі

-

лақ  сүйкенетін,  тез  кірлейтін  жері  болғандықтан  да 

іргеліктің қара түсі жарасымды болып тұрады.

 

 

Киіз есік (ши есік)

 

Киіз  үйдің  ағаш  есігінің  сыртынан  шым  ораулы  шиден  есік 

ұсталады. Ол киізбен қапталынады да күнделікті тұрмыс тілінде киіз 

есік аталынады. Киіз есіктің бас

 

жағы сүйірленіп бітеді де сол жерге 

құр  бау  тағылып  ол  шаңырақ  қары  арқылы  маңдайшаға  бекітіледі. 

Киіз  есіктің  орта  тұсына  сырт  жағынан  бау  тағылып,  ол  белдеу 

 

54 

арқанға  жел  жаққа  байланады.  Киіз  есіктің  ішкі  жағынан  есік  шиін 

сақтау үшін ойылып сҽнделген

 

 

 

Киіз үй киіздерін дайындау 

 

барысында орындалатын жұмыстар:

 

  

Қой қырқу

 

Жүн тазарту

 

Жүн сабау

 

Киіз басу

 

Киіз пісіру

 

Киіз пішу

 

Киіз тігу

 

Жүн түту

 

Жіп иіру

 

Жіп ызып бау жасау

 

Киіз жиектеу

 

Талдырмаш басу

 

Текемет басу

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Киіз үй мүліктерінің атаулары

 

 

Бұл  тараудың  кейбір  тараулары  негізінен  С.Қасимановтың 

“Қазақ  халқының  қол  ҿнері”  (Алматы,,  “Қазақстан”,  1995), 

А.Қараұлының  “Қазақ  дҽстүрлі  мҽдениетінің  энциклопедиялық 

 

55 

сҿздігі”  (Алматы,  “Сҿздік

-

Словарь”,  1997)  еңбектерінде  келтірілген 

сҿздіктерден құрастырылды

 

 

1. 

Жүннен, жіптен дайындалатын киіз үй жиһаздары мен 

 

дүнияларының атаулары

  

 

Айыл                             

 

 

Алаша

 

 

 

Арқан

 

 

 

Арқау

 

 

 

Асмалдық

  

 

Аяқ бау

 

 

 

Балақ бау

  

 

Белбеу

 

 

 

Белдемше

  

 

Бет перде

  

 

Бидайлық

   

 

Бұғалық 

   

 

Бұйда

 

 

 

Бұйра

 

 

 

Бұршақ 

 

 

 

Далбай

 

 

 

Делбе

 

 

 

Жабағы

 

 

 

Жаялық

 

 

 

Желі

  

 

 

Жеңсе

 

 

 

Жиек жіп

   

 

Жолақ

 

 

 

Жоламай

   

 

Жіп

   

 

 

Жіп

-

шулар

  

 

Кежім 

 

 

 

Келеб

 

 

 

Керме

 

 

 

Кескек жіп

  

 

Кесте жіп

   

 

Кҿген

 

 

 

Кҿрпе

 

 

 

Күрде

 

 

 

Күлдері

 

 

 

Күлпара

   

 

Қалауыз

   

 

Қанар

 

 

 

Қарғы

 

 

 

Кҿкшік

 

 

 

Қаттама

   

 

Қатырғы

   

 

Қонышбау

  

 

Қоржын

 

 

 

Қос

   

 

 

Құйысқан

   

 

Құлақ

 

 

 

Құлақбау

   

 

Құндақ 

 

 

 

Құр

   

 

 

Құрық бау

   

 

Қылшан

 

 

 

Қынап

 

 

 

Қырмызы

   

 

Лҽмке

 

 

 

Лыпа

  

 

 

Майлық

-

сулық

 

 

Миҽт

  

 

 

Ноқта

 

 

 

 

Нымша

 

 

 

Ҿпшін

 

 

 

Ҿрме жіп

   

 

Ҿрмек жіп

  

 

Талшық жіп

 

 

Тақия

 

 

 

Тоқыма

 

 

 

Шекпен 

 

 

 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: