Азат бас
–
керегенің артық жеке тұрған сыңар
басы.
Айдар
–
сандықтың құлып салатын кекіл темірі.
Ақбоз үй
–
бозғылт киізбен жапқан киіз үй.
Ақ ала орда
–
ақ киізді, ҽр түрлі түсті матамен оюлаған орда, киіз
үй.
Ақ орда
–
ақ киіз үй.
Ақ отау
–
кіші
-
гірім ақ үй.
Ақ сырмақ
–
тұтас ақ киіздің бетіне оюлап отырып ақ жиек басқан
таза
сырмақ.
Аран
–
киіз үй жасаушылардың ағаш сақтайтын қоймасы; дүкен.
Аран
сҿзінің негізгі мағынасы –
ор, зындан.
Арқалық
–
бесіктің арқалығы.
Арқан
–
жүннен, қыл арастырылған жүннен есілген жуан, мықты жіп.
Арқан есу
–
жіптерден арқан есу.
Арқау
-
ҿрмектің үстіңгі жібі мен астыңғы жібінің арасына кҿлденең
түсіп тоқылатын негізгі жіп.
Арпабас
–
қазақтың кесте ҿрнегінің бір түрінің атауы.
Ақ жайма –
ақ матадан жасалған тҿсек жабдығы.
Ақ шаңқан үй –
аппақ үй.
Ақ ши –
жүн орамай шидiң ҿзiнен тоқылған ши.
АқтаҚыр –
екi қанатты, екi үзiкпен жабылатын киiз үйдiң шағын
түрi. Қазақстанның солтүстiк
-
батысында малшылардың
уақытша баспанасы рет
i
нде пайдаланылған (35, 16 бет)
Ағаш тҿсек –
түнде жатып дем алатын жайлы тҿсек.
76
Ағаш үй
–
киіз үй.
Адалбақан –
ас iлетiн не киiм iлетiн кҿп бұтақты, кҿп ашалы,
сҽнделген ағаш кесiндiсi.
Алтын шаңырақ –
Отаның, туған елiң деген мағынада кҿп
пайдалынылатын теңеу сҿз.
Асмалдық –
ҽшекейлеген түйе жабу, түйе кежімі.
Астау
–
мол ет салатын табақ; мал
суаратын науа.
Асадал –
тамақ бұймдарын сақтайтын кебеже.
Алақаны –
қол орамалдың ұшына таяу екi жағы.
Алаша
-
ҽр түстi жiптен ҿрнектеп тоқыған бұйым, тҿсенiш.
Алты қанат ақ орда –
алты керегелi аппақ үй
.
Ас жаулық –
ас орамал, дастархан.
Аспа шам –
iлулi тұратын шам.
Аспалы бесік –
іліп қойылатын бесік.
Астар –
кҿрпенiң киiмнiң сыртқы қабатының астына салатын
мата.
Ас үй –
тамақ дайындайтын, тамақ iшетiн кiшiлеу киiз үй.
Атбайлар –
есік
алдына орнатқан сынтас, діңгек, мама ағаш; қораға
қоса
қалаған сүйеу, бұтақ, қазық.
Аттау
–
піспектің басына орнатылған сиыр мүйізінің ұшы.
Аяққұр –
жиналған кезде
керегенiң аяғын байлайтын құр,
аяқбау мiндетiн атқарады.
Аяқбау –
жинаған кезде керегенiң аяқ жағын буып байлайтын
бау. Аяқбау тiгулi үйдiң iргелiгiн керегеге жапсырып бекiту
үшiн пайдаланылады.
Аяққап
–
ыдыс
-
аяқ салатын киізден жасалған ҽшекейлі дорба;
керегенің аяғына кигізіп жинайтын киіз қап.
Ҽпкіш
–
күйкенте, иінағаш.
Ҽбдiре –
абдыра
.
Батырғы
–
ірі қараның жіліншік сүйегінен жасалатын, теріге
батырып ҿрнек салатын құрал.
Балдақ –
шымылдықтың бау ҿткiзетiн шығыршығы, iлгегi.
Бас арқан –
керегенiң орта шамасынан туырлықтарды керегеге
жапсыра байлайтын, үйдi желден сақтау үшiн
пайдаланатын бас арқан.
Белдеу арқан –
бас арқан.
Бақалақ –
күлд
i
реу
i
ш шыбықтарын қозғалтпау үш
i
н
пайдаланылатын кҿлденең қалақша ағаштар.
Бақан –
ки
i
з үйд
i
ң шаңырағын кҿтеруге арналған, б
i
р ұшында
ек
i
не үш тармағы бар ұзын ағаш сырық.
Бақанша –
шағын бақан.
77
Балашық –
керегел
i
к жел
i
н
i
ң қысқалауы.
Басқұр –
керегелер басымен үйд
i
айналдыра сҽнд
i
кке ұсталатын,
бояулы жiптен тоқылатын, ҿрнектi жалпақ құр.
Басар арқан –
желге қарсы киiз үйдiң үстiнен бастыра
қазықтарға байлайтын ұзын екi арқан.
Бау –
үй жабдықтарын бекiту үшiн пайдаланылатын жiптен
ширатылған, ызылған, тоқылған бау.
Аяқ бау –
керегенiң аяқ жағына тағылатын бау.
Бас бау
–
киiз үй туырлығы мен үзiгiнiң үстiңгi жағына тағылатын бау.
Жел бау –
дауылды желге қарсы сақтықпен байлап қоятын баулар.
Уық бау –
уыққа тағылатын бау.
Кереге бау –
кереген
i
ң басына да(сол жақ басынан) аяғына да (орта
тұсынан) баулар не құрлар тағылады.
Шет бау –
текемет, сырмақ секiлдi үй жиһаздарын iлу үшiн шетiне
тағылатын жiп баулар.
Бау
-
басқұр –
киiз үйдiң арқандары мен жiптерi, баулары мен
құрлары.
Бау
-
шу –
бау
-
басқұр.
Бау
-
жiп –
бау
-
басқұр.
Баулық –
жабдықтың бау тағуға арналған жерi.
Белбау –
белдеу арқан.
Белдеу –
белдеу арқан.
Бесік
–
жас баланы бҿлейтін ағаш тҿсек.
Бидай шүбiрек –
жастықтың iшкi жағындағы мамық салынатын
шүбiрегi.Бес қанат ки
i
з үй –
бес керегеден тұратын ки
i
з үй.
Босаға –
1. киiз үй есiгiнiң екi босағасы, маңдайша мен
табалдырық арасын жалғап, кiрер есiктiң тҿрт бұрышты
денесiн жасақтайтын, ағаштан жасалатын бұйым. 2. киiз
үйдiң есiкке таяу жағы.
Босаға майлау –
жастар
жеке отау кҿтергенде ауыл анасы жаңа
үйдiң босағасына май жағады. Бұл осы үй берекелi болсын
деген тiлектен туындайды.
Боқша –
киіз дорба; шҽкірттердің кітап, қағаз салып жүретін киіз
қабы.
Бҿгiре –
кiшкене шайсандық, сандықша.
Бҿстек –
жұмсақ жағын, жүнiн үстiне қаратып тҿсейтiн тҿсенiш.
Будам
–
жиып ораған жіп, қыл ішек (бір будам жіп, бір будам ішек).
Бұзаушық
–
қара сабын қайнатқанда кҿршіге, сарсу қайнатқанда
балаларға беретін үлес.
Бұрау
–
айналдыру, есу (арқан бұрау, түйенің бел арқанын бұрау).
Бұршақ
–
кҿгеннің желісіне ҿткізілген лақ, қозы байлайтын шағын
78
бүлдіргі жіп. Бір жақ басы түйіншек, екінші жақ басы –
ескен
жіптің тұйық ілмегі.
Бітпес –
бітпес оюмен ҿрнектелген киіз текемет, жиһаз.
Білектеу
–
тепкіден шыққан киізді ширату үшін ыстық су құйып
отырып білекпен жентектеу.
Босаға –
киiз үйдiң ошақтан есiкке қараған жағы босаға
жақ
болып аталады.
жүн сабауға пайдаланады.
Бҿстек –
иленген терiден iстелген тҿсенiш.
Бұйда пышақ –
жетелi ұзын пышақ.
Бұйым –
1. Мүлiк, зат, дүние, үй жиһазы. 2. Бұйым сұрау –
бiреудiң бiр нҽрсесiн қалап сұрап алу
.
Былғауыш –
тары, бидай қуырғанда араластырып отыратын
арнайы жасалатын үй шаруашылығының бiр құралы.
Бұйым
–
мүлiк, зат, дүние.
Бұлғауыш –
былғауыш.
Бiтпес –
бiтпес оюмен ҿрнектелген үй жи¿аздарының (текемет,
түскиiз, кiлем) нақышы.
Дағара
–
үлкен шұңғыл ағаш табақ; аузын дҿңгелетіп, бүйірін
шығара тіккен үлкен қап, қанар.
Далан
–
ауыз қора, есік алды.
Дарбаза
–
қақпа, есік, босаға.
Дастархан –
iшiлетiн астың астына тҿселетiн жайма.
Дастархан –
дастарханы мол, қонақжайлық.
Дастархан –
дастарханға шақыру, дҽм татуға шақыру.
Дастарханың мол болсын
–
бата, дҽулет
i
ң ассын деген т
i
лек.
Дҽндеку –
к
i
сен
i
ң оқшантаймен қатар тұратын былғары қалтасы.
Дебіске
–
мата бастырылып оюланған жеңіл сырмақ.
Деңбет (деңмент)
-
ҿрнекті белдік, күмістелген бұдырлы ҿрнек.
Дере
–
мал суаратын науаны кҿтеріп тұратын, басына жіп байлаған
тҿрт қазық.
Доғара
(дағара) –
қамыстан жасалған баспана, шошала (киіз үй
тҽрізді етіп
қамыстан жасаған баспана).
Дҿдеге
–
үзікті сҽндеу үшін сыртынан бастырылатын (киіз, мата)
ҿрнекті нҽрселер.
Дҿңбек
(жаңғырық) шабатын ағаштың, тҿс темірдің астына қоятын
кеспелтек жуан ағаш.
Дүние
–
нҽрсе, зат, мүкамал, мүлік, жиһаз.
Дүңгірлек
–
бітеу ағаштан ойып жасалатын ұзынша ағаш шелек.
Дырау
–
жуан қамшы.
Дың –
Ислам дҽу
i
р
i
нен бұрын болған сҽулет құрылысының б
i
р
79
түр
i
. Ол ки
i
з үйге ұқсас, қабырғасы бер
i
к тастан қаланған.
Дыңды тастан, к
i
рп
i
штен, балшықтан қалап, үст
i
ңг
i
еңсес
i
н
күмбезге не шошақ мұнараға айналдырады... (33 10 бет).
Ер
–
атқа салт міну үшін жасалатын жабдық.
Ергенек
–
сықырлауықтың маңдайша мен табалдырыққа
айналмалы жалғап тұратын арнайы тетігі.
Ергенек
–
киіз үйдің ши есігіне кҿлденең салатын тақтай, шарбақ.
Ергенек –
ру таңбасы
Еркек жіп
–
күзеуде болып, үнемі үске шығып отыратын ҿрмек жібі.
Еркек тас
–
диірменнің үстіңгі тасы.
Ерсі
-
ҿрмектің үстіңгі жібі, еркек жібі.
Есік бау
(кіндік бау) –
киіз үйдің есігінің сыртқы бауы.
Есу
–
жіп есу, шылбыр есу.
Еншi беру –
балсына малдан еншiсiн бҿлiп берiп, бҿлек отау
тiгiп беру.
Ерулiк –
екi ауылдың бұрын кҿшiп келгенiнiң соңғысына берер
қонақ
асы.
Есеп
-
таяқ
-
ҿрмек адарғысының алдында тұратын, бой жіптерді
санап
байлап қоятын таяқ.
Жабасалма
–
асығыста шаңырақ пен уықтан ғана тұрғыза салатын
киіз күрке.
Жанторсық
–
жолаушының қанжыға байлап жүретін торсығы.
Жан жіп
–
жорықта ҽрқашан қанжығада жүретін арқан жіп.
Жаппа
–
асығыс тігілетін күрке үй.
Жапсар
–
үзік пен туырлықтың түйіскен жері.
Жасау
–
ұзатылар қызжың енші мүлкі.
