Сайын Назарбекұлы Қазақтың киіз үйі

 

62 

Этнографиялық пайымдаулар

  

 

 

1. 

Киiз үй халықтың дҽстүрлi наным

-

сенiмiнде 

 

 

Тндігіне қарылғаш ұя салған үй –

 

қасиетті үй.

 

 

Үйге дҽуіт кірсе –

 

үйге құт, береке орнайды.

 

 

Қазанның күйесі жанса қой басы ҿседі.

 

 

Ошақтағы отты үрлеп сҿндіру –

 

ҿз үмітін ҿшіру.

 

 

Бас киімді босағаға ілу –

 

басыңның бағасын кетіру.

 

 

Аяқ киіммен тҿрге шығу –

 

үй иесін менсінбеу.

 

 

Қонақтан бұрын астан ауыз тиіу –

 

үй иесінің міндеті.

 

 

 

2. 

Киiз үй туралы мақалдар мен мҽтелдер

 

 

Келіні жақсы үйдің –

 

керегесі алтыннан.

 

 

Есіктен орын тапсаң тҿрге ұмтылма.

 

 

Ергенек кетсе, есіктен береке кетер.

 

 

Есік кҿргенді алма,

 

Бесік кҿргенді ал.

 

 

Баланың тентек болмағы үйінен,

 

Жігіттің тентек болмағы биінен.

 

 

Салқын үй –

 

салулы тҿсек.

 

 

Ұлы жол үйiңнiң табалдырығынан басталады.

 

 

Кiлемге бергiсiз алаша бар,

 

Ханға бергiсiз қараша бар.

 

 

Балалы үй –

 

базар,

 

Баласыз үй –

 

мазар.

 

 

63 

 

Үйде оңбаған,

 

Түзде де оңбайды.

 

 

Астың дҽмiн тұз келтiрер,

 

Ауыл сҽнiн қыз келтiрер.

 

 

Атыңнан айрылсаң да,

 

Ер

-

тоқымыңнан айырылма.

 

Қатыныңнан айырылсаң да,

 

Қазан

-

ошағыңнан айырылма.

 

Қазан

-

ошағыңнан айырылсаң да,

 

Халқыңнан айырылма.

 

 

Үйде шешен –

 

дауға жоқ,

 

Үйде батыр –

 

жауға жоқ.

 

 

Үйің жаман болса, күйің жаман.

 

 

Босағаң тҿрдей болсын.

 

 

Сыйырға су кҿрсетпе,

 

Жаманға сый кҿрсетпе.

 

 

Жыртық үйдi жел табар,

 

Ҿтiрiк сҿздi шын табар.

 

 

Тату үйдiң бақыты тасыр,

 

Жанжалды үйдiң ырысы қашар.

 

 

Тҿрде отырып теріс сҿйлегеннен без,

 

Есікте отырып керіс сҿйлегеннен без.

 

 

Кедейді тер қысса,

 

Керегесін арқалап тауға шығады.

 

 

Қуыс үйден құр шықпа.

 

 

Бұраудың да сұрауы бар.

 

 

Тар бесік, тар босаға.

 

 

Азансыз молда болса да,

 

 

64 

Қазансыз қатын болмайды.

 

 

Жауға барса ат ойнатқан Есет, 

 

Үйге келсе құрт қайнатқан Есет.

 

 

Жаман үйден қосым артық,

 

Ақсақ ошақтан мосым артық.

 

 

Орман аралаған үйші болар,

 

Ел аралаған сыншы болар.

 

 

Ағаш бесіктен шыққан, жер бесікке түспей қоймайды.

 

 

Кҿршiң қолайлы болса, қораң кең.

 

 

Кҿршiңмен ұрыспай айырылыссаң

 

Ұялмай табысарсың.

 

 

Жақсының күнде бiр үйi кеңидi,

 

Жаманның күнде бiр үйi кемидi.

 

 

Аталастан ауылдас жақын.

 

 

Үйге кiрген жыланға да ақ құйып шығарады.

 

 

Жақсы қатын үй дҽулеті,

 

Жақсы шапан той дҽулеті.

 

 

Жақсы кҿршi тапқаның –

 

Мол олжаға батқаның.

 

 

Қонағын сыйлаған тҿрге шық дер.

 

 

Қазаннан қара нҽрсе жоқ,

 

Ассаң қарын тойдырар.

 

Қардан аппақ нҽрсе жоқ,

 

Ұстаса қолды тоңдырар.

 

 

Бiреудiң үйiн

 

жыға бiлгенмен тiге бiлмейсiң.

 

 

Қонағын сыйламаған –

 

Не баласын ұрады,

 

Не үйiн сыпырады.

 

 

65 

 

Киіз үйдің жақсы болмағы ағашынан,

 

Ер жігіттің жақсы болмағы нағашыдан.

 

 

Қазаннан қақпақ кетсе,

 

Иттен ұят кетедi.

 

 

Жауда да бiр үйiң болсын.

 

 

Қонағым ҿз үйiңдi де ойлай отыр.

 

 

Үйдiң жылы

-

суығын

 

Қыс түскенде бiлерсiң.

 

Кiмнiң алыс

-

жақынын

 

Iс түскенде бiлерсiң.

 

 

 

Ерте тұрған ҽйелдiң 

 

Бiр iсi артық.

 

Ерте тұрған еркектiң

 

Ырысы артық.

 

 

Үй болғанда кҿсеу де керек.

 

 

Үзіксіз үй болмас.

 

 

Қазанға түскен қайтып қапқа түспейдi.

 

 

Арық атқа қамшы жау, 

 

Жыртық үйге тамшы жау.

 

 

Ит арық болса ауылдың намысы.

 

 

Қонақ келсе ет пiсер, ет пiспесе бет пiсер.

 

 

 

Ошақ сҽнi –

 

сыйластық,

 

Достық сҽнi –

 

қимастық.

 

 

Үйi жаманның күйi жаман.

 

 

Үйдiң кҿркi –

 

ҽйел.

 

 

 

66 

Алғашқы қонақ соңғы қонаққа орын босатар.

 

 

Қонаққа кел демек бар, кет демек жоқ.

 

 

Ҿнерлi қонақ босағада қалмас.

 

 

Жаман үйдiң қонағы билейдi.

 

 

Құдайым би қылмасаңда би түсетiн үй қыл.

 

 

Бүлiнген ауылдан бүлдiргi алма.

 

 

Кҿсеу ұзын болса қол күймес.

 

 

Жолға шықпас бұрын серiгiңдi дайында, 

 

Қонбас бұрын кҿршiңдi ойла.

 

 

От жағылмаған үй –

 

қора,

 

Кiсi келмеген үй –

 

мола.

 

 

Үй менiкi демеңiз,

 

Үй артында бiреу бар.

 

 

Ақ жаулықсыз үй –

 

жетiм үй.

 

 

Атасыз үй –

 

батасыз,

 

Анасыз үй –

 

панасыз.

 

 

Балапан ұяда не кҿрсе, ұшқанда соны iледi.

 

 

Келгенше қонақ үялар,

 

Келгесiн үй иесi ұялар.

 

 

Құс жеткен жерiне қонады,

 

Қонақ қалаған үйiне қонады.

 

 

Тату үйдiң тамағы тҽттi.

 

 

Қазан қайнап тұрса, ақыл сайрап тұрады.

 

 

Асы бар аяқ ҽдемi.

 

 

Құр аяққа бата жүрмес.

 

 

67 

 

Кiсi кiрмеген үй

 

кҿрмен тең,

 

Iшiлмеген ас умен тең.

 

 

Тоқпағы күштi болса киiз қазық жерге кiрер.

 

 

Қайтып кiрер есiктi қатты жаппа.

 

 

Қонақ ырзығымен.

 

 

Кҿрпеңе қарай кҿсiл.

 

 

Есiктен орын тапсаң, тҿрге озба.

 

 

Ҿз үйiнде ою оймаған,

 

Кiсi үйiнде сызу сызады.

 

 

Жаман ҿз үйiне ҿзi қонақ.

 

 

Кҿрмегенге кҿсеу таң.

 

 

Баласы атқа шапса,

 

Анасы үйiнде отырып тақымын қысады.

 

 

 

3. 

Киiз үй туралы жұмбақтар мен

 

жаңылтпаштар

 

 

Отыз омыртқа, қырық қабырға, 

 

Бҽрін ұстап тұрған ауыз омыртқа. (киіз үй) 

 

 

Бір нҽрсе ҿзі білік, іші қуыс,

 

Ол заттың сүйектері айқұш

-

ұйқыш.

 

Кҿзі бар жарқыраған тҿбесінде,

 

Жайса үлкен, жиса болды, бір

-

ақ уыс. (киіз үй)

 

 

Ана ауылдың бурасы, 

 

Мына ауылдың бурасы, 

 

Желкілдейді шудасы

. 

(түтін)

 

 

Белдеуде бес ат, 

 

Бесеуі де қасқа ат

. 

(саусақтар)

 

 

Үй үстінде тҿрт шыбық,

 

 

68 

Тҿртеуі де тең шыбық. (түндіктің тҿрт бауы)

 

 

Тұрса үйдей,

 

Жатса қояндай. (ертоқым)

 

 

Ҽкесі баласын кҿтеріп тұр,

 

Баласы бҿркін кҿтеріп тұр. (кереге, уық, шаңырақ)

 

 

Айдалада ақ отау, 

 

Аузы

-

мұрны жоқ отау

. 

(жұмыртқа)

 

 

Алпыс келін ат ұстап тұр,

 

Жетпіс келін жер тістеп тұр

. 

(уық, кереге)

 

 

Иіледі ай құсап,

 

Жиырып алсаң бір құшақ (кереге)

 

 

Ала күшік үйді айнала жүгіреді,

 

Ақыры үйге кіреді. (басқұр)

 

 

Су кҿтерiп жүрiп келемiн,

 

Ҿзiм бiреуге мiнiп келемiн (иiнағаш)

 

 

Астында оты жалақтап 

 

Тұрады үш аяқтап (мосы)

 

 

Ҽуелінде шҿп едім,

 

Жерге ҿскен кҿк едім.

 

Қолға түстім, жұлындым,

 

Сан жерңімнен буылдым. (ши)

 

 

Кҿк итім бар қабаған,

 

Арқаға киіз жамаған. (киіз есік)

 

 

Шешей отты кҿсеумен кҿседi,

 

Кҿсеумен кесек

-

кесек тезек теседі.

 

 

Құрақ құрап кҿрпе кҿктедi,

 

Қырық құрақ кҿрпе кҿктедi.

 

 

Бiр қыз кесте тiктi,

 

Кестесiн түсте тiктi,

 

Кешке тiктi.

 

 

69 

 

Ҿзiм үшiн 

 

ішiк iстеттiм,

 

Тысын тыстаттым,

 

түсiн түстеттiм.

 

 

Кҿже пiстi,

 

Кҿженi неше кiсi iштi.

 

Неше кесе iштi.

 

 

Ала

-

ала алашалар,

 

Тамаша олар.

 

Оған кiм таласа алар.

 

Алашаларды

 

Таба алса алар.

 

 

 

Шежiрешi кiсi шежiре айтты,

 

Iшiндегi шежiресiн шешiле айтты.

 

 

Шанақтағы шалапты,

 

Аспай

-

саспай пiстi.

 

Тҿкпей

-

шашпай iштi.

 

 

Үмiт түбiт түттi,

 

Түбiттi түтiп бiттi.

 

 

Қазыққа мал байланар,

 

Байланған мал жайланар.

