Самашев Зейнолла Сұлтанов Қуаныш Тұяқбаев Қанат Шеңгелбаев Бақытжан «МӘдени мұРА» Ұлттық стратегиялық жобасын жүзеге асыру жөніндегі қОҒамдық кеңес 4

Астана 2013

«МӘДЕНИ МҰРА» 

МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫНЫҢ КІТАП СЕРИЯЛАРЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ ПРЕЗИДЕНТІ НҰРСҰЛТАН 

НАЗАРБАЕВТЫҢ БАСТАМАСЫ БОЙЫНША ШЫҒАРЫЛДЫ

Майлыбаев Бағлан, кеңес төрағасы 

Асқаров Әлібек, жауапты хатшы 

Абдрахманов Сауытбек

Атабаев Қамбарбек 

Аяған Бүркітбай 

Әбжанов Хангелді

Әбусейітова Меруерт 

Әжіғали Серік 

Әлімбай Нұрсан

Байпақов Карл 

Байтанаев Бауыржан

Балықбаев Тахир 

Дүйсембаев Еркін 

Есім Ғарифолла

Жақып Бауыржан

Жұмағалиев Асқар 

Жұмағұлов Бақытжан

Қасқабасов Сейіт

Қозыбаев Ілияс 

Құл-Мұхаммед Мұхтар

Құрманбайұлы Шерубай

Мұхамадиұлы Арыстанбек

Мыңбай Дархан 

Нысанбаев Әбдімәлік

Салғараұлы Қойшығара

Самашев Зейнолла

Сұлтанов Қуаныш

Тұяқбаев Қанат 

Шеңгелбаев Бақытжан

«МӘДЕНИ МҰРА» ҰЛТТЫҚ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОБАСЫН 

ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖӨНІНДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ КЕҢЕС 

4

УДК 821.512.122

ББК 84 (5 Қаз) 7-5

Б 12

Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігі 

Ақпарат және мұрағат комитетінің «Әдебиеттің әлеуметтік 

маңызды түрлерін басып шығару» бағдарламасы бойынша шығарылды

«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының

Фольклортану, әдебиеттану және өнертану секциясының мүшелері:

Қасқабасов С.A. (төраға), Қорабай С.C. (төрағаның орынбасары), 

Жұмасейітова Г.Т. (жауапты хатшы), Әзібаева Б.У., Әлбеков Т., 

Әлібекұлы А., Күзембаева С.А., Қалижанов У., Қосан С., Мамыраев Б.Б.

Томды басуға М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының 

Ғылыми кеңесі ұсынған

Томның редакция алқасы:

Әлбеков Т. (жауапты редактор),  Алпысбаева Қ., Қалижанов У., 

Қасқабасов С.А.,  Қирабаев С.С.,  Қосан С., Мурсалимова Н.

Томды құрастырып, баспаға дайындағандар:

Әлбеков Т., Мурсалимова Н.М. (жауапты шығарушы)

Б 12  Бабалар сөзі: Жүзтомдық.—Астана: «Фолиант», 2013.

 

Т. 92: Өтірік және мысалдар.—432 бет. 

ISBN 978-601-292-741-2

«Бабалар сөзі» сериясының 92-томына ел арасынан жиналған өтірік-

тер мен мысал өлеңдер, айтыстар, әңгімелер енді. 

УДК 821.512.122

ББК 84 (5 Қаз) 7-5

ISBN 978-601-292-741-2 (т. 92) 

© Әдебиет және өнер институты, 2013 

ISBN 9965-619-60-3  

© «Фолиант» баспасы, көркемдеу, 2013

4

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты «Мәде-

ни мұра» Ұлттық стратегиялық жобасы аясында жарық көре тін 

«Бабалар сөзі» сериясының жүз томдық ғылыми ба сылымын 

әзірлеуді одан әрі жалғастырады. 

Серияның бұған дейін баспаға ұсынылған тоқсан бір томы 

ұлттық фольклорымыздың аса бір көркем де көлемді са-

ласы болып саналатын эпостық шығармаларға, ертегілерге, 

шетел дердегі қазақ фольклорына, қара өлең, жұмбақтар мен 

мақал-мәтелдер, аңыздар, шежірелер т.б. жанрларға арналды. 

Дәлірек айтқанда, «Хикаялық дастандардың»—он үш, «Діни 

дастандардың»—жеті, «Ғашықтық дастандардың»—он бір, 

«Тарихи жырлардың»—он бір, «Батырлар жырының»—

жиырма, «Мақал-мәтелдердің»—бес, «Қара өлеңнің»—екі, 

«Шежірелік жыр-аңыздардың»—үш, «Ертегілердің»—бес 

томы, «Тарихи аңыздардың»—төрт томы, «Ғұрыптық фольк-

лордың»—екі томы, «Жұмбақтардың», «Балалар фольк 

ло-

рының», «Қазақ мифтерінің», «Моңғолиядағы қазақ фольк-

лорының», «Топонимдік аңыздардың», «Күй аңыздың», 

«Аңыздық шежірелердің»—бір-бір томы баспаға дайындалып, 

басылым көрді. Бұл жинақтардың он екі томында Қытайдағы 

қазақтардың, бір томында Моңғолия қазақтарының фольк-

лорлық мұралары қамтылды. 

Қазақ фольклорының халық арасында бүгінгі күнге дейін 

жалғастығын тауып, үзілмей келе жатқан көне жанрлары-

ның қатарына өтірік пен мысалдарды жатқызуға болады. 

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

6

Фольклорлық мұралардың бұл түрлері ежелгі замандардан 

бері қазақ халқының ұлттық болмысымен, салт-дәстүрімен, 

тұрмыс-тіршілігімен, кәсібімен қат-қабат байланыста туындап 

отырған. Олар әзіл, сықақ түрінде халықтың көңіліне қонба-

ған жағымсыз қылықтарды шенеп, күлкі арқылы ойлантуға 

құрылады.

Өтірік мазмұндағы туындыларда суреттелетін сюжеттер, 

оқиғалар, эпизодтар әр замандарда өмір сүрген адамдардың 

көз алдындағы заттарға, жәндіктер мен жан-жануарларға, аң-

құстарға байланысты, олардың адамдармен қарым-қатына-

сы іс-әрекеттер арқылы көрініс беріп отырады. Оқиғалар же-

лісінде шындықтан тысқары, тыңдаушы қауым иланбайтын, 

тартымды, әрі күлкілі көріністер қамтылады. Халық арасын-

да өтіріктердің өлең, жыр, қарасөз үлгілері сақталған. Әсіресе, 

оның өлең, жыр үлгілерін шығару үшін ақындықпен қоса, 

қиыннан қиыстырып айта алатын тапқырлық, біліктілік, 

ұшқыр қиял қажет болады. 

Ал халық мысалдарында дүниедегі түрлі тіршілік иелері-

нің көркем бейнелері арқылы адамдардың мінез-құлықта-

рын, іс-әрекеттерін тұспалдап, меңзеп, астарлап айту тәсілде-

рі қолданылады. Бұл ретте қайшылыққа толы қоғамдағы 

өмір шындығы, тарихи-әлеуметтік, саяси-рухани мәселелер 

де назардан тыс қалмайды. Мұнда елдің бұрынғы салтындағы 

жағымсыз әдет-ғұрпы мен тіршілігі мінеліп, әзіл-әжуа көрік-

теу, бейнелеу, шендестіру, әсірелеу негізінде сынға алынады.

 

Тыңдарман тұспалдап айтылған жайды, астарлы ойды ішкі 

түйсігімен сезініп, өз бетінше топшылауға, түйін-қорытынды 

жасауға мүмкіндік алады. Сондай-ақ түрлі жан-жануарларды, 

аң-құстарды, жәндіктерді іс-әрекет үстінде бейнелеу, тілдес-

тіру, айтылған жайдан ғибратты түйін түю және осы орайда 

жасанды, жаттанды ақылгөйлікке әуестенбей, терең мағына-

лы қоғамдық ой қорыту үлкен шеберлікті, талғампаздықты 

танытады. Мысалдардың да өлең-жыр, қарасөз, айтыс үлгілері 

кездеседі. Өтіріктер сияқты мысалдарды да халық ақындары 

шығарып, ел арасында насихаттап отырған. Уақыт өткен сайын 

7

ҚҰРАСТЫРУШЫЛАРДАН

6

авторлары ұмытылған немесе олар саналы түрде авторлығын 

көрсетуді жөн санамаған. Өкінішке орай, фольклортануда 

мысалдар іргелі түрде жан-жақты зерттелмеді.

«Бабалар сөзі» жүз томдық сериясының кезекті 92-томына 

халық арасына кең тараған 20-ға жуық өтірік өлең мен олар-

дың нұсқалары, сондай-ақ жыр үлгісіндегі екі туынды (нұс-

қаларымен) енгізілді. Олардың басым көпшілігі ҚР БҒМ ОҒК 

мен ӘӨИ-дің сирек қорларында сақталған қолжазба мұ 

ра-

лардың негізінде дайындалды. Сондай-ақ Қазақстан, Өзбек-

стан, Қарақалпақстан көлемінде ұйымдастырылған фольк-

лор 

лық-этнографиялық экспедициялардың барысында 

жи  нал  ған  материалдар  қамтылды.  Атап  айтқанда,  профес сор-

лар Қ.Саттаров, Б.Рахымов жетекшілік еткен экспедициялар 

мү ше  лерінің ел ішінен жинаған, жазып алған мәтіндері томның 

дайындалуына игі әсерін тигізді. Мұнан бөлек М.Төлепқа лиев, 

Ә.Ниязбеков, Қ.Тәкежанов, М.Мәжікеев, Қ.Тұңғышбаев т.б. 

жинаушы, айтушылардың қолжазбалары кәдеге асырылды. 

І.Жансүгірұлының «Ел өтірігі» (1927), В.Радловтың «Алтын 

сандық» (1993), Ө.Тұрманжановтың «Сексен өтірік» (1937), 

ҚХР Шыңжаң өлкесінен шыққан «Қырық өтірік» (1958) т.с.с. 

жеке жинақтар да пайдаланылды. 

Томның соңғы бөлігін мысал жанрына жататын туындылар 

толықтырды. Баспаға әзірленген мәтіндердің негізін жоғары да 

көрсетілген қорларда сақталған қолжазба мәтіндер құрайды. 

Әсіресе, Қ.Саттаров ұйымдастырып, Қазақстанның оңтүстік 

өлкелері мен Өзбекстан, Қарақалпақстан елдерінен жинас-

тыр 

ған мұралар томның сапалы дайындалуына зор септігін 

тигізгенін атап өткен орынды. Сонымен бірге Н.Төреқұлов, 

Р.Мәзқожаев, И.Өкпенов, Ә.Жұматаев, Р.Тоқтарбаев, 

Қ.Қабылбаев, Ғ.Батталов, Д.Үрпеков, Қ.Асылбаев, М.Тоқсанов 

сынды жинаушылардың әр жылдары жазып алып, қорларға 

тапсырған мысал мәтіндері алынды. 

Көптомдықтың принциптеріне сай беріліп отырған мәтіндер 

ғылыми қосымшалармен қамтамасыз етіліп, жанрлар рим 

санымен, шығармалардың нұсқалары реттік санмен нөмірлен-

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

ді. Томның ғылыми қосымшаларын: томға енген мәтіндерді 

жа зып алушылар мен жариялаушылар және басылымдар, ру-

лар туралы мәліметтер, томға енген мәтіндерге ғылыми түсі-

нік теме, сөздік, жер-су атаулары, мәтіндерде кездесетін тари-

хи тұлғалар мен діни есімдер туралы деректер, пайдаланыл ған 

әдебиеттер тізімі мен томның орыс, ағылшын тілдерін 

де 

жазылған түйіндері құрайды.

Томның жалпы көлемі—27,0 б.т.

8

Өтіріктер—қазақ халқының тұрмыс-салтына байланысты 

туындаған фольклорлық мұралардың ең көне жанрларының 

бірі. Оларда суреттелетін оқиға желісі нақтылы шындықтан 

алынғанымен, ондағы іс-әрекет, кейіпкерлер бейнесі қазіргі 

тұрмыс-тіршілікке, қоғамдық қағидаларға жанаспайды, бү-

гінгі оқырманға сенімсіз қиялға, әзіл-оспаққа, кекесін-әжуаға 

құрылады. Көркем бейнелер арқылы жасалып, қиыннан 

қиыстырылған тапқырлық, ойдың өткірлігі мен логикалық 

жүйенің қисыны сарапқа түседі. Өтiрiктерді балалар ғана емес, 

ересектер де қызыға, түйсіне тыңдайды, тiптi қазіргі айтыс тар-

да да бұл жанр қайта жанданып, түрленіп, тыңдармандар дың 

көңлінен шығып жүргені белгілі. Еліміздің әдеби қорла рын да 

сақталған қолжазба мұралардың арасында өтiрiктiң поэзия лық 

үлгілерінен өзге қарасөзбен айтылатын түрлерi де кездесе ді. 

Өтірік мазмұндағы туындыларды дүние жүзі халықтары ның 

қай-қайсысының да фольклорынан ұшырастыруға болады. Бұл 

жанрдағы өлең-жырдың, әңгімелердің әлем халықтары 

ның 

фольклорына ортақ, балалардың сүйiктi мұрасына айналып, 

ерекше өмiршең сипат алуында үлкен мән бар. Оның ең басты 

себебi—бала психологиясының табиғи ерекшелiктерiне етене 

жақындығында.

Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинақтап, 

жариялау ісімен айналысып, басқа халықтардың тіліне аудар-

ған XIX ғасырдағы Еуропа ғалымдары мен саяхатшыларының 

еңбектерінде де өтірік өлеңдер мен өтірік әңгімелер ұшыраса-

ҚАЗАҚ ӨТІРІГІ

8

10

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

ды. Мәселен, қазақ фольклорын жинақтауға айтарлықтай үлес 

қосқан В.В.Радлов еңбегінде өтірік өлең жинақталып, онда 

ғалым өтірік өлеңді «Қара өлең» тобына жатқызған. Өтірік 

өлеңдер Ә.Диваев жинақтаған этнографиялық материалдар 

ішінен де кездеседі. Мұндағы екі өтірік өлең Сырдария 

бойынан жазылып алынса, «Қырық өтірік» Әулие Ата уезінен 

жинақталған. Өтірікті айтушылар жөнінде және олардың өті-

рік айтудағы өнерлеріне байланысы әңгімелер «Дала уалаяты-

ның газеті» беттерінде де жарияланып тұрған. 

Қазақ фольклорының көптеген үлгілерін жинау, жария-

лау, зерттеу мәселелері XX ғасырдың бас кезеңінде жедел 

қолға алынып, тиянақты жұмыстар жүргізілгені мәлім. Ха-

лық арасынан сол кезеңді суреттейтін өтірік өлеңдер де жа-

зылып алынып, сол уақытта жаңадан жарық көре бастаған 

газет-журнал беттерінде жариялана бастайды. Соның бір дә-

лелі—«Жас қазақ» журналында «Құс төресі бидайықтың той 

бергені» туындысының басылым көруі, Ө.Тұрманжановтың 

сол басылымға «Қырық өтірікті» жариялауы, болмаса «Жаңа 

мектеп» журналына М.Жұмабаевтың «Өтірік өлең» атты 

шығармасының жарыққа шығуы. XX ғасырдың отызыншы 

жылдарынан кейін балаларға арналған «Қырық өтірік» 

(1935) жеке кітап болып жарық көреді. Осылардың ішінен 

І.Жансүгіровтің жинақтауымен 1927 жылы «Өтірік» деген ат-

пен Мәскеудегі «Кеңестер Одағының кіндік баспасынан» жеке 

кітап ретінде құрастырылған еңбекті айрықша атау керек. 

Бұл тізімді алпысыншы жылдардан бері басылым көріп 

келген «Қазақтың күлдіргі сықақ әңгімелері», «Ел өтірігі», 

«Сексен өтірік», «Қырық өтірік», «Өтірік өлеңдер» жинақтары 

толықтырып отырды. Кейінгі жылдары өтіріктердің кейбір 

нұсқалары «Асыл сөз», «Ақ сандық, көк сандық» атты бала-

ларға арналған оқулық-хрестоматияларда да жарияланып, 

профессор Ш.Ыбыраев осы жанрға қатысты тұшымды ой-

пікірлер білдіргені белгілі. 

10

11

ҚАЗАҚ ӨТІРІГІ

Ел өтірігіне ерекше көңіл бөліп, алғаш толымды еңбек 

жазған—аса көрнекті ақын І.Жансүгіров болды. Ол «Ел өті-

рігі» жинағына жазған алғы сөзінде: «Қазақтың өтірік өлең, 

өтірік ертегі дегендері расында кенеуі жоқ басқа өтірік емес, 

өте шеберлікпен, тілдің орамдылығымен өзгеше өңделген сөз. 

Тұрмыс кұбылысындағы құнарсыз нәрсені дардай қылып, ой-

дан орақ орып, қырдан қысырақ матап, болымсыз нәрсені 

әлде неге ұқсатып, дандайсытып, тыңдаушының сілекейін шұ-

бырт қан өтірік. Ел жанына жатпайтын жай сөз болса, белгілі 

бір түр алып «Ел әдебиеті» болмас та еді. Ел бұл күнге шейін 

сақталмас та еді. Өтіріктің өмір кілтеңіне ұқсастығы болмаса, 

ел әдебиетінің бойына сіңбес те еді. Жоқ, өтірік—ел әдебиеті нің 

бір мүшесі. Өтірік әдебиетте өмір көп. Салғастыру бар, сы қақ 

мол»

1

—деп, өтірікті халық әдебиетінің жеке жанры ретін де 

қарастырады. 

Қазақ халық әдебиетінің тектері мен түрлерін және класси-

фикациясын жасап, жалпы жұртшылық назар аударуға ықпал 

еткен Х.Досмұхамедұлы зерттеулерінде де өтірік өлеңге 

орын берілген

2

. Рухани мұрамыздың барлық болмыс-бітіміне 

айрықша мұқият қарап, мәнді еңбектер қалдырған академик 

М.Әуезов те өтірік өлеңдер мен әңгімелерге жете көңіл бөлге-

ні белгілі. Оған М.Әуезовтің мынадай пікірлері дәлел: «Бұл 

әңгімелердің өзгешелігі неменеде? (өтірік әңгімелерді айтып 

отыр—С.Ш). Өзгешелігі халықтың тапқырлық, жүйріктік 

сияқ ты өнерді сүйгендігін білдіреді. Қиыннан қиыстырған өт-

кір қиялды бағалағандығын көрсетеді. Халық фантазиясының 

тереңдік, жүйріктігіне айғақ болады. Ол фантазия өмірде бар ды 

ғана сөз қылмайды. Өмірде болса екен дегенді де сөз қылады»

3

. 

1

 Жансүгірұлы І. Өтірік. (Ел әдебиетінен жинақ). Төте жазудан аударып 

баспаға әзірлеген Т.Әлібек, С.Шахина. Түсіндірмелерін жазып, жалпы редак-

циясын басқарған Б.С.Рақымов.—Қарағанды: ҚарМУ басп., 2001. –63-б.

2

 Досмұхамедұлы Х. Аламан /Құрас.: Ғ.Әнесов, А.Мектепов, Ш.Керімов.—

Алматы: Ана тілі, 1991. – 176-б.

3

 Әуезов М. Әдебиет хрестоматиясы. (Орталау мектептің 6-класына арналған. 

—Алматы: Қазақ мем.басп., 1937. –112-б.; Жиырма томдық шығармалар 

жинағы.—Алматы: Жазушы. Т.17. Мақалалар, зерттеулер.—1985. –352-б.

12

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Қазақ әдебиетінің тарихына арналған көп томдық еңбекте 

академик Ә.Х.Марғұлан өтірік өлеңдерді жұртқа жағымсыз 

мінез-құлықтарды, өмір-тіршіліктегі кемшіліктерді сынап, 

сықақтайтын шығармалар тобына жатқызған

4

. Бұл пікірді 

М.Ғабдуллин, Ш.Ахметов, Т.Қожакеев, К.Ісләмжанұлы сын ды 

ғалымдар да қолдап, өзіндік пікірлерін білдірген. 

Өтірік өлеңдерге байланысты пікірлер айтқан ғалымдар 

назарынан оның шығу тегі мен дамуы қалыс қалмаған. Мәсе-

лен, алғаш А.Байтұрсынов өтірік өлең негізі ертегіде жатқа-

нын айтса

5

, кейін бұл тұжырымды М.Әуезов те қолдаған

6

. Осы 

мәселе І.Жансүгіровті де толғандырып, аталған пікірлерді 

былайша толықтырады: «Өтірік те күнінде күпті заманда бо-

лады. Бұрын өтірікті айту үлкен мақтан да, мақсат та болған. 

Өтірікшілер бәсекелесіп бәйгеге түскен, айтысқан, ұлы жиында 

ел енжарласып бұларды ақындардай жарысқа салған. Әдейі ел 

қыдырып, өтірікті таратқан өтірікшілер болған. Әрине, мұны 

туғызған ел өмірінің, қоғам құрылысының жағдайы. Өмір күйі, 

шаруа шарты, қолы бостық, жұмысы жоқтық. Айдаладағы 

аңдай, аспандағы құстай табиғат құшағына бөленіп өскен еркін 

еркелік. Бұл жағдайлар өз дәуірінде күшті күй, әсем ән, өзгеше 

өтіріктерді туғызып кетті»

7

. 

І.Жансүгірұлының меңзеп отырғаны ертедегі көшпелі ел 

өмірі, салт-дәстүрі, ойын-сауығы екендігін аңғару қиын емес. 

Сол заманның жасампаз өнері—сөз өнері. Қоғамдағы түрлі өз-

герістер өткен заман өнерпаздарына да өз өктемдігін туғызған. 

Оны аталған еңбегінде І.Жансүгіров те айтқан: «Міне, сөйтіп 

бұрынғы күнде ел аузынан үздіксіз айтыла беретұғын өтірік те, 

4

 Қазақ әдебиеті тарихы. І том. 1 кітап.—Алматы: Ғылым, 1960. –740-б.

5

 Байтұрсынов А. Шығармалар, өлең, зерттеу. Құраст.; Ә.Шәріпов, 

С.Дәуітов.—Алматы: Жазушы, 1987. –234-б.

6

 Әуезов М. Әдебиет хрестоматиясы. (Орталау мектептің 6-класына арналған. 

—Алматы: Қазақ мем. басп., 1937. –112-б.; Жиырма томдық шығармалар 

жинағы.—Алматы: Жазушы. Т.17. Мақалалар, зерттеулер.—1985. –100-б. 

7

 Жансүгірұлы І. Өтірік. (Ел әдебиетінен жинақ). Төте жазудан аударып 

баспаға әзірлеген Т.Әлібек, С.Шахина. Түсіндірмелерін жазып, жалпы редак-

циясын басқарған Б.С.Рақымов.—Қарағанды: ҚарМУ басп., 2001. –6-б.

12

13

ҚАЗАҚ ӨТІРІГІ

шығарушы да құжырап таусылуға айналды. Баяғыдай көңіл 

алданыш, жан ермегі үшін өтірік айтатын ауылда бұл күн-

де ешкім жоқ. Өтірікші енді күлкіге айналып барады. Бұл—

өмірдің ұлы заңы. Енді елде сақталып қалған өтірік тамтығын 

жинап қалу білген қазақтың міндеті болды» 

8

. 

Сонымен, «өтірікке қатысты халық прозасы ертегілерден 

бастау алатын болса, онда өтірік әңгіменің өзі қалай қа лып-

тасқан?» деген заңды сауал туындайды. Зерделі пікірлер айт-

қан зиялылар бұл мәселеге де жауап беруге тырысқан. Мәсе лен, 

ақын І.Жансүгірұлы, М.Ғабдуллин өтірікшілер өнері көбі не 

ойын-сауық, ұлы жиында көрініс беретінін айтқан. Бұл ретте 

Ресей ғалымы К.Чуковскийдің өтірік өлеңдерді «Смысло вая 

игра» деп атауы бұл пікірлерді нақтылай түседі

9

.

Қазақ халқының өтірік әңгімелерінің ойын-сауық кезінде 

туғандығын «Ығай мен Сығайдың өтірік салыстырғаны», 

«Өтірікті айтқан жақсы, қоштаушысы табылса», «Өтірікке 

әкесінен асқан бала», «Балапанды Барқын таз» т.б. қарасөзбен 

баяндалатын өтірік әңгімелер дәлелдеп береді. Нақтылай 

түссек, өтірік әңгімелердегі бұндай өнер бәсекесі ойын-

сауық арқылы тарап, қиыннан қиыстырып айтатын әзіл-

сықақ отауының керегесін кеңейте түскен. Сөйтіп, халыққа 

жақын, жағымды өлеңдер туындай бастаған. А.Байтұрсы-

нов, М.Әуезов, М.Ғабдуллиндердің: «өтірік өлеңдердің қа-

лай туғанын ертегілер мен әңгімелерден білуге болады» деуі 

сондықтан. Өтірік әңгімені қалыптастырған тұрмыс-салт, 

әдет-ғұрып болса, өтірік өлең, жыр да сол сауықтың жемісі 

екен дігі даусыз. Халық арасына кеңінен тараған өтірік өлең-

дер дегі «Айттым да өтірік өлең жұртқа жақтым», «Нанбаса-

ңыз, айтқаныма болса жалған, Саудалы сөзім емес сатуға 

алған» т.б. өлең жолдары өлеңді айтушының тыңдаушылар ға 

қарата айтатынын аңғартады.

8

 Сонда.

9

 Чуковский К.И. От двух до пяти. Живой как жизнь. –М., 1968. –С.131.

14

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

Бұл ретте де өтірік өлеңдерді кімдер қалыптастырып, ұр-

пақтан-ұрпаққа дамыта жеткізген деген сауалдың туындауы 

заңды. Біздіңше, өтірік өлеңнің кейбір белгілері кәдімгі бақ-

сылар мен балгерлердің шығармашылығынан байқауға бо ла ды. 

Бірақ олардың мақсаты—науқасты емдеу, індетті елге жо лат-

пау. Солай дегенімізбен, бәдік, арбау, жалбарыну өлеңде рін де-

гі бақа-шаянды, айдаһар жыландарды тілге тиек етіп, жұртты 

иландыру, көңіл аулау ісіндегі әрекеттер өтірік өлеңдердің 

белгілерін еске салады. Ал өтірік жырларды дамытуға дәнекер 

болғандар саятшы, аңшылар екенін ерекшелеу жөн секілді. 

Өйткені бізге жеткен кесек туындылардың негізгі жүгін кө тер-

ген сол кәсіптің иелері болып табылады. Мысалы, «Тазшаның 

өтірігі», «Мейірманның өтірігі», «Бұқабай мергеннің өтірігі», 

«Байсарының өтірігі» т.б. осының айқын дәлелі. Саят өнері мен 

айналысқандардың көпшілігі сал-серілер болғандығы да аян. 

Олардың әңгімелеріне өтірік қосылмаса, дәмі кірмейтіні тағы 

бар. Бұл пікірді Е.Ысмайлов еңбегі де жоққа шығармайды

10

.

 Ел өтірігін айтушылардың енді бір типін әзілқой, қу тілді, 

айлалы адамдар кұраған. Сондай-ақ өтірікті жетесіне жеткізіп 

айтатындар қатарында ұрлықшылар да бар. Көбіне олардың 

өтірігі өзін-өзі мақтап, дәріптеуге құрылады. Өтіріктің ендігі 

бір шеберлері—балалар. Үлкендердің өтірігі секілді балалар 

өтірігінің өресі ойындар арқылы бірін-бірі мазақтау, алдау 

кезеңінде кеңейген. Ойын балалары өтірігінің көлемі шағын 

болып келеді. Балалардың сүйікті ойыны «Ұшты-ұшты», 

«Сау сақ санау», «Жаңылма» т.б. ойындарында өтірік пен шын-

дық тайталасқа түседі. Ш.Ыбыраевтың пікіріне қарағанда: 

«Өтірік өлең мен әңгімелердің алғашқы шығарушылары ба ла-

лар мен қатар, ересек адамдар болуы әбден ықтимал. Бала лар 

фольклорын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, балғындарға үй ре тіп 

отыратын да негізінен үлкендер болса керек. Демек, үл кен-

дер мен балалар творчествосының тығыз қарым-қатынас та бо-

10

 Ысмайлов Е. Ақындар.—Алматы: Қазақ мем. көр. әдеб. баспасы, 1956. 

–54-55-бб.

14

15

ҚАЗАҚ ӨТІРІГІ

луы, ауыс-түйіс ортақ шығармалардың екеуінде де ұшы ра суы 

заңды»

11

.

Өтірік жанры өзінің болмыс-бітімі жағынан қарағанда 

халық шығармашылығының көптеген түрлерімен бай 

ла-

нысты болып келеді. Өтірік әңгімелер көбіне тұрмыс-салт 

немесе шыншыл-реалистік ертегілерді еске түсіреді. Мы-

салы, «Қырық өтірік» әңгімесінің «Аяз би» ертегісімен са-

бақтас екендігі талас тудырмайды. Мазмұндық құрылымы 

жағынан «Жан-жануарлардың жылға таласуы», «Үркер», 

«Айлакер тышқан», «Қотыр торғай», «Балтекей бидің соты» 

т.б. хайуанаттар мен шыншыл ертегілер сюжеттерінің өтірік 

әңгімелер мен өтірік жырлармен сарындас болып келетіні 

байқалады. Аталған ертегілердің көпшілігі шешендік пен 

тапқырлықты дәріптейді. Өтірік өлеңнің шешендік өнерге 

қатысы барлығы Т.Қожакеев еңбектерінде жан-жақты 

қарастырылған

12

.

Өтірік өлеңдерде тұрмыс-салтқа қатысты мәселелер ба-

рынша кең қамтылған. Атап айтқанда, «Қырық өтіріктің» 

әңгіме немесе өлең түріндегі үлгілері бұған толық жауап бере 

алады. Келісті өлең шумақтарындағы қайынға бару, ине лік-

ке жүк артып көшу, ат арқандау, арқан есу—бәрі де қазақ-

тың өткендегі көшпелі өмірін көз алдыңа алып келеді. Өтірік-

тегі ең керемет қыз беру, оған жеңгелікке жүретіндер немесе 

ұлан-асыр той жасау көріністері арқылы туындылар шымыр-

лана түседі. Ал өтірік өлеңдердің көпшілігі аңшылыққа 

қатысты туғанын ескерсек, оның бастаулары тағы да тұрмыс-

салт жырларына алып келеді. Ел арасына кеңінен танымал 

«Кірпік шешен», «Бүркіт», «Шыбын» т.б. өтірік жырлар 

аңшылық, саятшылықты дәріптейді. Аңшылық өлеңдердегі 

«Көк жендет» атты шығармада талай жыл өзіне серік бол ған 

кұсынан айырылған аңшының зары баяндалса, «Бүркітте» 

11

 Ыбыраев Ш. Қазақ фольклористикасы: кеше, бүгін, ертең /Әлем. альма-

нах.—Алматы: Жазушы, 1991. –10-б.

12

 Қожакеев Т. Адам. Қоғам. Сатира.—Алматы: Жазушы, 1985. –31-б.

16

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

аңға салған құсына ырза болған аңшының көңілін ұғуға 

болады. 

Өтірік шығармашылықтың өзге де ұсақ жанрларымен 

тығыз байланыста болатынын аңғаруға болады. Өтірік өлең-

дерде жаңылтпаштардың кей белгісі сақталғанмен, оның 

жалпы табиғаты жұмбаққа жақын. Әсіресе, өтірік өлеңдерге 

балалар бірден елтіп, ондағы өтірік пен шындықтың ара-

қатынасын пайымдауға көп тер төгеді. Бұдан басқа өтірік 

өлеңдердің ауыз әдебиеті шығармаларындағы бір байланысы 

айтыстарда да айқын аңғарылады. Балалардың бірін-бірі 

мазақтап сөз жарыстыруы, тартысқа түсуі кәдімгі айтыстарды 

еске түсіреді. Сондай-ақ ел арасына ертеден тараған «Бәдік», 

«Аң мен аңшының айтысы», «Мал мен иесінің айтысы», «Өлі 

мен тірінің айтыстары» секілді мысал айтыстар бұл пікірді 

айғақтайды. 

Фольклорға тән басты ерекшеліктердің бірі—оның көп нұс-

қалық сипаты. Өтірік өлеңдер де осы заңдылыққа сай келеді. 

Ел өтірігінің ауызша туып, ауызша таралуы, бірнеше нұсқа-

лы болуы, халық тұрмысымен байланысты шығуы, орындалу 

мәнерімен, дәстүрлі мақаммен айтылуының өзі фольклорлық 

мұра екендігін айғақтай алады. 

Ғалымдардың пікірлерін тұжырымдай келіп, өтіріктерді 

мынандай жүйеге келтіріп қарастырған жөн сияқты: бі рін-

шіден, шындық пен өтіріктің арасын тайталасқа түсіретін, 

өтірік арқылы қалтқысыз сендіруге тырысатын, мақтаныш, 

алдау, мазақтау арқылы айтылатын халық поэзиясының 

түрін—өтірік өлеңдер деуге болады; екіншіден—өтірік жыр-

лар халық шығармашылығындағы өмір шындығын ерекше 

айқындап, бірақ сол шындықтың өңін айналдырып ақиқатқа 

жатпайтындай қылып кең көлемде баяндайтын туынды-

лар; үшіншіден, өтірік өлеңдердің шығу тегін анық тайтын 

қара сөзбен айтылса да, өзіндік белгілері поэзияға жақын 

және шындыққа жанаспайтын драмаға тән күлкілі өтірік 

әңгімелер.

16

17

ҚАЗАҚ ӨТІРІГІ

Өтірік жыр туралы мәлімет тек қана І.Жансүгіров еңбе-

гін де ғана көрініс береді. Өтірік жыр, өтірік өлең ұғым дары 

бір-бірінен алшақ тұрған дүние емес. Бұның негізінде бел гілі 

бір жанрдың қалыптасуы мен даму эволюциясы жатқаны 

анық. Өтірікті шығарушылар халық көңілін көтеру үшін 

барынша ізденіп, түрлі оқиғалар ойлап тапқан. Ойын-

сауық нәтижесін де пайда болған көлемді өтірік жырлардың 

қанша уақыт жасағандығын кесіп айту өте қиын. Олардың 

көпшілігі ойын-сауық кеміп, қоғамдық өзгерістер ұмыт 

болған шақта бірте-бірте көмескіленіп, халық жадынан 

ұмыт болған. Бүгінгі күн 

ге жеткен «Шыбын», «Кірпік 

шешен», «Торы тай» т.б. жырлар оны толық дәлелдей 

алады. Бұл көлемді туындылар жырау және жыршылдық 

дәуір шеңберінде қалыптасып, олардың шығармашылығы 

тоқырауға ұшырағанда ұмытыла бастаған деудің қисыны 

бар. Ал ақындар шығармашылығы дәстүрі өтірік өлеңдер-

дің дамуын кеңейткен. Бұл балалар арасында жатталып, 

үздіксіз айтылу арқылы түрлі кезеңдерден сүрінбей өткен. 

Сондықтан халық шығармашылығындағы өтіріктің поэ-

зиялық түрін жанрлық жағынан өтірік өлең дегеніміз 

жөн сияқты. Қажет болса, «өлең» деген ұғымның халық 

түсінігіндегі пайымдалуы анағұрлым ауқымды. Айталық, 

тұрмыс-салтқа қатысты туған поэзияда жыр, өлең, толғау 

т.б. баршылық. Ендеше, көркемдік жүйесіне қарай отырып, 

халық поэзиясының бір түрі «өтірік өлеңдер» деп атауға 

негіз бар. Өтірік өлең—өмір шындығын біліп, игерген өнер 

адамының сол шындықтың өңін айналдырып, бір ауыз 

шындық қоспастан тамаша татымды шығарма жасаудың 

негізінде пайда болған жанр екендігі анық.

Тақырыптық жағынан алғанда өтірік жырлар—өтірік 

мақтан, өтірік мысал, өтірік әзіл болып бөлінеді. Өтірік жыр-

лардың басты ерекшелігі—онда шығарма оқиғаға құрылып, 

сюжет желісі пайда болады. Тегі жағынан эпикалық туындыға 

айналып, оқиғадан-оқиға туындатып айтылатын жыр түріне 

2-0184

18

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

ауысады. Батырлық жырлардағы пырақтарды құсша ұшыру, 

сөйлесу, алты айшылық жерді алты күнде алдырудағы қиял-

дың желісі бұл жерде алабөтен өтірікпен суарылып, өнерпаз 

Кірпік шешенді бәйгеге қосқан. Жалпы өтірік жырдағы қы-

зық ты тақырып—өтірік мақтан мен мысал болса, бұл тақы-

рып ты мейлінше игергендер саятшы, атбегі, сейістер болған. 

Мы салы, өтірік жырларды айтушы Мейірман Дәркенбайұлы-

ның жырлары бұл тақырыпты ерекше аша түседі. Ол өтірікті 

бүркіттен бастап, кер бие, торы тай, шыбыннан аяқтайды. 

Барлығы оқиғалар желісіне құрылған.

Ал өтірік өлеңдер көбінесе балалар арасында айтылып, 

олардың бірін-бірі мазақтауы, мақтануы, алдауы, бір нәрсеге 

бола таласып бәстесуі т.б. балалық шақтың тасқа басқан 

таңбасындай екені мәлім. Бала да өзінше мақтанады, сол 

мақтанудың басы—«өтірік ерлік». Атағы аңыздағы батырдай 

болу, ертегідегі жалғыз көзді дәуді жеңетін қаһармандай бо-

лу—бала арманы. Мысалы: 

Жасадым жұмыртқадан алтын табақ,

Сүңгі мұзды боршалап еттім тамақ.

Шегірткенің сирағынан қасық жасап,

Ертеден кешке дейін іштім тамақ.

«Қырық өтіріктен» басталатын мұндай шумақтар арқауы 

ерлікті дәріптеу болса керек. Балалар өтірік өлеңдері ішіндегі 

ендігі бір тақырып—өтірік ант.

Ойын балаларының бірін-бірі сендіру, айтқанына иланды-

ру үшін ант беретіндігі әлі де кездеседі. Бұған «Аяқтағы суға 

ағып өлейін, Көнектегі суға кетіп өлейін» немесе: «Желкем 

шұңқырын көрмейін» деген сияқты балалар анты айқын дәлел 

болады. Мұндай анттарға алданбайтын бала жоқ. Бұндай ант 

түріндегі өлең жолдары көптеген елдердің фольклорында 

ұшырасады. 

18

19

ҚАЗАҚ ӨТІРІГІ

Балалар айтатын өтірік өлеңдердегі негізгі бір ерекшелік—

олар өздері білетін және күнде көретін жәндіктерді өлеңге қо-

сып, сол арқылы өтірікпен сын-сықақ айтады. Бұған ақындар-

дың ықпалы болуы мүмкін. Баланың: «Айттым да өтірік өлең 

жұртқа жақтым, Қой қылып құмырсқаны жаздай бақтым» 

дегенінде суайттың жұртқа жақпайтыны белгілі бола тұра, 

«өтірікпен жұртқа жақтым» дегенде астарлы емеурін тұр. Осы 

шумақтағы отарлы қойды құмырсқаға теңеу сыншылдықтың 

жемісі. «Шегірткенің айғырын ұстап алып, қой тастан түлкі 

қағу»—сықақтың белгісі. 

Бар бола тұрып, бір күнгі жұтта бар байлықтан айы-

рылып, тақырға отырып қалу—қай кезенде де мысқылмен 

масқараланған. Өмірдегі келеңсіздік өтірікке айналғанда күл-

кі туса да, күлдіріп тұрып күңірентіп кететіндігі бір бұл ғана 

емес. Айталық, «Қырық өтірік» өлеңінің негізі хан жарлығын 

мүлтіксіз орындап, өтірікті өрімдей өрген Тазша соңында 

қызын алып ханды масқара етеді. Әлгіндегі айтылған астарлы 

сын-сықақ, мысқыл мен кекесін ендігі уақытта сарказмге 

ұласады. Кешегі сыйқына ел күлетін Тазша жеңісі хан қызын 

алумен тынды. Тазшаның ісі—ірі жеңіс, ханның ісі—ауырмай 

есінен адасқандық. Әмірі күшті билік иесі болса да, өнердің 

алдында тізе бүгіп, соңында ханның бейшара күйге түсуі шебер 

суреттелген. Сөз түйіні—өнер жеңісі.

Өтірік өлеңдердегі сатира өмірде жиі кездесетін жат пи ғыл-

ды көпшілік алдына осылай шығарып, көпті одан түңілді реді. 

«Кер бие, торы құлын», «Шыбын», «Кірпік шешен», «Бүр-

кіт» атты өтірік жырларда саудагердің ел алдында әбден әккі 

болып алғанын масқаралап, келемежге айналдырса, «Шы-

бын» жырында біреудің күш-қайратын пайдалануға келген-

де алдына жан салмайтын жандар мысқылмен түйрелген. 

Алып шыбынды атқан аңшының сыбағасына ортақтасқан 

ағайындар болса, енші алудан бір тынбайды. Біреу мал сойса, 

пышақ үстінен үлестіріп алып кететін жұртты келемеждеп, 

оған қарама-қарсы алып шыбынды алғандағы мақсат та сол 

20

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

өрескелдікті көрсетуден туған. Туындылардың бүкіл болмыс-

бітімі өте өткір, ащы кекесін мен мысқылға құрылғаны мәтін-

ге үңіліп, астарлы сөзге мән бергенде ғана анықтала түседі.

Өтірік өлеңдердегі басты белгі—ақылды және ақылсыз 

адамдардың мінез-құлқын жұртқа жария етіп, оны әзіл-оспақ 

арқылы масқаралау. Өлеңдердегі осындай ерекшелік оны ай-

тушылардың стильдік қолтаңбасын анықтап бере алатындай. 

Өтірікті айтушы соны жеріне жеткізе түсу үшін шындық пен 

өтірікті тайталастырады. Елді күлкімен кенелтудің түп төркіні 

келеке-келемеж екендігі өтірік өлеңнің дәстүрлік белгісін 

толық танытады.

Өтірік өлеңдердің негізгі иесі балалар болса, олардың 

тапқырлығы, орынды жауаптары әзіл-ысқақ, сын үлгісінде 

айтылса, ендігі кезекте одан әрі дамытылып, айтысқа 

ұласқанын байқаймыз. «Кісі мен қиқар бала», «Суайт бала 

мен қарт», «Бала мен шілдің айтысы», «Ағаш пен шөптің 

ажырасқаны» атты айтыс үлгілері өтірік пен шындықтың 

тайталасына құрылған. Бұның өнер түрі негізінде балалар 

арасында қалыптасып, дамып отырғандығын айтыстың атау-

лары да анықтап тұрғаны аян. Өтірік айтыс мысал үлгісінде 

қалыптасып, жауаптасып бәсекеге түсетін сөз барымтасының 

көне белгісін еске түсіреді. Сөйтіп, алғашқыда сөз жарысы 

арқылы пайда болған өтірік өлең айтысы келе-келе әңгіме ге, 

өлең-жырға айналып кеткен. 

Айтыстың негізі шындыққа жанаспайды десек те, мұнда 

тұспалдау мен ишаралау пәрменділік танытады. Өмір үшін 

күресте адамдық пен пәктіктің, тапқырлық пен шешендіктің 

белгілері танылып қалады. Тегінде, айтыстың шығу тегі мен 

түп-тамыры мысал айтыстарында жатқаны анық. Оны көбіне 

дарынды суырып салма ақындар өнері деп дәріптесек те, 

оның бастау негіздері мысал үлгісінде қалыптасып, сандаған 

өнер өрендерінің шығармашылығы арқылы дамытылғанын 

айғақтайды. Жасынан өлеңге үйір қазақ халқының дәстүрі 

берік екендігін балалар шығармашылығы да мойындатады. 

20

21

ҚАЗАҚ ӨТІРІГІ

Соның ендігі бір дәлелі балалар шығармашылығынан орын 

алған, әсіресе өтірік өлең айтысында айрықша көрініс 

табады. Қысқаша айт сақ, өтірік өлеңдер, негізінен, балалар 

шығармашылығы арқылы дамып қалыптасқан. Сөйтіп, өз 

алдына өтірік ерлік, өтірік ант, өтірік сын-сықақ, өтірік 

айтыс ретіндегі тақырыптарды құрап, келе-келе тақырыптық 

циклде топтасқан. Белгілі тақырыптар сан-алуан мәселелерді 

көтеріп, өзінше жинақтала топтасқан. Бұл тұрғыдан келгенде 

өтірік өлеңдер мен мысал жанры тығыз байла ныста екендігін 

көруге болады.

Ел өтірігінің туындауына, дамуына ересектер де зор ықпал 

етіп, олардың шығармашылығы көлемді жырларға ұласқан. 

Тақырыптық жағынан алғанда өтірік жырлар: өтірік мақтан, 

өтірік мысал, өтірік әзіл болып бөлінеді. Өтірік жырлардың 

шағын өлеңдерден айырмашылығы—онда шығарма оқиғаға 

құрылып, сюжет желісі пайда болады. Тегі жағынан эпикалық 

туындыға айналып, оқиғадан-оқиға туындатып айтылатын 

жыр түріне ауысады. Бұндай көлемді дүниелерді тудырған 

белгілі ақындар болған. Ел арасына кең таралған «Кірпік 

шешен» атты өтірік жырдың негізгі тақырыбы—мақтану. 

Батырлық жырлардағы пырақтарды құсша ұшыру, сөйлесу, 

алты айшылық жерді алты күнде алдырудағы қиялдың желісі. 

Бұл жерде алабөтен өтірікпен суарылып, өнерпаз ақын Кірпік 

шешенді бәйгеге қосқан. Жалпы өтірік жырдағы қызықты 

тақырып—өтірік мақтан мен мысал болса, бұл тақырыпты 

мейлінше игергендер өнерпаздар екендігін байқаймыз. Бұл 

ретте Мейірман Дәркенбайұлының есімін ерекше атап өткен 

жөн. Оның әрбір шығармасы оқиғаға құрылып, көлемді жырға 

ұласқан.

Үлкендерге арналған өтiрiк өлеңде әрқашан әлеуметтiк 

салмақ жатады, қарама-қарсы жағдайларды қиюын келтiре 

ұйқастырып, сол арқылы өмiр шындығын көрсетiп, байдың 

сараңдығын, ханның қаталдығын күлдiре отырып сынау 

ерекше тапқырлықты қажет етедi. Халықтық өтiрiк өлеңдерде 

22

ӨТІРІК ЖӘНЕ МЫСАЛДАР

осы тапқырлық өте мол-ақ. Әрине, балалар репертуарындағы 

өтiрiк өлеңдердiң ересектер жырынан айырмашылығы бар. Ең 

алдымен, үлкендер өтiрiк өлеңдерiндегi салмақты әлеуметтiк 

жүк балалар өлеңдерiнде байқала бермейдi.

Өтiрiк өлең бала қиялын ұштауда, бейнелi ойлауға жетелеу, 

ұтқырлыққа, тапқырлыққа тәрбиелеуде аса маңызды рөл ат-

қарады. Сондықтан да халық ақындары мен балалар жазу-

шыларының шығармашылығында бұл жанр жалғасын тауып, 

өрiстi дамып келедi. 

С. Ж. Шахина, 

филология ғылымдарының кандидаты, 

доцент

22

Ө Т І Р І К Т Е Р

26

26