Сайын Назарбекұлы Қазақтың киіз үйі


Азат бас   –   керегенің артық жеке тұрған сыңар   басы.   Айдар



Pdf көрінісі
бет9/12
Дата12.02.2017
өлшемі0,7 Mb.
#3954
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12

Азат бас

 



 



керегенің артық жеке тұрған сыңар

 

басы.



 

Айдар

 



 

сандықтың құлып салатын кекіл темірі.

 

Ақбоз үй

 



 

бозғылт киізбен жапқан киіз үй.

 

Ақ  ала  орда

 



 

ақ  киізді,  ҽр түрлі  түсті  матамен  оюлаған орда,  киіз 

үй.

 

Ақ орда



 

 



ақ киіз үй.

 

Ақ отау

 



 



кіші

-

гірім ақ үй.



 

Ақ сырмақ

 



 

тұтас ақ киіздің бетіне оюлап отырып ақ жиек басқан 

таза 

 

сырмақ.



 

Аран

 



 

киіз  үй  жасаушылардың  ағаш  сақтайтын  қоймасы;  дүкен. 

Аран 

 

сҿзінің негізгі мағынасы –



 

ор, зындан.

 

Арқалық

 



 

бесіктің арқалығы.

 

Арқан

 



 

жүннен, қыл арастырылған жүннен есілген жуан, мықты жіп.

 

Арқан есу

 



 

жіптерден арқан есу.

 

Арқау

 - 


ҿрмектің үстіңгі жібі мен астыңғы жібінің арасына кҿлденең 

түсіп тоқылатын негізгі жіп.

 

Арпабас

 



 

қазақтың кесте ҿрнегінің бір түрінің атауы.

 

Ақ жайма –

 

ақ матадан жасалған тҿсек жабдығы.

 

Ақ шаңқан үй –

 

аппақ үй.



  

Ақ ши –

 

жүн орамай шидiң ҿзiнен тоқылған ши.



 

АқтаҚыр –

 

екi қанатты, екi үзiкпен жабылатын киiз үйдiң шағын 

 

түрi. Қазақстанның солтүстiк



-

батысында малшылардың 

 

уақытша баспанасы рет



i

нде пайдаланылған (35, 16 бет)

 

Ағаш тҿсек –

 

түнде жатып дем алатын жайлы тҿсек.



 

 

76 


Ағаш үй

 



 

киіз үй.


 

Адалбақан –

 

ас iлетiн не киiм iлетiн кҿп бұтақты, кҿп ашалы, 



 

сҽнделген ағаш кесiндiсi.

 

 

Алтын шаңырақ 



 

Отаның, туған елiң деген мағынада кҿп

 

пайдалынылатын теңеу сҿз.



 

Асмалдық –

  

ҽшекейлеген түйе жабу, түйе кежімі.

 

Астау

 



 

мол ет салатын табақ; мал

 

суаратын науа.



 

Асадал –

 

 



тамақ бұймдарын сақтайтын кебеже.

 

Алақаны –



 

қол орамалдың ұшына таяу екi жағы.

 

Алаша 

ҽр түстi жiптен ҿрнектеп тоқыған бұйым, тҿсенiш.

 

Алты қанат ақ орда –

 

алты керегелi аппақ үй

.  

Ас жаулық –

 

ас орамал, дастархан.

 

Аспа шам –

 

iлулi тұратын шам.



 

Аспалы бесік –

 

іліп қойылатын бесік.



 

Астар –

 

кҿрпенiң киiмнiң сыртқы қабатының астына салатын



 

мата.


 

Ас үй –

 

тамақ дайындайтын, тамақ iшетiн кiшiлеу киiз үй.



 

Атбайлар –

 

есік


 

алдына орнатқан сынтас, діңгек, мама ағаш; қораға 

қоса

 

 



қалаған сүйеу, бұтақ, қазық.

 

Аттау

 



 



піспектің басына орнатылған сиыр мүйізінің ұшы.