 

 

 

4. 

Киiз үйге қатысты ырымдар мен тыйымдар 

 

 

Киіз үйге найзағай түспес.

 

 

Ата

-

енеңнің (қайнағаңның) тҿсегіне отырма.

 

 

Ата

-

енең (қайнағаң) жатқан жерге жатпа.

 

 

Атқа теріс мінбе.

 

 

Ауылға атпен шауып келме. 

 

 

Адам ҿлімін естіртсең ол үйден дҽм татуға болмайды.

 

 

 

70 

Бақаннан аттама.

 

 

Басыңды босағаға беріп ұйқтама.

 

 

Баланы ожаумен ұрма.

 

 

Балтаны аттама.

 

 

Бесікті ашық қалдырма.

 

 

Бесікті кҿрінгенге берме.

 

 

Бесікті сатпа.

 

 

Босағаға отырма (қызға).

 

 

Босағаға керiлме.

 

 

Босағаға сүйенбе.

 

 

Босағада тұрма.

 

 

Босағаны құшақтама.

 

 

Бос бесікті тербетпе.

 

 

Жастықты құшақтап отырма.

 

 

Жаңа туған баланың кіндігі қатқанша киіз үйдің күлін шығарма.

 

 

Күн батқаннан кейін киіз үйдің күлін шығарма.

 

 

Дастарқанды ашық қалдырма.

 

 

Дастарқанды баспа.

 

 

Дастарқанды қағазбен сүртпе.

 

 

Дастарқанды аттама.

 

 

Ескі сыпырғышты отқа жақпа.

 

 

Есікке керілме.

 

 

71 

 

Есікті құшақтама.

 

 

Есікті теппе.

 

 

Есікті аяғыңмен жаппа.

 

 

Жас жұбайлардың тҿсегіне отырма.

 

 

Желіні  аттама.

 

 

Кҿгенді аттама.

 

 

Жер

-

ошақтан аттама.

 

 

Жер

-

ошақты айналып жүгірме.

 

 

Итті теппе.

 

 

Итаяқты теппе.

 

 

Итке ожаумен ас құйма.

 

 

Киіз үйіңнің басқұрын сатпа, басың құралмайды.

 

 

Киіз  үйдің  басағасына  кҽрі  жіліктерді  іліп

 

қойсаң  тіл

-

кҿзден,  пҽле

-

жаладен сақтайды.

 

 

Киіз үйдің белдеуінен ұстап асылма, ауруға кҿрінеді.

 

 

Табалдырыққа отырма, басың кішірейеді.

 

 

Туырлық киізді тілме, бүліншілікке кҿрінеді.

 

 

Кетік кесемен шай ішпе, ырысың азаяды.

 

 

Кҿсеуден аттама.

 

 

Күйеуіңнен бұрын жатпа.

 

 

Күлді баспа.

 

 

Күлді шашпа.

 

 

72 

 

Күн батқанда сыпырғыңды далаға шығарма.

 

 

Күн шықпай күл тҿкпе.

 

 

Күректің басын жоғары қаратып қойма.

 

 

Күректен аттама.

 

 

Кірдің суын баспа.

 

 

Кірдің суын есік алдына тҿкпе.

 

 

Кісіден аттама.

 

 

Үлкен кісі жолын кеспе.

 

 

Ер кісі жолын кеспе (ҽйелдерге).

 

 

Кісіні саусағыңмен кҿрсетпе.

 

 

Қазанды тҿңкерме.

 

 

Қараңғыда киіз қақпа.

 

 

Құранды тҿмен қойма.

 

 

Құр ерге мінбе.

 

 

Құрықтан аттама.

 

 

Қыздың тҿсегіне отырма.

 

 

Малға теріс қарап мінбе.

 

 

Малдың сүйегін отқа тастама.

 

 

Маңдайшаға тҿбеңді тіреме.

 

 

Мойныңа белдеу салма.

 

 

Мойныңа жіп орама.