Жаяу шам
–
еріткен майға білте қойып жасаған шырақ.
Жабу –
нҽрсенiң үстiн бүркеп, шаң
-
тозаңнан қорғап тұратын
матадан
i
стелген жапқылар.
Жарғақ –
жас тҿлд
i
ң (қозы, лақ, бұзау т.б.) ерекше тҽс
i
лмен
иленген тер
i
с
i.
Жамшы –
бағалы матадан оюлап
i
стелген тҿсек жапқыш.
Жамылғы
–
жұқа матадан, ж
i
бек матадан
i
стелген жапқыш.
Жамылғыш –
б
i
р нҽрсен
i
жабу үш
i
н пайдаланатын бүркеу
i
ш зат.
Жасау
–
1. Үй мүлк
i
, дүниясы. 2. Қыз жасауы.
Жастық
–
i
ш
i
не құс жүн
i
н толтырып, сыртын тыстаған үй
жиһазы.
Мойын жастық –
жастықтың астына тасталатын қосымша жастық.
Жастық жапқыш –
жастыққа сҽнд
i
к үш
i
н жабылатын бұйым.
Жастықша –
к
i
шкентай жастық, кҿпш
i
к.
80
ЖаҚдан –
сыртын ҿрнектелген қаңылтырмен қаптаған сандық.
Жағылан –
былғарыдан
i
стелген ҽбд
i
ре, сандық.
Жастық ағаш –
жастықты би
i
ктету үш
i
н оюлап, ҿрнектеп
ағаштан жасалатын үй жиғазы.
Желбау
–
шаңырақтың екі жағына тағылып, жел күндері
қазыққа
байлайтын бауы.
Желкҿз
–
керегенің кҿзі (кең кҿз кереге).
Желі
–
мал байлау үшін қазыққа керілген арқан, кілем ҿрнегінің
негізгі
жіптері.
Жиек
–
сырмақтың, киіздің шеттеріне тігілетін жіп жиектер.
Жиғаз –
ки
i
з үйге қажетт
i
дүниялар.
Жозы –
ки
i
з
үй
i
ш
i
нде жерде отырып тамақ
i
шуге арналып
i
стелген аласа дастархан стол.
Жүк аяқ –
жүк астына қоятын тҿрт сирақты ағаштан жасалған
бұйым.
Жер ошақ
-
қазан асу үш
i
н жерден қазып дайындайтын ошақ.
Жасау –
ұзатылған қызға бер
i
лер мал мен дүния енш
i
с
i.
Жабық –
үз
i
к пен туырлықтың кҿлденең астасқан жер
i.
Жапсар –
үз
i
к пен туырлықтың т
i
г
i
нен айқасқан жер
i.
Жарма ес
i
к –
жарылып ек
i
жаққа ашылатын ес
i
к.
Жаялық –
жас баланы орайтын шүбiрек.
Желкҿз кереге –
үйдiң бағасын арзандату, сүйегiн жеңiлдету
мақсатында кереге кҿзiнiң үлкендетiлген түрi.
Жел арқан –
желбау.
Жел бесiк –
тербелмелi аспа бесiк.
Жҿргек –
жас нҽрестенi бесiкке бҿлегенде астына салатын
шүбiрек. Кұннiң салқын кездерiнде шүбiрек сыртынан отқа
қақтаған жабағы жүмен орап тастайтын болған. Оны да жҿргек
деп атаған.
Жуырхан –
кҿрпе.
Жүк –
үйдiң бiр
-
бiрiнiң үстiне жиналған дүниялары.
Жүк –
жүкаяққа . сандыққа жиналған теңдер мен кҿрпе
-
жастықтар.
Жүк –
арбаға, түйеге артылған үй заттары.
Жүн
–
мал жүні.
Жабағы жүн
–
қойдың кҿктемде қырқылған жүні.
Күзем жүн
–
қойдың күзде қырқылған жүні.
Ҿлі жүн
–
малдан ҿзі түскен, не кҿктемде жұлып алынған жүн.
Ұяң жүн
–
қылшықсыз жүн.
Жүндеу
–
кҿктемде кезінде күзелмеген түйенің жүнін жұлып алу.
Жiп
Достарыңызбен бөлісу: |