 

Аяққұр –

 

жиналған кезде



 

керегенiң аяғын байлайтын құр, 

 

аяқбау мiндетiн атқарады.



 

Аяқбау –

 

жинаған кезде керегенiң аяқ жағын буып байлайтын 

 

бау. Аяқбау тiгулi үйдiң iргелiгiн керегеге жапсырып бекiту 



 

үшiн пайдаланылады.

 

Аяққап

 



 

ыдыс


-

аяқ  салатын  киізден  жасалған  ҽшекейлі  дорба; 

керегенің аяғына кигізіп жинайтын киіз қап.

 

Ҽпкіш

 



 



күйкенте, иінағаш.

 

Ҽбдiре –

 

абдыра




Батырғы

 



 

ірі  қараның  жіліншік  сүйегінен  жасалатын,  теріге 

батырып ҿрнек салатын құрал.

 

Балдақ –



 

шымылдықтың бау ҿткiзетiн шығыршығы, iлгегi.

 

Бас арқан –

 

керегенiң орта шамасынан туырлықтарды керегеге



 

жапсыра байлайтын, үйдi желден сақтау үшiн 

 

пайдаланатын бас арқан.



 

Белдеу арқан –

 

бас арқан.

 

Бақалақ –

 

күлд


i

реу


i

ш шыбықтарын қозғалтпау үш

i

н

 



  

пайдаланылатын кҿлденең қалақша ағаштар.

 

Бақан –

 

ки

i



з үйд

i

ң шаңырағын кҿтеруге арналған, б



i

р ұшында


 

ек



не үш тармағы бар ұзын ағаш сырық.

 

Бақанша –



 

шағын бақан.

 


 

77 


Балашық –

 

керегел


i

к жел


i

н

i



ң қысқалауы.

 

Басқұр –



 

керегелер басымен үйд

айналдыра сҽнд



i

кке ұсталатын,

 

 

бояулы жiптен тоқылатын, ҿрнектi жалпақ құр.



 

 

Басар арқан –



 

желге қарсы киiз үйдiң үстiнен бастыра 

 

қазықтарға байлайтын ұзын екi арқан.



 

Бау –

 

үй жабдықтарын бекiту үшiн пайдаланылатын жiптен 



 

ширатылған, ызылған, тоқылған бау.



 

 

Аяқ бау –

 

керегенiң аяқ жағына тағылатын бау.



 

Бас бау


 

 

киiз үй туырлығы мен үзiгiнiң үстiңгi жағына тағылатын бау.



 

Жел бау –

 

дауылды желге қарсы сақтықпен байлап қоятын баулар.



 

Уық бау –

 

уыққа тағылатын бау.



 

Кереге  бау  –

 

кереген



i

ң  басына  да(сол  жақ  басынан)  аяғына  да  (орта 

тұсынан) баулар не құрлар тағылады.

 

Шет  бау  –

 

текемет,  сырмақ  секiлдi  үй  жиһаздарын  iлу  үшiн  шетiне 



тағылатын жiп баулар.

 

Бау



-

басқұр –

 

киiз үйдiң арқандары мен жiптерi, баулары мен 



 

құрлары.


 

Бау

-

шу –

 

бау



-

басқұр.


 

Бау

-

жiп –

 

бау



-

басқұр.


 

Баулық –

 

жабдықтың бау тағуға арналған жерi.



 

Белбау –

 

белдеу арқан.



 

Белдеу –

 

белдеу арқан.



 

Бесік

 



 

жас баланы бҿлейтін ағаш тҿсек.

 

Бидай шүбiрек –

 

жастықтың iшкi жағындағы мамық салынатын



 

 

шүбiрегi.Бес қанат ки



i

з үй –

 

бес керегеден тұратын ки



i

з үй.


 

Босаға –

 

1. киiз үй есiгiнiң екi босағасы, маңдайша мен

 

 

табалдырық арасын жалғап, кiрер есiктiң тҿрт бұрышты



 

 

денесiн жасақтайтын, ағаштан жасалатын бұйым. 2. киiз 



 

үйдiң есiкке таяу жағы.

 

Босаға майлау –

 

жастар


 

жеке отау кҿтергенде ауыл анасы жаңа

 

 

үйдiң босағасына май жағады. Бұл осы үй берекелi болсын 



 

деген тiлектен туындайды.



  

Боқша  –

 

киіз  дорба;  шҽкірттердің  кітап,  қағаз  салып  жүретін  киіз 

қабы.

 

 



 

Бҿгiре –

 

кiшкене шайсандық, сандықша.

 

Бҿстек –

 

жұмсақ жағын, жүнiн үстiне қаратып тҿсейтiн тҿсенiш.



 

Будам

 



 

жиып ораған жіп, қыл ішек (бір будам жіп, бір будам ішек).

 

Бұзаушық

 



 

қара сабын қайнатқанда кҿршіге, сарсу қайнатқанда

 

 

балаларға беретін үлес.



 

Бұрау

 



 

айналдыру, есу (арқан бұрау, түйенің бел арқанын бұрау).

 

Бұршақ

 



 

кҿгеннің желісіне ҿткізілген лақ, қозы байлайтын шағын

 


 

78 


 

бүлдіргі  жіп.  Бір  жақ  басы  түйіншек,  екінші  жақ  басы  –

 

ескен 


жіптің тұйық ілмегі.

 

Бітпес –



 

бітпес оюмен ҿрнектелген киіз текемет, жиһаз.

 

Білектеу

 



 

тепкіден  шыққан  киізді  ширату  үшін  ыстық  су  құйып 

отырып білекпен жентектеу.

 

Босаға –

 

киiз үйдiң ошақтан есiкке қараған жағы босаға 



 

жақ


 

болып аталады.

 

 

жүн сабауға пайдаланады.



 

Бҿстек –

 

иленген терiден iстелген тҿсенiш.



 

Бұйда пышақ –

 

жетелi ұзын пышақ.

 

Бұйым –

 

1. Мүлiк, зат, дүние, үй жиһазы. 2. Бұйым сұрау –



  

бiреудiң бiр нҽрсесiн қалап сұрап алу



Былғауыш –

 

тары, бидай қуырғанда араластырып отыратын



 

 

арнайы жасалатын үй шаруашылығының бiр құралы.



 

Бұйым

 



 

мүлiк, зат, дүние.

 

Бұлғауыш –

 

былғауыш.



 

Бiтпес –

 

бiтпес оюмен ҿрнектелген үй жи¿аздарының (текемет,

 

түскиiз, кiлем) нақышы.



 

Дағара

 



 

үлкен  шұңғыл  ағаш  табақ;  аузын  дҿңгелетіп,  бүйірін 

шығара тіккен үлкен қап, қанар.

 

 



Далан

 



 

ауыз қора, есік алды. 

 

Дарбаза

 



 

қақпа, есік, босаға.

 

Дастархан –

 

iшiлетiн астың астына тҿселетiн жайма.

 

 

Дастархан –



 

дастарханы мол, қонақжайлық.

 

 

Дастархан –



 

дастарханға шақыру, дҽм татуға шақыру.

 

 

Дастарханың мол болсын



 

 



бата, дҽулет

i

ң ассын деген т



i

лек.


 

Дҽндеку –

 

к



i

сен


i

ң оқшантаймен қатар тұратын былғары қалтасы.

 

Дебіске

 



 

мата бастырылып оюланған жеңіл сырмақ.

 

Деңбет (деңмент)

 - 


ҿрнекті белдік, күмістелген бұдырлы ҿрнек. 

 

Дере

 



 



мал суаратын науаны кҿтеріп тұратын, басына жіп байлаған 

тҿрт қазық.