 

 

 

73 

Оқтаумен бала ұрма.

 

 

Сүйекті отқа салма.

 

 

Сыпырғыны тҿрде қалдырма.

 

 

Табалдырыққа отырма.

 

 

Табалдырықты баспа.

 

 

Таңғы асты тастама, кешкі асты бақпа.

 

 

Тҿрге қарап жүреңнен отырма.

 

 

Тіліңді тістесең, үйіңе ашыққан қонақ келер.

 

 

Түнде айнаға қарама.

 

 

Түнде кір жайма.

 

 

Түнде түс жорыма.

 

 

Түнде тырнақ алма.

 

 

Түнде киіз үйдің күлі мен оты шығарылмайды.

 

 

Түндігіңе қарылғаш ұя салса дҽулетің артар.

 

 

Түнде үй сыпырма.

 

 

Үй айнала жүгірме.

 

 

Үйді айналма.

 

 

Үйге жүгіріп кірме.

 

 

Үйде отырған қонақтарды санама.

 

 

Үйге сыртыңмен кірме.

 

 

Үйде ысқырма.

 

 

Үйді сабама.

 

 

74 

 

Үйдің босағасына сүйеніп тұрма,  жалынышты боласың.

 

 

Үй есігін аяғыңмен түртіп ашпа, кемтар боласың.

 

 

Үйіңе келгенге үйдей ҿкпеңді айтпа.

 

 

Үйде үлкенге сыртыңды беріп отырма.

 

 

Үйге кірген жылан басына ақ құйып шығар.

 

 

Ыдысты теппе.

 

 

Ымыртта күл тҿкпе.

  

 

Нҽрестенiң табалдырыққа сүрiнгенi 

- 

үйге олжа кiргенi.

 

 

 

5. Киiз үйге қатысты 

 

баталар, алғыстар, қарғыстар.

 

 

Шаңырағың биiк болсын,

 

Босағаң бер

i

к болсын.

 

 

Құдай ошағыңның үш бұтына берсiн.

 

 

Күл

i

ң тҿр

i

ңе шашылсын.

 

 

Бедеу

i

ң белдеу

i

ңе байлаулы болсын,

 

Қазаның ошағыңда қайнаулы болсын,

 

Ес

i

г

i

ң ашық болсын,

 

Қабағың жазық болсын.

 

 

Ошағың ойран болсын.

 

Шаңырағың ортаңа түсс

i

н.

 

 

Туырлығы тілінгір.

 

 

Түтіні түзу ұшпағыр.

 

 

Тҽңертең түндігі ашалмай қалғыр.

 

 

От басың, ошақ қасың аман болсын.

 

 

 

75 

Үй ішінде ұйым болсын,

 

Үйіңде күнде жиын болсын.

 

 

 

6. 

Қазақ киіз үйіне байланысты сҿздік

 

 

 

 

 

Абажа –

  

кебеженiң үлкендеу түрi; аюға құратын үлкен шарбақ; 

 

қақпан; киіз үйдің шаңғырағы; бір жағы түпсіз су таситын күбі.

 

Абдыра –

 

зат сақтайтын сандықтың үлкендеу түрi.

 

Абылайша –

 

сұйегi  шаңырақ, уық, есiктен, ал киiзi  туырлық 

 

пен түндiктен тұратын,

 

қазақтардың жорыққа ыңғайлаған үйi. 

 

Адарғы  –

 

ҿрмектің  астыңғы  жібі  мен  ұстіңгі  жібін  бҿліп

 

тұратын 

жҽне  астыңғы  жіпті  үстіне  жіберіп,  үстіңгі  жіпті  астына  аударып 

тұратын ҿрмектің аспабы.

 

Азат

 

–

 

керегенің  ҽрбір  екі  кҿзінен  кейін  қалдырылатын,  кҿк 

ҿткізілмейтін, тесік тесілмеген кҿзін азат деп атайды.

 

жүктеу/скачать 0,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: