Келесі зерттеу Петербург мектебінің түркологі Михайл Африканович Терентьевтің «Грамматика турецкая, персидская и киргизская, узбекская» [10] деп аталатын еңбегі. Зерттеу еңбегінде қазақ тіліне қатысты бөлімі басқа түркі тілдерімен салыстырыла қарастырылғандықтан, оңтүстік диалекті мен көне өзбек тілін араластырып, ғалымдардың сынына ұшырайды. Бұл да қазақ тіл білімін толық қамтыған еңбек деп айтуға келмейді. Фонетикаға 1-2 бет қана беріледі де, синтаксис саласы мүлдем қарастырылмайды.
М.А. Терентьев өз еңбегінің кіріспесінде Ресейдің ең басты миссиясы шығыс халықтарын батыс өркениетіне таңу екенін жазады. Ол шығыс тілдерін үйрену үшін 1864 жылы әскери министрліктің рұқсатымен Азия шетел министрлігі департаменті жанындағы шығыс тілдері бөліміне өз еркімен тыңдаушы болып оқуға түседі. Ол жерде шет тілде жазылған оқулықтармен танысады. Бірақ тілді жаңадан бастап жүргендер үшін көмегі шамалы болғандықтан: «это подало мне мысль составить самому такой учебник, который удовлетворял бы всем требованиям науки и в то же время давал учащемуся возможность обоитись, в случая нужды, без учителя» [10, 2]. деп автор ғылыми тұрғыдан сәйкес келетін оқулық жазбақ болады да, оны 1865 жылдан бастайды. Жиналған материалдарын тек он жылдан кейін ғана (тілді меңгеруіне байланысты) жарыққа шығарады. Автор еңбегінде Сильвестр де-Сасидің, Фицмайердің, Ходзьконың, отандық ғалымдардан О.И. Сенковскийдің (1800-1858) Мырза-Али Казембектің (1802-1870) көмегіне жүгінгенін жазады. Тағы бір мән беретін жағдай, ғалым Түркістан Округінде қызметте жүргенде Орал қазақ дивизонының қазақ лейтенантынан (атыжөні көрсетілмеген) қазақ тілін практикалық мақсатта үйренгенін, ол адамның кейбір фразалар мен диалогтарын өз еңбегінде пайдаланғандығын жазады. Зерттеу тілі ретінде автор Азияның көпшілік жеріне танымал Түркістан қазақтарының сөйлеу тілі үлгілерін қолданады. Аталған еңбекті Н.И. Ильминскийдің материалдары бойынша құрастырады. Оны полковник Жәңгір Бөкеев Сұлтан мен Г. Ибрагимов қарап шығады.
Еңбегінде автор қазақ тілі мен түрік, парсы, татар тілдерінің өзара жақын екенін дәлелдейді. Түрік немесе татар тілін білген адам қырғыз (қазақ) тілін оңай түсінеді дейді де, қазақ тілін татар түбірлес, соның ішінде шағатай тобына жатқызады. С. Аманжолов өз еңбегінде бұдан 70 жыл бұрын қазақ тілінің оңтүстік диалектісі өзбек тілінің солтүстік диалектісіне жақын болғандығын растайды.
Достарыңызбен бөлісу: |