 

Доғара

 

(дағара)  –



 

қамыстан  жасалған  баспана,  шошала  (киіз  үй 

тҽрізді етіп

 

 



қамыстан жасаған баспана).

 

Дҿдеге

 



 



үзікті  сҽндеу  үшін  сыртынан  бастырылатын  (киіз,  мата) 

ҿрнекті нҽрселер.

 

Дҿңбек

 

(жаңғырық) шабатын ағаштың, тҿс темірдің астына қоятын 



 

кеспелтек жуан ағаш.

 

Дүние

 



 

нҽрсе, зат, мүкамал, мүлік, жиһаз.

 

Дүңгірлек

 



 

бітеу ағаштан ойып жасалатын ұзынша ағаш шелек.

 

Дырау

 



 

жуан қамшы.

 

Дың –

 

Ислам дҽу

i

р

i



нен бұрын болған сҽулет құрылысының б

i

р 



 

 

79 


түр

i

.  Ол  ки



i

з  үйге  ұқсас,  қабырғасы  бер

i

к  тастан  қаланған. 



Дыңды  тастан,  к

i

рп



i

штен,  балшықтан  қалап,  үст

i

ңг



еңсес

i

н 



күмбезге не шошақ мұнараға айналдырады... (33 10 бет).

  

 



Ер

 



 

атқа салт міну үшін жасалатын жабдық.

 

Ергенек

 



 

сықырлауықтың  маңдайша  мен  табалдырыққа 

айналмалы жалғап тұратын арнайы тетігі.

 

Ергенек

 



 



киіз үйдің ши есігіне кҿлденең салатын тақтай, шарбақ.

 

Ергенек –



  

ру таңбасы

 

Еркек жіп

 



 

күзеуде болып, үнемі үске шығып отыратын ҿрмек жібі.

 

Еркек тас

 



 

диірменнің үстіңгі тасы.

 

Ерсі

 - 


ҿрмектің үстіңгі жібі, еркек жібі.

 

Есік бау

 

(кіндік бау) –



 

киіз үйдің есігінің сыртқы бауы.

 

Есу

 



 

жіп есу, шылбыр есу.

 

Еншi беру –

 

балсына малдан еншiсiн бҿлiп берiп, бҿлек отау 

 

тiгiп беру. 



 

Ерулiк –

 

екi ауылдың бұрын кҿшiп келгенiнiң соңғысына берер

  

қонақ


 

асы.


 

Есеп

-

таяқ

  - 


ҿрмек  адарғысының  алдында  тұратын,  бой  жіптерді 

санап 


 

байлап қоятын таяқ.

 

 

Жабасалма



 

 



асығыста шаңырақ пен уықтан ғана тұрғыза салатын 

киіз күрке.

 

Жанторсық

 



 

жолаушының қанжыға байлап жүретін торсығы.

 

Жан жіп

 



 

жорықта ҽрқашан қанжығада жүретін арқан жіп.

 

Жаппа

 



 

асығыс тігілетін күрке үй.

 

Жапсар

 



 

үзік пен туырлықтың түйіскен жері.

 

Жасау

 



 

ұзатылар қызжың енші мүлкі.

 

Жаяу шам

 



 

еріткен майға білте қойып жасаған шырақ.

 

Жабу –

 

нҽрсенiң үстiн бүркеп, шаң

-

тозаңнан қорғап тұратын



 

 

матадан 



i

стелген жапқылар.

 

Жарғақ –

 

жас тҿлд


i

ң (қозы, лақ, бұзау т.б.) ерекше тҽс

i

лмен


 

 

иленген тер



i

с

i. 



Жамшы –

 

бағалы матадан оюлап 



i

стелген тҿсек жапқыш.

 

Жамылғы

 



 

жұқа матадан, ж

i

бек матадан 



i

стелген жапқыш.

 

Жамылғыш –

 

б



i

р нҽрсен


жабу үш


i

н пайдаланатын бүркеу

i

ш зат.


 

Жасау

 



 

1. Үй мүлк

i

, дүниясы. 2. Қыз жасауы.



 

Жастық

 

 i

ш



i

не құс жүн

i

н толтырып, сыртын тыстаған үй



 

 

жиһазы.



 

 

Мойын жастық –



 

жастықтың астына тасталатын қосымша жастық.

 

 

Жастық жапқыш –



 

жастыққа сҽнд

i

к үш


i

н жабылатын бұйым.

 

 

Жастықша –



 

к

i



шкентай жастық, кҿпш

i

к.



 

 

80 


ЖаҚдан –

 

сыртын ҿрнектелген қаңылтырмен қаптаған сандық.

 

Жағылан –

 

 



былғарыдан 

i

стелген ҽбд



i

ре, сандық.

 

Жастық ағаш –

 

жастықты би

i

ктету үш


i

н оюлап, ҿрнектеп

 

 

ағаштан жасалатын үй жиғазы.



 

Желбау

 



 

шаңырақтың екі жағына тағылып, жел күндері

 

қазыққа 


 

байлайтын бауы.

 

Желкҿз

 



 

керегенің кҿзі (кең кҿз кереге).

 

Желі

 



 

мал  байлау  үшін  қазыққа  керілген  арқан,  кілем  ҿрнегінің 

негізгі 

 

жіптері.



 

Жиек

 



 

сырмақтың, киіздің шеттеріне тігілетін жіп жиектер.

 

Жиғаз –

 

ки



i

з үйге қажетт

дүниялар.



 

Жозы –

 

 



ки

i

з



 

үй 


i

ш

i



нде жерде отырып тамақ 

i

шуге арналып 



 

i

стелген аласа дастархан стол.



 

Жүк аяқ –

 

 



жүк астына қоятын тҿрт сирақты ағаштан жасалған

 

 



бұйым.

 

Жер ошақ 



- 

қазан асу үш

i

н жерден қазып дайындайтын ошақ.



 

Жасау –

 

ұзатылған қызға бер

i

лер мал мен дүния енш



i

с

i. 



Жабық –

 

үз

i



к пен туырлықтың кҿлденең астасқан жер

i.  



Жапсар –

 

үз

i



к пен туырлықтың т

i

г



i

нен айқасқан жер

i.  

Жарма ес

i

к –

 

жарылып ек

жаққа ашылатын ес



i

к.

  



Жаялық –

 

жас баланы орайтын шүбiрек.



 

Желкҿз кереге –

 

үйдiң бағасын арзандату, сүйегiн жеңiлдету

  

мақсатында кереге кҿзiнiң үлкендетiлген түрi. 



 

Жел арқан –

 

желбау.



 

Жел бесiк –

 

тербелмелi аспа бесiк.

 

Жҿргек –

 

жас нҽрестенi бесiкке бҿлегенде астына салатын

 

шүбiрек.  Кұннiң  салқын  кездерiнде  шүбiрек  сыртынан  отқа 



қақтаған жабағы жүмен орап тастайтын болған. Оны да жҿргек 

деп атаған. 

 

Жуырхан –

 

кҿрпе.



 

Жүк –

 

үйдiң бiр



-

бiрiнiң үстiне жиналған дүниялары.

 

 

Жүк –



 

жүкаяққа . сандыққа жиналған теңдер мен кҿрпе

-

жастықтар.



 

 

Жүк –

 

арбаға, түйеге артылған үй заттары.



 

Жүн

 



 

мал жүні.

 

 

Жабағы жүн



 

 



қойдың кҿктемде қырқылған жүні.

 

 



Күзем жүн

 



 

қойдың күзде қырқылған жүні.

 

 

Ҿлі жүн



 

 



малдан ҿзі түскен, не кҿктемде жұлып алынған жүн.

 

 



Ұяң жүн

 



 

қылшықсыз жүн.

 

Жүндеу

 



 

кҿктемде кезінде күзелмеген түйенің жүнін жұлып алу.

 

Жiп



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет